Osydan üş jyl būryn Elbasy N.Ä.Nazarbaev «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlama ıspettes maqalasynda köterılgen bırneşe mındetterdıŋ ışınde qazaq jazuyn bırtındep latyn älıpbiıne köşıru jūmystaryn bastap edı. Negızınde latyn älıpbiıne köşu mäselesı 2007 jyldyŋ 27 aqpanyndaǧy «Jaŋa älemge jaŋa Qazaqstan» atty joldauynda köterılıp, qazaq jazuyn latyn ärpıne köşırudıŋ konsepsiiasy Qazaqstan halyqtary Assambleiasynyŋ HII sessiiasynda da aiqyndalǧan bolatyn.
Latyn älıpbiıne qatysty mäseleler halyq arasynda qyzu talqylauǧa alynyp, türlı oi-pıkırler, ūsynystar aityldy. Halyq arasynda jürgızılgen saualnamalardan da olardyŋ basymy latyn älıpbiıne köşudı quattap otyrǧany aŋǧaryldy. Elbasy körsetkendei, qazaq dalasyndaǧy jazudyŋ tamyry erte orta ǧasyrda jatyr. Köne türkılerdıŋ runikalyq jazuy, odan keiıngı arab ärıbındegı jazudyŋ ǧasyrlar boiy qoldanylyp, qanşama eŋbekterdıŋ osy älıpbi negızınde jazyluy, mıne, osynyŋ aiǧaǧy.
HH ǧasyrdyŋ basynan 40-jylǧa deiıngı aralyqta Qazaqstanda jazu mäselesı üş ret özgerıske ūşyrady. Ǧasyr basynan qazaq jūrty arasynda, merzımdı basylymda, mektep-medreselerde keŋ türde qoldanylyp kelgen arab jazuyndaǧy älıpbi bolsa, keŋestık jüie ornyqqannan keiın HH ǧasyrdyŋ 20-40 jj. Qazaqstanda jazudy özgertuge bailanysty ekı bırdei reforma ıske asyryldy. Onyŋ bırı – 30 j. basynda arab jazuynan latyn älıpbiıne, ekınşısı – 1940 jyly latyndandyrylǧan qazaq jazuyn orys grafikasy negızındegı jaŋa älıpbige köşıru boldy.
Türkı halyqtarynda arab älıppesınıŋ ornyna latyn älıppesın engızu mäselesı HIH ǧasyrdyŋ 60-jyldary köterılgen. Äzırbaijandyq ǧalym, dramaturg Myrza-Fatali Ahunov latyn jazuyna köşu mäselesın patşa ükımetıne de, Türkiia jäne İran basşylaryna da ūsynyp körgen. Degenmen onyŋ būl äreketı sol kezderde jauapsyz qalyp qoidy.
1905 jylǧy orys revoliusiiasynan keiın Äzırbaijan men Tatarstan oqytuşylary, baspasöz qyzmetkerlerı arasynda türkı halyqtaryn latyn ärıbıne köşıru mäselesı qaitadan köterılıp, ony jaqtauşylardyŋ qatary köbeie tüstı. Alaida patşa ükımetı būl mäselenıŋ qalyŋ būqara arasyna keŋ türde taraluyna jol bermeuge tyrysyp, ony nasihattauşylardy qysymǧa alǧan.
Latyn älıpbiıne köşu mäselesı «jäditşıldık», «mūsylmanşyldyq» qozǧalys örlegen jyldary qaitadan köterılıp, 1908 jyly Türık parlamentınde jaŋa älıpbi bailanysty komissiia qūrylyp ıske kırısken. Būl mäsele 1914-1918 jyldary imperialistık soǧys tūsynda uaqytşa toqtap, tek patşa ökımetı qūlatylǧannan keiın qaitadan qolǧa alyndy.
1917 jylǧy aqpan töŋkerısınen keiın Äzırbaijanyŋ ziialy qauym ökılderı men oqytuşylarynyŋ, ǧalymdarynyŋ älıpbidı özgertu qajettıgın köterudegı özındık sebebı bar. Sol kezde orys ükımetı türkı jazuyn orys älıpbiıne, iaǧni kirillisaǧa köşıruge ärekettenıp jantalasa ıske kırısken bolatyn. Keŋestık bilık türkı halyqtaryna orystandyrudyŋ jalǧasy ekendıgın bıldırmeu üşın, olardyŋ qoldanyp jürgen arab jazuynyŋ qiynşylyǧyn alǧa tartyp, kirillisaǧa köşırudı ıske asyrudyŋ bırneşe joldaryn ūsyndy. Keŋestık bilıktıŋ būl äreketı türkı jūrtynyŋ oqymystylaryna ülken oi salyp, osy tūsta olar latyn älıpbiın engızudıŋ sätı tüstkendıgın tüsındı. Söitıp 20-jyldyŋ basynda Äzırbaijan baspasözderınde tıl, emle, jazu mäselelerımen qatar jaŋa älıppe mäselesı qozǧalyp, komissiia qūrylyp, jaŋa älıpbidıŋ jobasy jasaldy.
Ūlt ziialylarynyŋ HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldardaǧy latyn älıpbiıne közqarasy. Eŋ alǧaşqy A. Baitūrsynovtyŋ qūrastyruymen qazaq tılıne ikemdelgen arab jazuyndaǧy älıpbi 1913 jyldardan bastap Qazaqstannyŋ mektep-medreselerınde qoldanyla bastady. Onyŋ būl älıpbiın qazaq jūrtşylyǧy, äsırese mūǧalımder qauymy eşbır talassyz qabyldady. Mūnyŋ sebebın QR ŪǦA korrespondent müşesı, f.ǧ.d. R.Syzdyqova qazaq tılınıŋ tabiǧatyna, iaǧni singarmonizm zaŋdylyǧyna süienıp, ǧylymi negızde jasalǧan älıpbi retınde baǧalady.
Arab taŋbalaryn qazaq tılınıŋ fonetikalyq tabiǧatyna laiyqtap jasalǧan «jaŋa emlemen» bırneşe jaŋa oqulyqtar jaryq kördı. 20-jyldardyŋ basynda A.Baitūrsynovtyŋ «Töte jazu älıppesı» halyq arasynda keŋ qoldau tauyp, 1924 jyly mausym aiynda Orynborda ötken qazaq-qyrǧyz bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezınde arab ärıpıne laiyqtanǧan qazaq grafikasy qabyldandy. A. Baitūrsynovtyŋ «Töte jazu älıppesı» ziialylar tarapynan qoldau tapqanymen, latyn jazuyna köşu mäselesı keŋ etek alǧandyqtan, arab jazuyna qarsy şyǧuşylardyŋ qatary künnen-künge köbeie tüstı.
