(Maqalanyń túpnusqadaǵy taqyryby: “Qazaq tarıhy. V”)
Qazaqtyń mollasy bolsyn, qarasy bolsyn – shejire bilýge, burynǵy ótkenniń tarıhyn esitýge əýes halyq. Qazaqta «jeti atasyn bilmegen – mertid» (ne «múrıd», ne «məńgúrt» bolýy da múmkin. S.A.) degen maqal bar. Sondyqtan hər bir qazaqqa jeti atasyn bilý paryz dərejesinde. Qazaqtyń qarııasy 15-20 ataǵa deıin qurastyryp aıtýǵa biledi. Qazaqta Arǵyn rýynan bolǵan kisi ózderiniń shejiresin órbitip Arǵynǵa, Qypshaq – qypshaqqa aparady.
Shejireniń basy Arǵyn, Qypshaq, Naıman, Qońyratqa baryp toqyraıdy. Onyń ar jaǵy kómeski. Qazaqtyń qaıdan shyqqandyǵy tipti belgisiz. Biraq, manaǵy «əýestik» qoımaıdy: qarııa adamdar qazaqtyń asynyn bilýge hər kimnen suraıdy. Qazaq shejiresin qalaǵa barsa da, dalaǵa barsa da, qajyǵa barsa da surap júredi. Mekkede qazaqtyń shejiresin bilgen adam tipti joq bolsa da, sóz tabylady. Əıteýir, suraǵany jaýapsyz qalmaıdy. Qajynyń aqshasyn alý úshin eptiler sóz taýyp beredi.
Eski sózdi bilgish qarııanyń aıtýynsha, Jahanger han zamanynda Kishi júzden barǵan qazaq qajylary Mekkedegi nadan Dəlelderden shejire suraǵan. Qazaq mal baǵyp kún kórgen kóshpeli jurt ekendigin Dəlel esitip biledi eken. Suraǵan soń
birdeńe taýyp aıtpaq kerek. Sonda nadan Dəleldiń ótirikti qurastyryp aıtqany mynaý:
«Qazaq mal baqqan halyq eken; maly kóp bolady eken; Paıǵambarymyz Anas degen sahabaǵa: «mal basyń kóp bolsyn, qıametke deıin taýsylmasyn» dep batasyn bergen eken. Sodan soń Anasdyń maly kúnnen kún ósip, malyn baǵyp asyraý úshin saharaǵa shyǵyp ketken eken».
Kishi júzdiń adamy sol ótirikti əkelip elge jaıǵan. Onan buryn qazaq «Anas» degen sózdi bilmeıdi eken.
1868-inshi jyldardan buryn jańa zakon shyǵardyń aldynda qazaqtyń turmysyn həm kún kórisin bilý úshin orystan «ekspedııonnaıa komıssııa» shyǵyp hər eldi aralap júrdi. Sol komıssııa Aqtóbe oıazynyń adamynan «qazaqtyń tarıhyn biletinderiń bar ma?» dep suraǵan. Buryn Nurfaıyz ıshan «Anas» degen alyp qashqan sózdi maldanyp júredi eken. Komıssııa suraǵan soń, jurt Nurfaıyz ıshandy kórsetken. Sonda Nurfaıyz hazirettiń jazyp kórsetken shejiresi mynaý:
Anas, onyń balasy Jabal, onyń balasy Maǵaz, onyń balsy Sahıl, onyń eki balasy –Aq Qoraı həm Aq Sholpan. Aq Qoraıdan Alaman, onan Alash, onan Jaıl han, onan Maıqy bı.
Osy shejireniń hesh bir jeri tarıhqa durys kelmeıdi. Paıǵambarymyzdyń Anas sahabaǵa bala kúninde «mal basy kóp bolsyn» -dep batasyn bergeni ras (*).
Biraq, Anas mal baǵyp saharaǵa shyǵyp ketken joq, jigit bolǵansha paıǵambarymyzdyń qyzmetinde júrgen, ıslam əskerimenen soǵysta bolǵan. Haziret Omar zamanynda din
úıreti úshin Basyraǵa barǵan. Jasy júzden asyp, sol Basra shaharynda dúnıedan qaıtqan.
Sahabalardyń shejiresi jazylǵan kitapta Maǵaz ıbn Jabaldyń Sahıl atty balasy bar dep, onan Aq Qoraı menen Aq Sholpan týdy dep aıtpaıdy. Sahıl ózi arab balasy bolsa, ózi Anastyń nemeresi bolsa, ol balasyna dúnıada «Aq Qoraı» dep at qoıa ma? Bul shejireniń jalǵan ekenin sonan da baıqaýǵa bolmaı ma?!
Maıqy bı Shyńǵys hannyń ýəziri edi, Shyńǵystyń quryltaıynda (parlamentinde. T.B.) sóz ıesi edi. «Sóıler sózdiń túbi bir – túp atasy Maıqy bı» degen sonan qalǵan sóz. Maıqy bıdiń týǵan jyly anyq məlim bolmasa da, əıteýir Anaspen arasy 500 jyl bar. Maıqynyń Anastan segizinshi bala bolýyn sonsha zaman sıǵyza ma?
Qazaqtyń Qypshaq, Arǵyn, Naıman, Qońyrat, Jalaıyr, Kereıit degen elderi Maıqy bıdiń týýynan 1.200 jyl buryn, Muhammad Əleh as-Salamnyń týýynan 700 jyl buryn, haziret Aısanyń (Isanyń. S.A.) 200 jyl buryn el bolyp, Altaıdan Qara teńizge deıin bılep, kóship-qonyp kúneltken. Sonyń bəri tarıhta jazylýly. Sol eldiń osy kúngi balalary ózderin Anastyń balasy sanap, qazaqty onan 500 jyl soń týǵyzyp
júrgeni – uıat-aq!
Túrik balasy. Qazaq tarıhy. V. «Qazaq», 1913, № 9. // Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. III tom.
– “Saryarqa” baspa úıi, Astana, 2009. – 407-408 better.
Daıyndaǵan: Arman ÁÝBÁKIR,
“Adyrna” ulttyq portaly
