«Óskemenniń pálen jylyn toılaımyz» degen sóz ár on jyl saıyn bir shyǵady. Osy áńgimeniń sheti shyqsa boldy berekesi aırandaı uıyp otyrǵan qala jurty sıyrdyń búıregindeı bólektenip shyǵa keledi. Nege? Jaýaby anyq, bir tarap qalanyń ıesi biz, irgetasyn óz qolymyzben qalaǵanbyz degen óktemdigin kórsetkisi kelse, ekinshi tarap bul ústemdik jarasyna tuz sebetin syńaıly. Taǵdyrdyń salǵan jarasy týraly sál keıinirek. Jańaǵy ár on jyldaǵy áńgimege nazar aýdaraıyq.
Qalanyń tarıhy qamaldan bastalmaıdy
Osydan toǵyz jyl buryn Óskemenniń 290 jyldyǵyn toılaımyz degenderge alǵashqy bolyp oblystyq «Dıdar» gazeti salmaqty da salıqaly jaýap bergen edi. Basylymnyń 2010 jyldyń 13 naýryzdaǵy sanynda belgili arhaelog Zeınolla Samashevpen bolǵan áriptesimiz Dýman Anashtyń kólemdi suhbaty jarııalanǵan. «Óskemen qalasynyń óz ishinde de kóne qalalardyń izderi tabylyp jatyr» atty suhbat bolatyn ol. Araǵa apta salmaı osy gazettegi Bodaýhan Toqanulynyń «Óskemen ataýynyń túbirin ózge tilden emes, óz tilimizden izdeıik» degen maqalasy zııaly qaýymnyń ortasynda taǵy da úlken ańys týdyrǵany belgili.
Endi bıyl Óskemenniń «300 jyldyǵyn toılaımyz» degen oılar áleýmettik jeliniń ár tusynan aıtylyp qalyp jatyr. Buǵan árıne, Óskemenniń zııaly qaýym ókilderi túbegeıli qarsy. Qarsylyqtyń eki úlken sebebi bar.
Birinshisi, Óskemenniń tarıhy anaý aıtqandaı 1720 jyldan bastalmaıdy. Uly dala tósindegi baıyrǵy órkenıet oshaǵyn áldekimderdiń qamal turǵyzýynan bastaý tarıhqa qııanat, baıtaq dala úshin basyn báıgege tikken babalar rýhy aldyna kúná bolary aqıqat.
Ekinshiden, qala tarıhyn úsh ǵasyrdan bastaý, ony dúrkiretip toılaý osy ólkeniń baıyrǵy ıeleriniń kóńiline qaıaý túsirip, taǵdyrly jarasyna tuz sebedi. Iá, bireýler úshin qamal turǵyzyp, kóshpendiler dalasyn tartyp alý toı bolsa, ekinshi bireýler úshin tósinde tórt túligin myńǵyrtyp otyrǵan quıqaly mekeninen aıyrylý toı emes qasiret. Kúl tókken kúlteli mekeninen aıyrylyp qyrǵa qonys aýdarý kimniń oıyn-kúlkisin keltire qoıar deısiz. Túptep kelgende, Óskemenniń 300 jyldyǵy degen saıqal toısymaqtyń arǵy jaǵynda orys otarynyń 300 jyldyǵy degen jalmaýyz oı jatqan joq pa?! Aıtpaqshy, arǵy babasy Altaıdy mekendegen kóshpendi jurt osy otarlyq qamaldar quryla salyp qazaqtyń úshten ekisin jalmaǵan áıgili «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» deıtin náýbetti bastan keshti. Buǵan deıin jońǵarmen talaı joıqyn urysty kórgen qazaqtyń barar jer, basar taýynyń jolynda osy qamaldar turǵandyqtan syrǵa bet burdy emes pe?! Odan keıingi asharshylyq... soǵys... qazaqtyń qabyrǵasyn qaqyratqan tek osylar ǵana ma edi?! Ol basqa áńgime. Biz Óskemende orys otarlaýynan buryn da órkenıet bolǵanyn túsindireıkshi, bilsin bilmeıtinder.
Anaý Shilikti men Eleke sazynan tabylǵan kóne órkenıet, mynaý Altaıdyń tórindegi Berel, myna irgedegi 3500 jyldyq tarıhy bar Qarasýdaǵy shahta syndy arhealogııalyq oryndar túsingen janǵa Altaı uly órkenıettiń oshaǵy ekenin, onyń tarıhy tym áride jatqanyn baıaǵyda dáleldengen edi. Sondyqtan da qazirgi kúni oblys basshylyǵy joǵarydaǵy atalǵan tarıhı oryndarda arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizýge pármen berip, erekshe kóńil bólip otyrǵan joq pa? Al bular bolsa Óskemenniń tarıhyn bekinisten taratqysy keledi. Ondaı oıdaǵy «zertteýshiler» bolsa túrtip alsyn, bultartpas úsh derek keltirip kóreıik.