Keŋes ükımet latyn jazuyna köşu mäselesın joǧarǧy jaqtan jürgızu qajettıgın tüsındı. Sondyqtan 20-jyldary älıpbidı (alfavittı) almastyru mäselesın qolǧa ala bastady. Onyŋ sebebın HH ǧasyrdyŋ bırınşı şiregınde Türkiia, İran, Äzerbaijan jäne Orta Aziianyŋ aldyŋǧy qatarly ziialylary tarihi-lingvistikalyq saraptau negızınde arab jazuynyŋ olardyŋ elderındegı halyqtar tılınıŋ tabiǧatyna säikes kelmeidı degen tūjyrym jasauynan dep tüsındırdı.
Arab ärıpınen latyn ärıpıne köşu şarasyn ıske asyruda ükımet tarapynan arnaiy daiyndyq jūmystary jürgızılgenı belgılı. Latyn älıpbiıne köşpes būryn osy mäsele töŋıregınde merzımdı basylymdarda arnaiy aidarmen pıkır-talastar ötkızılıp, türlı oilar ortaǧa salyndy. Komissiianyŋ ūiǧarymy boiynşa jaŋa älıpbidıŋ jobasy jasalyp, ony talqyǧa salu üşın ükımet oryndaryna tapsyryldy. 1921 jyldyŋ qazanynan Äzerbaijan baspasözderınde tıl, jazu, emle mäselelerı jazyla bastady. Tez arada ıstı jüzege asyratyn komissiia qūru mäselesı de köterıldı. Äzerbaijannyŋ ziialy qauym ökılderı men oqytuşylary ükımet aldyna älıpbidı özgertıp, latyn jazuyna köşu mäselesın qoia bıldı. Osylaişa 1922 jyly türkı halyqtary jazuyn reformalaudyŋ bastamaşylary Äzerbaijan ǧalymdary boldy.
1922 jyly Äzerbaijan ziialylary «Jaŋa älıppe komitetın» qūryp, jaŋa ärıp negızınde osy jyldan bastap latyn ärıbınde bırneşe ädebietter şyǧaryp, halyqtyŋ talqysyna salyndy. Mektepter üşın latyn ärıbınde I jäne II satyly oqulyqtar, qūraldar jäne ädebietter daiarlandy. Merzımdı basylymdarda köterılgen būl mäsele töŋıregındegı aitystardan keiın 1924 jyly Äzerbaijan ükımetı latyn älıppesınıŋ negızınde qūrylǧan jaŋa älıppe şyǧaru turasynda dekret qabyldady.
Türkımenstanda jaŋa älıpbi komitetı 1926 jyly aşylyp, oqytuşy daiarlauǧa jäne latynşylar ūiymyn aşuǧa kırısse, al Özbekstanda latynşylar qozǧalysy qyzu jūmys jürgızıp, 1926 jyly jaŋa älıppeşıler siezı men bırneşe konferensiialar ötkızdı. 1925 jyldyŋ mamyrynda Pışpek qalasynda qyrǧyz oqytuşylary sezd aşyp, onda jaŋa latyn jazuyna köşu mäselesın köterdı. Būl sezge qazaq ziialylarynan A. Baitūrsynov qatysady.
1923 jyldan bastap qazaq intelligensiiasynyŋ aldyŋǧy qatarly ökılderı, oquşy jastar, oqytuşylar latyn ärpıne negızdelgen jaŋa älıpbige köşu mäselesın kötergen bolatyn. 1923-27 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda jaŋa älıpbi töŋıregınde jaŋa älıpbidı qoldauşylar men būrynǧy älıpbidı jaqtauşylar arasynda küres jürdı. Älıppe mäselesıne bailanysty ūlt ziialylary ekı qanatqa bölındı. Onyŋ bırı – A.Baitūrsynov bastaǧan ziialylar bolsa, ekınşısı latyn ärıbıne köşu mäselesın kötergen N. Töreqūlov, M. Mūrzin tobyndaǧy ūlt ökılderı edı.
Latynşylardyŋ bastamalary 1924 jyly bolǧan bılımpazdar jinalysynda ülken aitys-tartysqa tüstı. Äsırese jaŋa älıpbige köşu mäselesı arab älıppesın jaqtauşylar arasynda tartys tuǧyzdy. Mäselen, ǧalym, G.İ. Broido Reseidıŋ şyǧys halyqtary üşın aldymen tıl bıryŋǧailanbaǧan jaǧdaida latyn alfavitın kırgızu dūrys bolmaidy, sondyqtan jaŋa grafikany eŋgızudıŋ ǧylymi jaǧynan da, praktikalyq jaǧynan da maŋyzy joq dep körsettı. Özınıŋ oiyn ol bylai dep jazdy: «Mūsylman balalaryn latyn şriftıne qanşa oqytsaŋ da, olardyŋ eşqaisysy da latyn şrifımen beinelengen evropalyq mädenietke jäne onyŋ kıtabi qūndylyqtaryna eşbır boi ūrmaidy. Al arab alfavitın ekı künnıŋ ışınde jattap alady». Būl sezde A. Baitūrsynov «Älıpbi taqyrypty» degen baiandama jasap, onda «arab ärıpınıŋ qai jaǧynan bolsa da, qalai jūmsaimyn dese de kele beretın, köne beretın yŋǧaily, qolaily ärıp ekenın körsetedı» degen oiyn bıolırgen edı. Būdan ärı A. Baitūrsynov baiandamasynda latyn ärıbın alu üşın köp qarajat pen qairat qajettıgın, mūndai qarjynyŋ tabyluy da qiyn ekendıgın, qysqa merzım ışınde mūǧalımderdı bırden latynǧa üiretıp, bırden baspahanalardy latyn ärıbıne ainaldyru, oqu kıtaptaryn latynşa bastyru mümkın emestıgın de eskertken. Ol türkı halyqtarynyŋ būrynnan qoldanyp kele jatqan jazu ülgısın latyn jazuyna köşırudıŋ oŋai emestıgın aşyq aitty. A. Baitūrsynovtyŋ «Töte jazu älıppesı» ziialylar tarapynan keŋ qoldau tauyp, atalmyş sezde qabyldanǧan bolatyn.
