«وسكەمەننىڭ پالەن جىلىن تويلايمىز» دەگەن ءسوز ءار ون جىل سايىن ءبىر شىعادى. وسى اڭگىمەنىڭ شەتى شىقسا بولدى بەرەكەسى ايرانداي ۇيىپ وتىرعان قالا جۇرتى سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بولەكتەنىپ شىعا كەلەدى. نەگە؟ جاۋابى انىق، ءبىر تاراپ قالانىڭ يەسى ءبىز، ىرگەتاسىن ءوز قولىمىزبەن قالاعانبىز دەگەن وكتەمدىگىن كورسەتكىسى كەلسە، ەكىنشى تاراپ بۇل ۇستەمدىك جاراسىنا تۇز سەبەتىن سىڭايلى. تاعدىردىڭ سالعان جاراسى تۋرالى ءسال كەيىنىرەك. جاڭاعى ءار ون جىلداعى اڭگىمەگە نازار اۋدارايىق.
قالانىڭ تاريحى قامالدان باستالمايدى
وسىدان توعىز جىل بۇرىن وسكەمەننىڭ 290 جىلدىعىن تويلايمىز دەگەندەرگە العاشقى بولىپ وبلىستىق «ديدار» گازەتى سالماقتى دا ساليقالى جاۋاپ بەرگەن ەدى. باسىلىمنىڭ 2010 جىلدىڭ 13 ناۋرىزداعى سانىندا بەلگىلى ارحاەلوگ زەينوللا ساماشەۆپەن بولعان ارىپتەسىمىز دۋمان اناشتىڭ كولەمدى سۇحباتى جاريالانعان. «وسكەمەن قالاسىنىڭ ءوز ىشىندە دە كونە قالالاردىڭ ىزدەرى تابىلىپ جاتىر» اتتى سۇحبات بولاتىن ول. اراعا اپتا سالماي وسى گازەتتەگى بوداۋحان توقانۇلىنىڭ «وسكەمەن اتاۋىنىڭ ءتۇبىرىن وزگە تىلدەن ەمەس، ءوز تىلىمىزدەن ىزدەيىك» دەگەن ماقالاسى زيالى قاۋىمنىڭ ورتاسىندا تاعى دا ۇلكەن اڭىس تۋدىرعانى بەلگىلى.
ەندى بيىل وسكەمەننىڭ «300 جىلدىعىن تويلايمىز» دەگەن ويلار الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ءار تۇسىنان ايتىلىپ قالىپ جاتىر. بۇعان ارينە، وسكەمەننىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى تۇبەگەيلى قارسى. قارسىلىقتىڭ ەكى ۇلكەن سەبەبى بار.
ءبىرىنشىسى، وسكەمەننىڭ تاريحى اناۋ ايتقانداي 1720 جىلدان باستالمايدى. ۇلى دالا توسىندەگى بايىرعى وركەنيەت وشاعىن الدەكىمدەردىڭ قامال تۇرعىزۋىنان باستاۋ تاريحقا قيانات، بايتاق دالا ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن بابالار رۋحى الدىنا كۇنا بولارى اقيقات.
ەكىنشىدەن، قالا تاريحىن ءۇش عاسىردان باستاۋ، ونى دۇركىرەتىپ تويلاۋ وسى ولكەنىڭ بايىرعى يەلەرىنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ ءتۇسىرىپ، تاعدىرلى جاراسىنا تۇز سەبەدى. ءيا، بىرەۋلەر ءۇشىن قامال تۇرعىزىپ، كوشپەندىلەر دالاسىن تارتىپ الۋ توي بولسا، ەكىنشى بىرەۋلەر ءۇشىن توسىندە ءتورت تۇلىگىن مىڭعىرتىپ وتىرعان قۇيقالى مەكەنىنەن ايىرىلۋ توي ەمەس قاسىرەت. كۇل توككەن كۇلتەلى مەكەنىنەن ايىرىلىپ قىرعا قونىس اۋدارۋ كىمنىڭ ويىن-كۇلكىسىن كەلتىرە قويار دەيسىز. تۇپتەپ كەلگەندە، وسكەمەننىڭ 300 جىلدىعى دەگەن سايقال تويسىماقتىڭ ارعى جاعىندا ورىس وتارىنىڭ 300 جىلدىعى دەگەن جالماۋىز وي جاتقان جوق پا؟! ايتپاقشى، ارعى باباسى التايدى مەكەندەگەن كوشپەندى جۇرت وسى وتارلىق قامالدار قۇرىلا سالىپ قازاقتىڭ ۇشتەن ەكىسىن جالماعان ايگىلى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەيتىن ناۋبەتتى باستان كەشتى. بۇعان دەيىن جوڭعارمەن تالاي جويقىن ۇرىستى كورگەن قازاقتىڭ بارار جەر، باسار تاۋىنىڭ جولىندا وسى قامالدار تۇرعاندىقتان سىرعا بەت بۇردى ەمەس پە؟! ودان كەيىنگى اشارشىلىق... سوعىس... قازاقتىڭ قابىرعاسىن قاقىراتقان تەك وسىلار عانا ما ەدى؟! ول باسقا اڭگىمە. ءبىز وسكەمەندە ورىس وتارلاۋىنان بۇرىن دا وركەنيەت بولعانىن تۇسىندىرەيكشى، ءبىلسىن بىلمەيتىندەر.