Birinshi derek
Úlbi men Ertistiń toǵysqan tusyndaǵy bul tarıhı mekende qamaldan buryn da qala bolypty. IH-HI ǵasyrlarda ómir súrgen Qımaq memleketiniń órkenıet oshaǵy bolǵanyn aıtady Zeınolla Samashev. Toǵyz jyl burynǵy suhbattan úzindi keltireıik.
«Úlbiniń Ertiske quıar saǵasynyń jan-jaǵy tabıǵı landshaftpen qorshalǵan. Osy jerdi yńǵaıly kórgen Lıharev ekspedıııasy osynda kelip qonystanǵan. Bul mekende qazaqtar qonystanǵandyqtan, jergilikti halyqtan qorǵaný úshin olar qamaldar salǵan. Osy bekinisterdi salý arqyly orys ımperııasy búkil qazaq dalasyn otarlaýdy bastaǵan.
Dál osy Ertis ózeniniń boıynda IH-HI ǵasyrlyq arab tarıhshysy Ál-Gardızıdiń jazýy boıynsha Qımaq memleketiniń úlken qalasy bolǵan. Bul týraly akademık Bolat Kómekovtiń «Gosýdarstvo kımakov IH-HI vv.» degen irgeli kitaby da jaryq kórgen. Iaǵnı, sol IH ǵasyrdyń ózinde bul óńirde mal jaıyp, shashyrap júrgen túrkiler ǵana emes, olardyń memleketi bolǵan... Óskemen qalasynyń óz ishinde de sol kóne qalalardyń izderi tabylyp jatyr. Máselen, qalanyń kirpish zaýytyna bara jatqan tustaǵy jerden topyraq qazyp alyp jatqanda, talaı búlinip ketken qorǵandar tabylǵan. Bul – H ǵasyrǵa jatatyn qorǵandar. Odan tabylǵan zattar qazir oblystyq tarıhı-ólketaný murajaıynda tur. Iaǵnı, bul jerde orystar kelgenge deıin nemese kelgennen keıin de jergilikti etnostyń tirshiligi, tarıhı sabaqtastyǵy joıylyp kórgen joq» deıdi arheolog.
Osylaı oı túıgen belgili zertteýshi qalanyń qamaldan bastalatyn toıyna túbegeıli qarsy bolady.
Ekinshi derek
Óskemen qazaqtardyń ejelgi qonysy ekenin dáleldeý úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı el kezgen taǵy bir aǵamyz –ólketanýshy Zeınolla Qaısenov. Sanaly ǵumyryn týǵan ólkeniń tarıhy men ósken eldiń shynaıy shejiresine arnaǵan qart tarıhshy da Qımaqtar dáýrinen kóp eskertkishter qalǵanyn ortaǵa tartady. Tipti, aqsaqaldyń keıbir derekterinde Óskemenge qamal salýshylar kelgen kezde bul jerde qandaı adamdardyń mekendegenine deıin kórsetilgen.
«Jylandy aýylynyń qart turǵyny Tórehan aqsaqaldyń málimeti boıynsha, arǵy atasy Qoramsaq Aqtasty (qazirgi Glýbokoe kenti) aýylynan Taıyntyǵa aýylymen kóship kelip, Janaı rýyna bı saılanǵan. Biraq kárilikten qaıtys bolyp, onyń balasy Naýryzbaı bılikke ıe bolyp, 1917 jyly keńes ókimeti kelgende bosap qalyp qýǵyndalǵandyqtan, 1920 jyldary qashyp Óskemenge kelip, Jylandyda turyp qalady da 1932 jyly 86 jasynda sol aýylǵa jerlenedi. Qoramsaqtyń tusynda Ertis ózeniniń eki jaǵynda Kókjarly Saryjomart atalatyn eldiń kópshiligi, al Úlbiniń boıynda kereı aýyldary kóship-qonyp Ertis boıyna qamaldar (krepost) salýdyń nátıjesinde qazaq aýyldary yǵystyryldy. 1830-60 jyldary Bajyraqaı degen adam Ertistegi temir kópir turǵan jerdi bir aýyl qazaqtarymen mekendep, 1950 jylǵa deıin Bajyraqaı aýyly atalyp, artynan orystardyń kóptep qonystanýyna baılanysty «Levyı bereg» atalyp, atyn joıady. Qazirgi zamanymyzda Bajyraqaıdan sanaǵanda 4-5 ata bolyp keletin urpaqtary on shaqty otbasy, kópshiligi qazaq tilin umytqan. Mine, bul naǵyz ólkeniń ótken tarıhy».