Osy sezınde Halel Dosmūhamedūly latyn ärıbın aluǧa qarsy bolǧandyǧyn da, alaida soǧan qaramastan latyn ärıpterınıŋ jobasyn jasaudy tapsyrǧan soŋ jasaǧanyn da jasyrmaǧan. Būl turada «Aq jol» gazetıne jariialaǧan «Qazaq tılıne latyn ärıbın alu mäselesı» degen maqalasynda Halel Dosmūhamedov: «Özımızdıŋ osy küngı ärıbımızdı bırden tastai salyp, latyn ärıbın aluǧa qarsy pıkırde bolsaq ta, ainalamyzdaǧy jelıktıŋ salqyny bızge de tidı. Qoldanbasaq ta altyn ärıbterın bız de tılımızge üilestırıp köru kerek. Topqa tüsetın bolsaq, bız de özımızge laiyq jobamen tüsu kerek. Pän retınde qoldanuǧa taǧy kerek», – dep jazǧan bolatyn.
Ol latynnyŋ 14 ärıbı qazaq ärıpıne tūp-tura keletındıgın, sondyqtan ony özgerıssız qabyldaudy ūsyndy. Sondai-aq, ol ärıpterdı latynşa taŋbalaǧanda europalyqtardan alysqa keptei, solardyŋ qoldanyp jürgen taŋbalaryn qoldanu qajettıgın de basa aitady.
1924 jyly Näzır Töreqūlovtyŋ latyn älıpbiınıŋ qoǧam üşın maŋyzdylyǧyn däleldegen «Jaŋa älıpbi nege kerek?» degen kıtaby Mäskeude basyldy. Älıpbidı özgertu mäselesınıŋ qaidan şyqqandyǧyna toqtala otyryp, latyn ärıbıne köşudıŋ negızgı sebebı arab ärıbınıŋ oqu men jazuda qolaisyzdyǧynda dep körsetıp berdı. «Ahmet emle jaǧynan jazudy tüzetse de, jazudyŋ negızı bolǧan härıp mäselesın şeşe alǧan joq. Jazuymyzdaǧy qolaisyzdyqtar baiaǧy küiınşe qala berdı. Nükte qoiu, irek şyǧaru köbeiıp, jazuşynyŋ būl düniedegı maşahat azabyn azaby aityp bıtıre almaityn därejege keldı. Mekteptegı oqytuşy da, balalar da nükte-irek bälesıne qalyp, qinaldy. Keŋsede otyrǧan kısı asyǧyp jazǧanda jazu tura bolsyn dep barlyq nükte-irekterdı sanap jazaiyn dese, bolmaityn boldy», - dei otyryp, bır ärıptıŋ 3-4 türınen görı bır türın ǧana üiretudıŋ jeŋıldıgın keltıredı.
Näzır latyn älıpbiın mektepterıne engızıp, üiretıp jatqan Äzırbaijan, Qabar, Şerkeş elderınıŋ täjıribesıne süienudı ūsyndy. Jazuǧa äbden köz üiretıp, jaŋa älıpbide jazatyn adamdardyŋ qarasy köbeigende qabyldau qajettıgın köterdı. Osy jyly qairatkerdıŋ joba retınde «Jaŋa älıpbi» kıtaby basylyp şyqty. Onda 28 ärıpten tūratyn latyn älıpbiı ūsynylyp, oquşylarǧa jeŋıl boluy üşın arab tılındegı ärıpter qosa berıldı. Dauysty dybystardyŋ jıŋışke varianttaryn däiekşe arqyly arqyly aiyruǧa bolatyndyǧyn körsettı. Mysaldar keltırılıp, onyŋ latyn jäne arab türındegı jazylu barysy qosa berıldı. Kıtaptyŋ soŋynda ol älıpbidıŋ nege alu qajettıgın däleldei tüstı. Onyŋ paiymynşa, būl älıpbidıŋ, eldıŋ keleşegıne, mädenietı tez ılgerı basuyna paidasy ülken, telegraf, tipografiia, jazu maşinasyna qoldanuǧa bolady, qazaq-qyrǧyz tılınen ükımet keŋsesınde qoldanuynda köp jeŋıldık kırgızedı.
1924 jyly Mūhtar Mūrzin de üirenuge jeŋıl, qoldanuǧa qolaily boluy üşın qazaq tılı dybystarynyŋ juan-jıŋışke bolyp jūp qūrauyn negızgı kriteriilerdıŋ bırı retınde alu qajettılıgın aita otyryp, latyn älıpbiıne negızdelgen öz jobasyn ūsyndy.
Latyn ärıbıne köşu mäselesı qazaq merzımdı basylymdarynda jiı-jiı köterıle bastady. Bastapqy kezderde būl mäseleler töŋıregındegı pıkırler «Aq jol», «Eŋbekşı qazaq» gazetterınde ǧana jariialansa, keiın bırte-bırte özge de ölkelık, guberniialyq gazetter men jurnaldarda jariialana bastady.
1925 jyldan bastap jappai Qazaqstannyŋ mektepterınde, jeke käsıporyndarynda jäne mekemelerınde latynşylardyŋ «Jaŋa älıpbişıler üiırmesı» nemese «Latynşylar üiırmesı» qūryla bastady. Soŋǧylary tek aitys-tartys jinalystaryn ǧana emes, arnaiy jaŋa älıpbidı üiretetın üiırme sabaǧyn da ūiymdastyrdy, baiandamaşylar üşın tezister qūrastyrdy, jergılıktı gazetterge ūjymdyq maqalalar jazdy jäne t.b. ıs-şaralardy jürgızdı.
1926 j. aqpanda Baku qalasynda ötkızılgen Bükılodaqtyq I-türkologiialyq sezı KSRO-nyŋ türkı tıldes halyqtarynyŋ jazuyn latyn ärpıne auystyruǧa arnaldy. Bükılodaqtyq I-şı türıkşıler sezı tıl, jazu mäselesımen ainalysqan älemnıŋ asa talantty ǧalymdarynyŋ basyn qosty. Sezge Qazaqstannan Ahmet Baitūrsynov, Eldes Omarov, Bıläl Süleev, Äziz Baiseiıtov, Näzır Töreqūlov jäne t.b. Qazaq AKSR Aǧartu Halyq kommissariaty men ziialy qauym ökılderı qatynasty. Osy sezde Jaŋa türık alfavitınıŋ Ortalyq komitetı qūryldy. Sezge deiın köpşılık ūlt respublikalarynda latyndandyru mäselesı boiynşa oqytuşylarmen keŋester jürgızu, arabşylarmen pıkırtalas ötkızu, keibır respublikalarda latyn älıpbiın saraptamadan ötkızıp, jariialau siiaqty bırqatar jūmystar jürgızıldı.