اناۋ شىلىكتى مەن ەلەكە سازىنان تابىلعان كونە وركەنيەت، مىناۋ التايدىڭ تورىندەگى بەرەل، مىنا ىرگەدەگى 3500 جىلدىق تاريحى بار قاراسۋداعى شاحتا سىندى ارحەالوگيالىق ورىندار تۇسىنگەن جانعا التاي ۇلى وركەنيەتتىڭ وشاعى ەكەنىن، ونىڭ تاريحى تىم ارىدە جاتقانىن باياعىدا دالەلدەنگەن ەدى. سوندىقتان دا قازىرگى كۇنى وبلىس باسشىلىعى جوعارىداعى اتالعان تاريحي ورىنداردا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە پارمەن بەرىپ، ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىرعان جوق پا؟ ال بۇلار بولسا وسكەمەننىڭ تاريحىن بەكىنىستەن تاراتقىسى كەلەدى. ونداي ويداعى «زەرتتەۋشىلەر» بولسا ءتۇرتىپ السىن، بۇلتارتپاس ءۇش دەرەك كەلتىرىپ كورەيىك.
ءبىرىنشى دەرەك
ءۇلبى مەن ەرتىستىڭ توعىسقان تۇسىنداعى بۇل تاريحي مەكەندە قامالدان بۇرىن دا قالا بولىپتى. ءىح-ءحى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قيماق مەملەكەتىنىڭ وركەنيەت وشاعى بولعانىن ايتادى زەينوللا ساماشەۆ. توعىز جىل بۇرىنعى سۇحباتتان ءۇزىندى كەلتىرەيىك.
«ءۇلبىنىڭ ەرتىسكە قۇيار ساعاسىنىڭ جان-جاعى تابيعي لاندشافتپەن قورشالعان. وسى جەردى ىڭعايلى كورگەن ليحارەۆ ەكسپەديتسياسى وسىندا كەلىپ قونىستانعان. بۇل مەكەندە قازاقتار قونىستانعاندىقتان، جەرگىلىكتى حالىقتان قورعانۋ ءۇشىن ولار قامالدار سالعان. وسى بەكىنىستەردى سالۋ ارقىلى ورىس يمپەرياسى بۇكىل قازاق دالاسىن وتارلاۋدى باستاعان.
ءدال وسى ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا ءىح-ءحى عاسىرلىق اراب تاريحشىسى ءال-گارديزيدىڭ جازۋى بويىنشا قيماق مەملەكەتىنىڭ ۇلكەن قالاسى بولعان. بۇل تۋرالى اكادەميك بولات كومەكوۆتىڭ «گوسۋدارستۆو كيماكوۆ ءىح-ءحى ۆۆ.» دەگەن ىرگەلى كىتابى دا جارىق كورگەن. ياعني، سول ءىح عاسىردىڭ وزىندە بۇل وڭىردە مال جايىپ، شاشىراپ جۇرگەن تۇركىلەر عانا ەمەس، ولاردىڭ مەملەكەتى بولعان... وسكەمەن قالاسىنىڭ ءوز ىشىندە دە سول كونە قالالاردىڭ ىزدەرى تابىلىپ جاتىر. ماسەلەن، قالانىڭ كىرپىش زاۋىتىنا بارا جاتقان تۇستاعى جەردەن توپىراق قازىپ الىپ جاتقاندا، تالاي ءبۇلىنىپ كەتكەن قورعاندار تابىلعان. بۇل – ح عاسىرعا جاتاتىن قورعاندار. ودان تابىلعان زاتتار قازىر وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىندا تۇر. ياعني، بۇل جەردە ورىستار كەلگەنگە دەيىن نەمەسە كەلگەننەن كەيىن دە جەرگىلىكتى ەتنوستىڭ تىرشىلىگى، تاريحي ساباقتاستىعى جويىلىپ كورگەن جوق» دەيدى ارحەولوگ.
