...Kóń tasyǵan kók esekter, bárińe,
Qaldyrmastan jaǵalaı jas-kárińe,
Úrim-butaq násilińe qalǵandaı
Nyq basylar ketpeıtin mór tánińe...
Asyqpańdar!
Artymyzda qazy bar,
Tergep talaı, súıekteriń qazylar.
Paıǵambardy satyp otyr tilla alǵan,
Iahýdamen birge attaryń jazylar.
Qınamaıdy abaqtyǵa japqany,
Qıyn emes darǵa asqany, atqany.
Maǵan aýyr osylardyń bárinen
Óz aýylymnyń ıtteri úrip, qapqany...
Bul – Baıtursynulynyń «Kók esekterge» degen aıtýly óleńiniń qysqartylyp alynǵan úsh shýmaǵy ǵana. Muny ne úshin tilimizge tıek etip otyrmyz. Negizinde, tarıh durys bolmaıynsha, tanym durys bolmaıdy emes pe?
Tarıh tek dáldik pen ádildikti ǵana talap etedi desek, ony saıası quralǵa aınaldyrýǵa ıa burmalaýǵa áste bolmaıdy ǵoı. Ókinishke qaraı, biz bul úddeden múlde shyǵa almaı otyrmyz. Tarıh tek ólilerge ǵana madaq aıtyp, ótken shaqqa salaýat aıtýdyń quralyna emes, eń bastysy, ol tirilerdiń tájirıbe tarazysyna aınalýǵa tıis.
Bizdiń tarıh tájirıbe tarazysyna aınalýy kerek dep otyrǵanymyz, kez kelgen tarıhı oqıǵaǵa ǵylymı saraptama berip, onyń shynaıy bet perdesin tolyqqandy ashyp kórsetpeıinshe, eshteńeniń de baıybyna jetý qıyn. Nege deısiz ǵoı? Sebebi tarıhtyń qaıyrylyp soqpaı, qaıtalanbaı qoımaıtyn taǵy bir ádeti bar.
Mine, tarıhı tájirıbe sonda ǵana siz ben bizge zerdeli tańdaý, durys paıym jasatady. Ágárákı, bulaı bolmaǵan jaǵdaıda tarıh senarııi esh ózgermegen, tek keıipkerleri ǵana aýysyp oınaı beretin kóp serııaly fılmge ulasyp kete beredi.
Osy jerde senarıı degennen shyǵady ǵoı, sóz joq, keshegi qazaq halqyn qankóbik etken qos serııaly «1932» jáne «1938» atty tragedııalyq fılmniń senarııin Lenın jazdy. Rejısseri Stalın bolsa, kórkemdik jetekshisi Goloekın, al ártisteri bolshevıkter (jasyryp neme kerek, basym bóligi ózimizdiń qazaqtar) boldy. Ahańyń (Ahmet Baıtursynulynyń) ashynyp aıtatyn «Qınamaıdy abaqtyǵa japqany, Qıyn emes, darǵa asqany, atqany, Maǵan aýyr osylardyń bárinen, Óz aýylymnyń ıtteri úrip qapqany» deıtin qamyryq hali osyny ańdatady. Rejısserden góri ártisterdiń maıdan sahnasyndaǵy ásire áperbaqandyǵy kóbine sheshýshi ról atqaratatyny anyq.
Búginde Aqańnyń joǵarydaǵy úsh shýmaq óleńi tolyqqandy taldanyp, ondaǵy keıipkerler esimi túgeldeı derlik ar-ujdan sotyna tartyldy ma?
Minekeı, másele sonda.
«...Kóń tasyǵan kók esekter, bárińe...», «...Úrim - butaq násilińe qalǵandaı, Nyq basylar ketpeıtin mór tánińe...», «...Asyqpańdar, artymyzda qazy bar, Tergep talaı, súıekteriń qazylar...» degen óleń joldaryndaǵy úmiti men tilegin artynda qalǵan bizder, amanaty retinde oryndaı aldyq pa?
Aqańnyń «Kók esekterge» dep taqyryp qoıyp, «Óz aýylymnyń ıtteri úrip qapqany» dep ısharalap otyrǵany sonymen kimder boldy?
Olardyń esim-soılary sondaı-aq kindiginen taraǵan búgingi urpaq, záýzattary bar ma?
Árıne, «Jazalynyń otyna jazyqsyz kúıedi» qaǵıdasymen qarasaq, olardyń óz ata-babasynyń osy bir qanquıly áreketteri úshin qazirgi urpaǵynyń esh jazyǵy joq qoı.
Desek te, ata-babasynyń osy bir aıar áreketteri úshin ar-uıat aldynda táýbaǵa kelip, baba qateliginen basty sabaq alýy kerek qoı endi.
Bul nege deseńiz, erteń biz de ata-babaǵa aınalǵanda óz urpaǵymyzdyń aldynda júzimizdiń jarqyn, arymyzdyń appaq, eń bastysy, urpaq aldyndaǵy shyn jaýapkershilikti sezinýimiz úshin ǵana qajet.
Minekeı, joǵarydaǵy Ahańnyń nazy men tilegindeı bolǵan osy bir úsh shýmaq óleńdegi soıadaı saýaldarǵa naqtylaı jaýap berilgen kúni ǵana Baıtursynov sekildi bozdaqtardyń arýaǵy máńgilik baraqat tappaq.
Biz atalǵan saýalǵa qatysty adamdar esimin «ahmettanýshylardan» asyǵa kútetinimizdi de esh jasyrǵymyz kelmeıdi.
«Qazaqtyń óli razy bolmaı tiri baıymaıdy» degen tanymy da osy jerden kelip shyǵady emes pe?
Yqylas Ojaıuly