Sezge qatysuşylar ekı topqa bölınıp, bırı arab ärıbınıŋ türkı halqy üşın maŋyzdylyǧyn aitsa, ekınşı top latynǧa köşu asa qajettıgın däleldedı. A.Baitūrsynov bastaǧan qazaq arabşylary latyndandyruǧa qarsy bolyp, sezde reformalanǧan arab älıpbiın qabyldattyruǧa barlyq küşterın saldy. Sezd barysynda latynşylar arab älıppesınıŋ türkı halyqtary üşın qolaisyzdyǧyn aitumen bolsa, al arabşylar latynşylardy «orys jolyna, missionerlerdıŋ jolyna tüsuşıler» dep ǧaibattady. Degenmen jaŋa latyn älıppesın jaqtauşylar basym tüsıp, 7 dauysqa qarsy 101 dauyspen latyn älıppesınıŋ negızınde qūrylǧan jaŋa türık älıppesın aluǧa qarar şyǧaryldy. Türıkşıler sezı latyndandyruǧa köşu ısınde asa zor röl atqardy. Öz jerlerıne qaityp oralǧan soŋ respublika delegattary jūmystaryna kırıstı.
Bükılodaqtyq Jaŋa türık älıpbiınıŋ Ortalyq komitetı qūrylyp, onyŋ töraǧalyǧyn S. Agamaly-Oglyǧa jükteldı. Komitet Alqasynyŋ qūramynda qazaqtan T. Rysqūlov, S. Aspendiiarov pen N. Töreqūlov boldy.
Türıkşıler sezı latyndandyruǧa köşu ısınde asa zor röl atqardy. Öz jerlerıne qaityp oralǧan soŋ respublika delegattary jūmystaryna kırıstı. Būl jūmystyŋ negızgı baǧyttary: baiandamalar oqu, jinalystar, konferensiialar, sessiialarda söz söileu, merzımdı basylymdarǧa jariialau, kıtapşalar şyǧaru, osyny qoldaityn ūiymdar, mektepterde, käsıporyndarda, oqytuşylar daiarlaityn kurstarda latynşylar tobyn qūru men ony nyǧaitu jäne aqyrynda arabşylarmen aitys-tartys jürgızu arqyly ügıt -nasihat jūmystaryn jürgızu boldy.
1927 jyly latyn ärıbın alu jolyndaǧy bılımpazdardyŋ arasynda bolǧan aitys-tartysyn jinaq retınde Qazaqstan jaŋa älıppe komitetınıŋ tapsyrmasymen Qazaqstan memlekettık baspasynan «Jaŋa älıppe jolynda» degen atpen basylyp şyqty. Būl jinaqqa latyn jazuyna köşudı ūsynǧan bastamaşylar N. Töreqūlov pen M. Mūrzinnıŋ söilegen sözderınen bastap, V. Bartold, L. Jirkov, G.İ. Broido siiaqty ataqty ǧalymdardyŋ da jaŋa älıpbige qatysty aitqan pıkırlerı engızıldı.
Pıkırtalasqa qatysqan akademik V. Bartold ta eskı älıppe men jaŋa älıppenıŋ aiyrmaşylyǧyn aşyp körsetuge tyrysady. Latyn ärıbın aludyŋ sebebın latyn ärıbındegı Europanyŋ mädenietı jer jüzınıŋ mädeniet bäigesınıŋ aldyn bermei kele jatqandyǧymen bailanystyrdy. Ol latyn älıppesın alǧanda türık dybystaryn tolyqtai taŋbalau üşın bırınşıden, bırlı-jarym jaŋa ärıp qosu qajettıgın, ekınşıden, Europa halyqtarynyŋ latyn ärıpterınen türıktıŋ latyn ärıbın basqaşa etu, üşınşıden, türkı elderı bırınıŋ jazǧayn bırı ırkılmei tanu üşın jaŋadan qosylǧan ärıptı neǧūrlym az etu kerektıgın ūsynady.
Al professor N.A. Şmarin arab älıppesı men latyn älıppesınıŋ qaisysyn qoldanu tiımdılıgın anyqtauda ıstı ekı jaǧynan qarastyru qajettıgın aitady. Onyŋ bırı, būl älıppelerdıŋ tırı elderdıŋ tılındegı dybystaryn taŋbalauǧa jaramdylyǧy, ekınşısı, qaisysynyŋ basu-jazuǧa artyqşylyǧy. Ol arab ärıbımen jazylǧan sözderdıŋ aityludaǧy dudamalyǧyn, basqa eldıŋ qoldanylyp ketken sözderın jazuda arab ärıbınıŋ jaramsyzdyǧyn aita kele mysalmen däleldemekke tyrysady. Arabtyŋ «harb» degen sözın Osman türıkterı «qarp», Qazan noǧailary «qarip», qazaqtar «qarıp» iia «ärıp» dep jazatyndyǧyn, būl sözdı türkı elderı tılınde bırızdıleu kerektıgın basa körsetedı. Türkı elderı arab ärıbımen bır sözdı türlışe oqyp, türlışe tüsınuı mümkındıgın keltıre otyryp, latynǧa köşude būl bırızdılıkke tüsedı degen oiyn aitady.
Professor L. Jirkov türkı halyqtary ūzaq jyldar boiy otarşyldyq būǧauynda bolyp, özın otarlap alǧan eldıŋ mädenietıne, dästürıne bas iiuıne mäjbür bolyp, sol eldıŋ jazuyn da aluǧa amalsyzdan köngendıgın, Reseilık patşa ükımetı de otarlap alǧannan keiın öz älıppesın endırmekke küş salǧandyǧyn, şyǧys elderınıŋ älıppesın özgertuge ūmtyluynyŋ sebebın, öz mädenietın örkendetuge ūmtyluynan dep körsettı.
Professor B. Şopanzada arab dybysynyŋ kemşılıkterın aiqyndap körsetpekke tyrysty. Onyŋ pıkırınşe, arab älıppesı türık dybystarynyŋ tek üşten bırın ǧana taŋbalauǧa jaraityndyǧy. Al jaŋa älıppenıŋ dybystary tılımızdegı dybys sanyna säikes degen tūjyrymyn aitady.
Al ǧalym G.İ. Broido kerısınşe latyn älıpbiıne qarsy şyǧyp, Reseidıŋ şyǧys halyqtary üşın aldymen tıl bıryŋǧailanbaǧan jaǧdaida latyn alfavitın kırgızu dūrys bolmaidy, sondyqtan jaŋa grafikany eŋgızudıŋ ǧylymi jaǧynan da, praktikalyq jaǧynan da maŋyzy joq dep körsettı. Özınıŋ oiyn ol bylai dep jazdy: «Mūsylman balalaryn latyn şriftıne qanşa oqytsaŋ da, olardyŋ eşqaisysy da latyn şrifımen beinelengen evropalyq mädenietke jäne onyŋ kıtabi qūndylyqtaryna eşbır boi ūrmaidy. Al arab alfavitın ekı künnıŋ ışınde jattap alady».