وسىلاي وي تۇيگەن بەلگىلى زەرتتەۋشى قالانىڭ قامالدان باستالاتىن تويىنا تۇبەگەيلى قارسى بولادى.
ەكىنشى دەرەك
وسكەمەن قازاقتاردىڭ ەجەلگى قونىسى ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ەل كەزگەن تاعى ءبىر اعامىز –ولكەتانۋشى زەينوللا قايسەنوۆ. سانالى عۇمىرىن تۋعان ولكەنىڭ تاريحى مەن وسكەن ەلدىڭ شىنايى شەجىرەسىنە ارناعان قارت تاريحشى دا قيماقتار داۋرىنەن كوپ ەسكەرتكىشتەر قالعانىن ورتاعا تارتادى. ءتىپتى، اقساقالدىڭ كەيبىر دەرەكتەرىندە وسكەمەنگە قامال سالۋشىلار كەلگەن كەزدە بۇل جەردە قانداي ادامداردىڭ مەكەندەگەنىنە دەيىن كورسەتىلگەن.
«جىلاندى اۋىلىنىڭ قارت تۇرعىنى تورەحان اقساقالدىڭ مالىمەتى بويىنشا، ارعى اتاسى قورامساق اقتاستى (قازىرگى گلۋبوكوە كەنتى) اۋىلىنان تايىنتىعا اۋىلىمەن كوشىپ كەلىپ، جاناي رۋىنا بي سايلانعان. بىراق كارىلىكتەن قايتىس بولىپ، ونىڭ بالاسى ناۋرىزباي بيلىككە يە بولىپ، 1917 جىلى كەڭەس وكىمەتى كەلگەندە بوساپ قالىپ قۋعىندالعاندىقتان، 1920 جىلدارى قاشىپ وسكەمەنگە كەلىپ، جىلاندىدا تۇرىپ قالادى دا 1932 جىلى 86 جاسىندا سول اۋىلعا جەرلەنەدى. قورامساقتىڭ تۇسىندا ەرتىس وزەنىنىڭ ەكى جاعىندا كوكجارلى سارىجومارت اتالاتىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ال ءۇلبىنىڭ بويىندا كەرەي اۋىلدارى كوشىپ-قونىپ ەرتىس بويىنا قامالدار (كرەپوست) سالۋدىڭ ناتيجەسىندە قازاق اۋىلدارى ىعىستىرىلدى. 1830-60 جىلدارى باجىراقاي دەگەن ادام ەرتىستەگى تەمىر كوپىر تۇرعان جەردى ءبىر اۋىل قازاقتارىمەن مەكەندەپ، 1950 جىلعا دەيىن باجىراقاي اۋىلى اتالىپ، ارتىنان ورىستاردىڭ كوپتەپ قونىستانۋىنا بايلانىستى «لەۆىي بەرەگ» اتالىپ، اتىن جويادى. قازىرگى زامانىمىزدا باجىراقايدان ساناعاندا 4-5 اتا بولىپ كەلەتىن ۇرپاقتارى ون شاقتى وتباسى، كوپشىلىگى قازاق ءتىلىن ۇمىتقان. مىنە، بۇل ناعىز ولكەنىڭ وتكەن تاريحى».
تۋرا وسىعان ۇقساس اڭگىمەنى قابىرعالى قالامگەر ءمۇسىلىم قۇماربەكۇلى دا كوزى تىرىسىندە سان مارتە ايتىپ ەدى. ول كىسىنىڭ دەرەگى بويىنشا قازىرگى زاششيتا اۋدانى اۋماعىندا بۇرىن نايمان ەلىنىڭ جاكىش دەگەن بايى تۇرىپتى. جاكىشتىڭ اۋىلىنا ارنايى ساۋدا كەرۋەندەرى كەلىپ توقتايتىن. كەيىن ورىس وتارشىلارى كەلگەن سوڭ بايدىڭ اۋىلىن ەرتىستەن وتكىزىپ، قازىرگى اتىعاي اسۋىنا قونىستاندىرىپتى. ءوڭىر رۋحانياتىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان قوس زيالىنىڭ بۇل ەكى دەرەگى دە كوپ نارسەنى اڭعارتپاي ما؟!