Týra osyǵan uqsas áńgimeni qabyrǵaly qalamger Músilim Qumarbekuly da kózi tirisinde san márte aıtyp edi. Ol kisiniń deregi boıynsha qazirgi Zaıta aýdany aýmaǵynda buryn naıman eliniń Jakish degen baıy turypty. Jákishtiń aýylyna arnaıy saýda kerýenderi kelip toqtaıtyn. Keıin orys otarshylary kelgen soń baıdyń aýylyn Ertisten ótkizip, qazirgi Atyǵaı asýyna qonystandyrypty. Óńir rýhanııatyna súbeli úles qosqan qos zııalynyń bul eki deregi de kóp nárseni ańǵartpaı ma?!
Úshinshi derek
300 jyldyq toıǵa túbegeıli qarsy shyǵyp, nanymdy ýájin ortaǵa salyp júrgenderdiń biri áriptesimiz Azamat Qasym. Ol feısbýk áleýmettik jelisinde "Óskemen – 1000" degen aıdarmen arnaıy zertteý dúnıelerin úzbeı salyp keledi. Úshinshi deregimizge Azamattyń paraqshasyndaǵy myna jazbany usynaıyq.
«Bul – Óskemenniń irgesindegi Menovnoe aýylynan eki shaqyrym jerden tabylǵan neolıt dáýirine jatatyn áıel qorymynan shyqqan jádigerler. Eskertkishti 1993 jyly óskemendik arheolog Aleksandr Tkachev ashqan. Arheolog oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıine ótkizgen esebinde bul aýmaqty «Menevnoe HI qorymy» dep atap, áıeldiń jas shamasy 40-50 (A.Baǵashevanyń anyqtaýynsha) dep kórsetedi. Bir ǵajaby, áıeldiń keýde kıimi jaǵasyn qosa alǵanda ıyǵynan jeńine deıin juqa plastınka tárizdi súıekten kesip, tesilip jasalǵan japyraq formasyndaǵy áshekeılermen (olardyń sany – 240) bezendirilipti. Beldigi tórt qatar salpynshaqtarmen bederlenip, olardyń arasy 13 aqbókenniń aldyńǵy kúrek tisterimen bekitilip, beldiktiń oń jaǵyna kishkene sómke ilinipti. Sómke ishinen josanyń kesegi, tas monshaqtar men kishkene ulý qabyrshaǵy shyǵypty. Muny sensaııalyq jańalyq deýge de bolady. «Osydan 3-4 myń jyl buryn ómir súrgen áıelder qalaı kıingen?» degen saýalǵa jaýap taba alamyz. Áıeldiń kóılegi bizdiń boljaýymyzsha, teriden tigilgen sekildi. Salpynshaqtardyń ornalasýy áıeldiń kıimin restavraııalaýǵa múmkindik beredi. Eskertkishtiń qundylyǵyn sózben aıtyp jetkizý qıyn. Tas dáýiriniń sońǵy kezeńinde ómir súrgen bul áıeldiń aqsúıekter áýletinen shyqqany anyq. Óńirde bul kezeńniń eskertkishteri óte sırek», – dep jazady G.Kýsh «Shyǵys Qazaqstan oblysy arheologııalyq eskertkishteriniń tizbesi» atty jınaqtaǵy maqalasynda.
Endeshe, óte sırek, ózgeshe eskertkishti aldaǵy ýaqytta Shiliktiden tabylǵan Altyn adam sekildi restavraııalap, tamyrly tarıhymyzdy pash etip, jurt nazaryna nege usynbasqa?!» dep jazdy jýrnalıst.
Basqa qalalar 1000 jyldyqtaryn atap ótip jatqan Óskemen tarıhy odan árige ketip otyr. Tek qımaqtar dáýrinen beri 11 ǵasyr ótipti. Oıly oqyrman ózińiz aıtyńyzshy, Óskemenniń 300 jyldyǵyn toılaıyq pa, álde túrkilerdiń túp mekeni bolǵan arda Altaıdaǵy bas qalanyń myń jyldyǵyn toılaımyz ba?!