M.Mūrzin «Dybys belgılerın özgertu kerek» degen atpen jinaqqa engen pıkırınde dybys belgılerın azaituda älıpbi jobasyn ūsynsa, al N. Töreqūlov «qazaqqa qandai älıppe kerek» degen saualǧa latyn ärıbınıŋ yŋǧailyǧyn aityp, ony däleldı mysaldarmen tüsındırdı. Ä. Baidıldin latyn älıpbiı köterılu tarihyna toqtala otyryp, onyŋ sebepterın aşyp körsetuge tyrysty. Ol arab ärıbınıŋ basty kemşılıgı eskı arab ärıbınıŋ älı özgermei qaluynan dep eseptedı.
A.Baitūrsynov latyn älıppesın qabyldaudyŋ qajetsızdıgın baiandamasynda basa körsetken bolatyn. Būl baiandama 1926 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetıne jariialaǧan. A.Baitūrsynov arab älıppesın jaqtap söiledı. «Arab ärıpınen jasap alǧan älıpbiımızge jer jüzınde älıpbi balasy jetpeidı. Mūny eşkım beker dep aita almaidy. Türık jūrtynyŋ 90 %-ı baiaǧydan berı arab ärıbın paidalanyp keledı. Ärqaisysynyŋ arab ärıbımen jamalǧan hat mädenietı bar», – dei otyryp, latyn-arab älıpbiın salystyrady, arab ärıpınıŋ tiımdılıgın, qolailyǧyn, maŋyzdylyǧyn däleldeuge tyrysty.
Ūsynylyp otyrǧan ekı jazudyŋ (arab jäne latyn) halyq üşın qaisysy qolaiyraq ekendıgın anyqtau qajettıgın ūsyndy. Arab jazuynda adamnyŋ qoly saǧat baǧyty boiynşa, al latynda jazuda kerısınşe oŋnan solǧa qarai qozǧalatynyn kelıtre otyryp, adam üşın qandai ıs bolsa da soldan oŋǧa qarai ıstelgenı tiımdırek ekendıgın mysaldarmen körsetedı.
A.Baitūrsynov latyn ärıbınıŋ basty kemşılıgı būl baspa men jazudaǧy ärıpterdıŋ özara aiyrmaşylyǧynda dep keltırdı. “Būl jazudyŋ ärbır sözı ekı ierogliftı, jazu ieroglifı men baspa ieroglifı bar. Bır ärıptıŋ oryna ekı ärıp oqytylady. Arab jüiesınde mūndai ekı ierogliftık joq, jazu men baspa ärıpterı bırdei”, – dedı.
Latyn älıpbiın qoldap söileuşıler arasynda T.Şonanov, A.Baitūrsynovtyŋ söilegen sözderın taldap, arab ärıpınıŋ qajetsızdıgın mysaldar arqyly körsetpekke tyrysty. «Latynşylau degenımız ne? Arab ärıpınıŋ är jerın qysyp, sozyp, iıp latyn ärıpınıŋ türıne jaqyndastyru» dei otyryp, latyn älıppesı kerek pe, joq pa degen talasty qoiyp, latynşa älıppe, kıtapşalar şyǧarudy, latynşylar ūiymyn aşuǧa belsene kırısudı, jaŋa älıpbidı bırtındep ıske asyrudy ūsyndy. «Latyn älıppesı kerek pe, kerek emes pe degen talasty qoiyp, latyn älıppesın qalai etkende dūrysyraq jüzege asyruyn söilesuımız kerek. Iske kırısuge mezgıl jettı» dep, latynşylar ūiymyn aşuǧa belsene kırısuge şaqyra otyryp, älıppe mäselesıne qatysty üş aǧymnyŋ barlyǧyn da atap ötedı. Onyŋ körsetuınşe, bırınşı aǧymdaǧylar eskı arab älıppesınıŋ türın özgertpei saqtaudy közdeuşıler, ekınşı aǧymdaǧylar arab älıppesınıŋ kemşılıgın moiyndap, ony tüzetuge bet būrǧan jamauşylar, al üşınşı aǧymdaǧylar älgı özgerısten dym şyqpaityndyǧyn däleldep, latyn jazuyna köşudı quattauşylar.
Aitys-tartysqa qatysqan Iliias Ahmetov latyn ärıpınıŋ äzırge kereksızdıgın, Ahmet Baitūrsynovtyŋ ärıpı älı de keregımızge jaraidy degen pıkırde boldy. Onyŋ pıkırın Mırjaqyp Dulatov ta qoldap, arab ärıbınıŋ soŋǧy jobasynan eş şyǧyn şekpeitındıgın däleldei söiledı. «Qazaq jūrty önerlı, mädeniettı boluyna bız qarsy emespız, – dedı sözınde ol, – Bıraq özgerıstıŋ de özgerısı bar. Künderdıŋ künınde latyn ärıpın qoldanatyn bolarmyz. Latyn tügel jūrt bıtkennıŋ bärı şapşaŋ jazuǧa, tüsınısuıne de senemız. Bıraq bızdıŋ aitatynymyz latyndy şabylyp, şyǧyndanyp ala qoiarlyqtai paidasy körınıp tūrǧan joq. Qaita ziiany bar deimın».
Arab älıpbiın jaqtai söilegenderdıŋ arasynda Eldes Omarov pen Äbdılda Baitasov ta boldy. E.Omarov «Latyn ärıpın alǧanda basqa eldıŋ tılın bılemız deu adasqandyq» dese, al Ä.Baitasov «Latyn ärıbın alu bızge tym erte. Alamyz deu dūrys emes. Almaǧanymyzdan qazırgı ılgerıleuımızge keletın paida köp» degen pıkırdı bıldıredı.
Al Ä.Ermekov latyn ärıpınıŋ eldıŋ mūqtajynan tuyndap otyrǧandyǧyn, sondyqtan eldı ılgerı bastyramyz desek «latyn ärıbın aludyŋ jolyn qarastyruymyz kerek» dei otyryp, būl ıste A.Baitūrsynov siiaqty bılımdı, täjıribesı mol adamdary şaqyrudy qajettıgın köterdı.