ءۇشىنشى دەرەك
300 جىلدىق تويعا تۇبەگەيلى قارسى شىعىپ، نانىمدى ءۋاجىن ورتاعا سالىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى ارىپتەسىمىز ازامات قاسىم. ول فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە "وسكەمەن – 1000" دەگەن ايدارمەن ارنايى زەرتتەۋ دۇنيەلەرىن ۇزبەي سالىپ كەلەدى. ءۇشىنشى دەرەگىمىزگە ازاماتتىڭ پاراقشاسىنداعى مىنا جازبانى ۇسىنايىق.
«بۇل – وسكەمەننىڭ ىرگەسىندەگى مەنوۆنوە اۋىلىنان ەكى شاقىرىم جەردەن تابىلعان نەوليت داۋىرىنە جاتاتىن ايەل قورىمىنان شىققان جادىگەرلەر. ەسكەرتكىشتى 1993 جىلى وسكەمەندىك ارحەولوگ الەكساندر تكاچەۆ اشقان. ارحەولوگ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە وتكىزگەن ەسەبىندە بۇل اۋماقتى «مەنەۆنوە ءحى قورىمى» دەپ اتاپ، ايەلدىڭ جاس شاماسى 40-50 (ا.باعاشەۆانىڭ انىقتاۋىنشا) دەپ كورسەتەدى. ءبىر عاجابى، ايەلدىڭ كەۋدە كيىمى جاعاسىن قوسا العاندا يىعىنان جەڭىنە دەيىن جۇقا پلاستينكا ءتارىزدى سۇيەكتەن كەسىپ، تەسىلىپ جاسالعان جاپىراق فورماسىنداعى اشەكەيلەرمەن (ولاردىڭ سانى – 240) بەزەندىرىلىپتى. بەلدىگى ءتورت قاتار سالپىنشاقتارمەن بەدەرلەنىپ، ولاردىڭ اراسى 13 اقبوكەننىڭ الدىڭعى كۇرەك تىستەرىمەن بەكىتىلىپ، بەلدىكتىڭ وڭ جاعىنا كىشكەنە سومكە ءىلىنىپتى. سومكە ىشىنەن جوسانىڭ كەسەگى، تاس مونشاقتار مەن كىشكەنە ۇلۋ قابىرشاعى شىعىپتى. مۇنى سەنساتسيالىق جاڭالىق دەۋگە دە بولادى. «وسىدان 3-4 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ايەلدەر قالاي كيىنگەن؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تابا الامىز. ايەلدىڭ كويلەگى ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، تەرىدەن تىگىلگەن سەكىلدى. سالپىنشاقتاردىڭ ورنالاسۋى ايەلدىڭ كيىمىن رەستاۆراتسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەسكەرتكىشتىڭ قۇندىلىعىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. تاس ءداۋىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن بۇل ايەلدىڭ اقسۇيەكتەر اۋلەتىنەن شىققانى انىق. وڭىردە بۇل كەزەڭنىڭ ەسكەرتكىشتەرى وتە سيرەك»، – دەپ جازادى گ.كۋش «شىعىس قازاقستان وبلىسى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىزبەسى» اتتى جيناقتاعى ماقالاسىندا.
ەندەشە، وتە سيرەك، وزگەشە ەسكەرتكىشتى الداعى ۋاقىتتا شىلىكتىدەن تابىلعان التىن ادام سەكىلدى رەستاۆراتسيالاپ، تامىرلى تاريحىمىزدى پاش ەتىپ، جۇرت نازارىنا نەگە ۇسىنباسقا؟!» دەپ جازدى جۋرناليست.
باسقا قالالار 1000 جىلدىقتارىن اتاپ ءوتىپ جاتقان وسكەمەن تاريحى ودان ارىگە كەتىپ وتىر. تەك قيماقتار داۋرىنەن بەرى 11 عاسىر ءوتىپتى. ويلى وقىرمان ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، وسكەمەننىڭ 300 جىلدىعىن تويلايىق پا، الدە تۇركىلەردىڭ ءتۇپ مەكەنى بولعان اردا التايداعى باس قالانىڭ مىڭ جىلدىعىن تويلايمىز با؟!