Latyndandyru barysynda ūlt respublikalary Ortalyq Atqaru Komitetı, ölkelık, audandyq atqaru komitetterı janyndaǧy kömektesu bölımderı ülken röl atqardy. Būl, äsırese, latyndandyrudyŋ ortalyq ştaby Bükılodaqtyq jaŋa türık älıpbiınıŋ ortalyq komitetı qūrylǧannan keiın küşeidı. Bükılodaqtyq ortalyq komitetınıŋ plenumdarynda bırneşe prinsiptık mäseleler qarastyrylyp, şeşıldı. Bükılodaqtyq ortalyq komitet qūrylǧanǧa deiın latyndandyru ısınde bırtūtas basşylyq bolmady. Jer-jerlerde jaŋa älıpbidı jasau ısı būrynyraq bastalǧan-dy. Territoriiasy aralasyp jatqan jäne tıl jaǧynan tuysqan respublikalar da bıryŋǧai dybystardy är türlı syzbamen qabyldady.
Qazaqstandaǧy jaŋa älıpbidı jasau ısı arnaiy komitetke bırıktırılgen bılıktı, joǧary mamandanǧan ǧalymdarǧa, tıl mamandaryna tapsyryldy. 1927 jyly türık respublikalary komitetterınıŋ bastamasymen jaŋa älıppenıŋ Bükılodaqtyq Ortalyq komitetı qūryldy. 1927 j. 27 aqpanynda bolǧan BKP(b) Qazaq Ölkelık Komitetınıŋ mäjılısınde latyn jazuyna köşıru mäselesı boiynşa 3 qauly qabyldandy:
1) Arnaiy şaqyrylǧan jinalystarda latyn jazu boiynşa aitys-tartys ötkızudı toqtatyp, būl aitystardy “Eŋbekşı qazaq” pen “Sovetskaia step” gazetterıne jariialau arqyly ötkızu;
2) Aitys-tartystardy ötkızude saiasi basşylyq jasau üşın qūramynda qazaq öleklık komitetı müşelerı bar arnaiy komissiia qūru;
3) Komissiiaǧa latyn jazuyn talqylau üşın arnaiy jinalys, retı kelse osy maqsatta Keŋester sezın ötkızudı ūsynu.
Qazaqstandaǧy jaŋa älıpbidıŋ jobasyn jasau arnaiy komitetke bırıktırılgen bılıktı, joǧary mamandanǧan ǧalymdarǧa, tıl mamandaryna tapsyryldy. Söitıp, HH ǧasyrdyŋ 20-30-şy jyldary N. Töreqūlov, H. Dosmūhamedov, M. Mūrzin, Ä. Baidıldin, T. Şonanovtyŋ latyn älıpbiı jobasy jasalyndy jäne latyn jazuynyŋ maŋyzdylyǧyn dälelegen eŋbekter jaryq köre bastady.
1927 jyly Teljan Şonanov latyn älıpbiıne qatysty jasaǧan jobasyn «Tılşı» gazetınde jariialady. Būl jobasynda ol ärıpterdı türkı tıldes halyqtardyŋ älıpbiı negızınde tüzdı. Onyŋ sebebın: «Är dybystyŋ juan jıŋışke türlerıne derbes arnauly ärıp alynsa, älıpbedegı taŋba 48 şamasy bolady. Ündestık zaŋyn qoldansaq älıppedegı ärıpterımız 24 qana bolady. Jıŋışke söz aldyna däiekşe qoiylady da, ol bolmaǧan söz juan oqylady. Jaŋa älıpbe ärıpterınıŋ türı de, ataluy da jer jüzıne ortaq türde alynsyn», - dep bıldırdı.
Ä.Baidıldin 1927 jyly Mäskeude jaryq körgen «Jaŋa älıpbi turaly» atty kıtabynda Mäskeu qalasyndaǧy «latynşyldar» ūiymynyŋ ūsynǧan jobasyn körsetedı. Būl joba 27 ärıp, bır däiekşeden qūrylǧan. Mäskeu ūiymynyŋ tarapynan ūsynylǧan būl jobada qazaq tılınıŋ dauysty dybystary, olardyŋ jıŋışke varianttary däiekşe arqyly ajyratyldy. Mysaly: ana - «ana»; än - «’an». Ūsynylǧan älıpbi jobasynda /ä/ taŋbasy «y» jäne «ı» fonemalaryn belgıleu üşın, mysaly «ydys» sözı «ädäs, sabärmen bayqa» (sabyrmen baiqa) türınde taŋbalandy. Älıpbide orys tılınıŋ «ch», «f» ärıpterıne taŋba arnaldy.
Latyndandyru barysynda ūlt respublikalary Ortalyq Atqaru Komitetı, ölkelık, audandyq atqaru komitetterı janyndaǧy kömektesu bölımderı ülken röl atqardy. Būl, äsırese, latyndandyrudyŋ ortalyq ştaby Bükılodaqtyq jaŋa türık älıpbiınıŋ ortalyq komitetı qūrylǧannan keiın küşeidı. Bükılodaqtyq ortalyq komitetınıŋ plenumdarynda bırneşe prinsiptık mäseleler qarastyrylyp, şeşıldı. Bükılodaqtyq ortalyq komitet qūrylǧanǧa deiın latyndandyru ısınde bırtūtas basşylyq bolmady. Jer-jerlerde jaŋa älıpbidı jasau ısı būrynyraq bastalǧan-dy. Territoriiasy aralasyp jatqan jäne tıl jaǧynan tuysqan respublikalar da bıryŋǧai dybystardy är türlı syzbamen qabyldady.
Qazaqstandaǧy jaŋa älıpbidı jasau ısı arnaiy komitetke bırıktırılgen bılıktı, joǧary mamandanǧan ǧalymdarǧa, tıl mamandaryna tapsyryldy. 1927 jyly türık respublikalary komitetterınıŋ bastamasymen jaŋa älıppenıŋ Bükılodaqtyq Ortalyq komitetı qūryldy. Būl komitettıŋ osy jylǧy mausym aiynda bolǧan 1-şı plenumynda respublikalarda jasalǧan jaŋa älıpbi jobalary qaralyp, bırıktırılıp, türkı elderıne bıryŋǧai älıpbi jasady. Osy jyldyŋ basynda Qazaqstanda da jaŋa älıpbidıŋ Ortalyq komitetı qūrylyp, Nyǧmet Nūrmaqov töraǧa bolyp sailandy. «Jaŋa älıppeşıler qoǧamy» (qysqaşa «JÄQ» – S.S.) Jarǧysyn qabyldap, özderınıŋ maqsattaryn qazaq halqynyŋ arasynda jaŋa (latyn) älıpbinıŋ maŋyzdylyǧyn tüsındırıp, köşuge ügıtteu dep körsettı. Būl maqsatqa jetude qoǧam öz aldyna bırneşe mındetterdı ūsyndy. Onda halyqqa arab älıpbiınıŋ kemşılıkterın tüsındıru, jaŋa (latyn) älıpbiın eŋgızu turasyndaǧy I-şı türıkşıler sezınıŋ şeşımın jüzege asyru mäselelerın qoidy.
Latyn älıpbiın engızudı jüzege asyru turaly memlekettık baǧdarlama negızındegı Qaz AKSR ükımetınıŋ qararlary boiynşa jergılıktı ökımet pen halyq aǧartu organdary jaŋa älıpbidı üiretu jūmystaryn jan-jaqty jürgızdı. Ol üşın är türlı oqytu ädısterı, sonyŋ ışınde alys auyldar men qystaularǧa mädeni joryqtar da qoldanyldy. Jaŋa latyn älıpbiın halyq arasynda belsendı türde engızu barysynda auyldar, audandar, okrugtar, oqytuşylar bırlestıkterı men qoǧamdyq ūiymdar arasynda sosialistık jarystar ötkızu ädısı de jüzege asyryldy. Qazaqstannyŋ eŋbekşı taby būl mädeni joryqqa belsendı türde qatynasty.
Qazaqstanda mektepter men joǧarǧy oqu oryndarynda latyn älıpbiı bırden engızıldı de, ıs qaǧazdaryna engızu barysy bırneşe jylǧa sozyldy. Sonymen bır mezgılde barlyq jerlerde latyn älıpbiın üiretu ısı eresek halyqpen jastardy tügeldei qamtyla jürgızıldı. Latyn jazuyn üirenuge yqylas bıldıruşıler qatary künnen-künge köbee tüstı. Alaida jaŋa älıpbidı üiretetın mūǧalımderdıŋ azdyǧy men oqu qūraldarynyŋ jetıspeuşılıgı jäne de oqu saǧatynyŋ azdyǧy üirenuşılerge kedergı keltırdı.
Bırtındep latyn älıpbiı bılım, ǧylym jäne mädeniet salalary men jergılıktı halyq tūrmysyna tolyqtai engızıldı. Jaŋa älıpbige köşu jūmysy qalalyq mektepterde asa qarqynmen jürgızıldı. Mektepterde arnaiy ūiymdar men üirımeler aşylyp, jetı saiyn latyn tılınen sabaqtar jürgızılıp, ügıt-nasihat ısı qolǧa alyndy.
1928 jyly Joǧarǧy Ortalyq Komitettıŋ (VSKNTA) ūiymdastyruymen Baku qalasynda bükıl türkı tıldes halyqtardyŋ älıpbi jobalaryn saraptauǧa jinalady. Äl elden kelgen ökılder öz elderınde bolyp jatqan jaǧdaidy baiandai otyryp, älıpbi jobalarymen tanystyrady.
Ūiǧyr, tatar jäne özbek halyqtarynyŋ arasynda jaŋa älıpbidı eŋgızu mäselesı qazaqtarmen bırdei satyda jürgızıldı. 1928-29 oqu jylynan bastap özbek jäne tatar mektepterı tolyqtai jaŋa älıpbige, jaŋa özbek jäne tatar orfografiiasyna köştı. Qalalyq orys mektepterı V toptan bastap qazaq tılın mındettı türde oqi bastady. 1928-1930 oqu jylynan bastap orys mektepterınde qazaq tılın oqytu tolyǧymen jaŋa älıpbige köşırıldı.
Jaŋa älıpbige köşudıŋ öz qiynşylyqtary boldy. Latyn jazuynyŋ keibır ärıpterınıŋ jiı özgerıske ūşyrauy ony qabyldauşylar arasynda tüsınıspestık tuǧyzdy. Oqytuşylardyŋ özderı de jazu barysynda qai ärıptı qoldanu kerektıgın bılmei qinalǧan kezderı jiı kezdestı. Latyn älıpbiın jasauda mamandar arasynda qaişy pıkırler tuyndady. Älıpbidı nasihattau barysynda jas erekşelıkterı eskerılmedı. Mäselen, egde adamdarǧa älıpbidı üiretu mäselesı ūmyt qaldyrylyp, nätijesınde sauatsyzdar qatary köbeidı.Mamandardyŋ jetıspeuı älıpbidı üirenude köp kedergılerge alyp keldı. Nätijesınde jazu men oqu üderısı öte baiau jürgızılıp, jūrtşylyq arasynda şala sauattylar qatary köbeidı.Latyn ärıbındegı oqulyq jäne taǧy basqa nasihat qūraldaryn şyǧaratyn baspahanalarda ärıp qalyby jetıspedı.
Jaŋa türkı jazuynyŋ negızın ūzaq talqylau men öŋdeuden keiın 1929 jyldyŋ 7 tamyzynda KSRO Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ töralqasy men KSRO Halyq Komissarlary Keŋesı «Jaŋa qazaq alfavitın (älıppesın) engızu» turasyndaǧy qaulyny qabyldady. 14 tamyzda jaŋa älıpbidı Halyq aǧartu komissariatynyŋ barlyq jaǧdaidy eskere otyryp, bükıl qazaq mektepterıne latyn älıpbiın tolyqtai engızudıŋ soŋǧy merzımın 1930 j. 14 tamyzyna, iaǧni Qazaqstannyŋ 10 jyldyq mereitoiyna deiın aiaqtaudy belgıledı.
1930 jyly qūrylǧan jaŋa türık älıpbiınıŋ Ortalyq Komitetı 1933 jyly KSR Odaqtyq OAK-nıŋ janyndaǧy jaŋa älıpbidıŋ Bükılodaqtyq ortalyq komitetı bolyp qaitadan qūrylyp, 40 jyldyŋ soŋyna deiın jūmys ıstedı.
1940 j. 13 qaraşasynda 2 qaraşadaǧy qauly negızınde «Latyndandyrylǧan qazaq jazuyn orys grafikasy negızındegı jaŋa älıpbige köşıru turaly» Zaŋ qabyldanyp, orys grafikasyna köşu eldıŋ saiasi jäne mädeni damuyna äser tigızetındıgı, sondai-aq KSRO qūramyndaǧy ūlttar arasyndaǧy dostyqty nyǧaita tüsetındıgı aityldy. Jaŋa jazbaǧa köşudıŋ naqty merzımı belgılendı. Būl Zaŋ respublikanyŋ ölkelık merzımdı basylymdarynda jariialandy.
HH ǧasyrdyŋ 20-40 jyldary qazaq jazuyn üş bırdei arabqa, latynǧa, latynnan orys jazuyna(kirillisa) köşıru mädeni damu barysyna bırşama kedergıler keltırdı. Būl bırınşıden, jaŋa ärıp jasauda, ony nasihattauda, jaŋa oqu qūraldaryn, kıtaptardy şyǧaruda baspahanalardy yŋǧailauda köp qarajatty qajet etse, ekınşıden, arab jazuynan endı latyn jazuyn qabyldap, tereŋ bılıp kele jatqanda orys jazuyna köşıru tūrǧylyqty halyqtyŋ arasynda qobaljulyqtardy da tuyndatty. Alaida ükımet pen partiia būnyŋ bärın halyq jaularynyŋ äreketıne taŋdy. Qazaq jazuynyŋ bırneşe ret özgerıske ūşyrauy mädeni qūndylyqtarymyzdy paidalanuda bırşama qiyndyqtar da alyp keldı. Arab, latyn ärıbınde jazylyp, jaryq körgen köptegen kıtaptarymyz kıtaphana sörelerınde jatyp qaldy.
Latyn älıpbiın engızudı jüzege asyru turaly memlekettık baǧdarlama negızındegı QazAKSR ükımetınıŋ qararlary boiynşa jergılıktı ökımet pen halyq aǧartu organdary jaŋa üiretu jūmystaryn jan-jaqty jürgızdı. Ol üşın är türlı oqytu ädısterı, sonyŋ ışınde alys auyldar men qystaularǧa mädeni joryqtar da qoldanyldy. Jaŋa latyn älıpbiın halyq arasynda belsendı türde engızu barysynda auyldar, audandar, okrugtar, oqytuşylar bırlestıkterı men qoǧamdyq ūiymdar arasynda sosialistık jarystar ötkızu ädısı qoldanyldy. Qazaqstannyŋ eŋbekşı taby būl mädeni joryqqa belsendı türde qatynasty. Qarap otyrsaq, elımızde 20-30 jyldary latyn jazuyna köşude tūtas daiyndyqtar jürgızılgen eken. Mıne, sondyqtan būrynǧy ötken täjıribelerdı zerdelep, solarǧa süienu tiımdırek siiaqty.
Täuelsız Qazaqstanǧa latyn älıpbiınıŋ qajettılıgı. 2006 jyly bolǧan Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ 12-sessiiasynda Elbasy latyn grafikasyna köşudı qozǧap, osy mäselenı jıtı zerttep, naqty ūsynystar daiarlauǧa tapsyrma bergen edı. 2007 jyly Bılım jäne ǧylym ministrlıgınde osy latyn älıpbiı mäselesıne bailanysty komissiia qūrylyp, qoǧamdyq instituttardyŋ mamandary bırşama ıs-şaralardy jüzege asyrǧan bolatyn. Būl komissiia jūmysy osy uaqyttarǧa deiın sozylyp, tıl, tarih, ekonomist jäne t.b. mamandar HH ǧasyrdyŋ 20-30-jyldaryndaǧy latynǧa köşu tarihynan bastap, latyn älıpbiıne köşken elderdıŋ ıs-täjıribesı, saualnamalar nätijesı jazylǧan qūjattar, şeteldık zertteuşılerdıŋ ūsynystary jinaqtalǧan qūjattar qarastyrylyp, taldau jasap, latyn grafikasyna köşırudıŋ negızdemesı jasaldy. Bırneşe mäjılıster ötkızılıp, mamandar ūsynǧan älıpbiler talqylauǧa salyndy. Latyn ärıbın qabyldaǧan Türkiia, Özbekstan, Türkımenstan memleketterıne arnaiy ekspedisiia jıberılıp, olardyŋ täjıribelerımen bölıstı.
Jazudy latyn älıpbiıne auystyru mäselesı öte kürdelı. Ol Şyǧys elderındegı tıl faktoryn damytu täjıribesınıŋ negızınde keşendı zerdeleudı talap etedı. Qazaqstan üşın taǧylym alarlyǧy jäne paidalysy latyn älıpbiıne köşken elderdıŋ elderınıŋ täjıribesı bola alady. Degenmen qazaq jazuyn latyn grafikasyna köşıru Qazaqstan Respublikasynda qazaq tılınıŋ memlekettık tıl retındegı märtebesın nyǧaita tüsedı. Osy uaqytqa deiın latyn älıpbiıne köşu üşın latyn grafikasyna negızdelgen qazaq älıppesı reformasyna qatysty qoǧamdyq pıkırge taldau jasalynuy men halyq arasynda qazaq jazuyn latyn grafikasyna köşırudıŋ tiımdılıgı jönınde tüsındırme, ūǧyndyru jäne nasihattau jūmystaryn jürgızıluınen keiıngı şyǧarǧan qorytyndyda latyn älıpbiı engızıp, qoldaudy köpşılık qoldaityndyǧy anyqtaldy. Elbasy N.Nazarbaev «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyrtu» atty maqalasynda: «Latynşaǧa köşudıŋ tereŋ logikasy bar. Būl qazırgı zamanǧy tehnologiialyq ortanyŋ, kommunikasiianyŋ, sondai-aq, HHI ǧasyrdaǧy ǧylymi jäne bılım beru prosesınıŋ erekşelıkterıne bailanysty. Mektep qabyrǧasynda balalarymyz aǧylşyn tılın oqyp, latyn ärıpterın onsyz da üirenıp jatyr. Sondyqtan, jas buyn üşın eşqandai qiyndyq, kedergıler bolmaq emes» ekendıgın aiqyn aityp, tez arada qolǧa aludy mındettegen edı. Sonymen qatar Elbasy būl baǧdarlamalyq maqalasynda 2017 jyldyŋ aiaǧyna deiın ǧalymdardyŋ kömegımen, barşa qoǧam ökılderımen aqyldasa otyryp, qazaq älıpbiınıŋ jaŋa grafikadaǧy bıryŋǧai standartty nūsqasyn qabyldaudy jäne 2018 jyldan bastap jaŋa älıpbidı üiretetın mamandardy jäne orta mektepterge arnalǧan oqulyqtardy daiyndauǧa kırısudy ūsynǧan edı.
Qazaqstandyq tıl mamandary latyn älıpbiınıŋ bırneşe nūsqasyn jasap, halyqtyŋ talqylauyna ūsyndy. Nätijesınde 2017 jyldyŋ 26 qazanynda Elbasy qazaq tılı älıpbiınıŋ 2025 jylǧa deiın latyn grafikasyna kezeŋ-kezeŋımen köşuın qamtamasyz etu jönındegı jarlyqqa qol qoiylyp, resmi türde maqūldandy. Halyq arasynda qyzu talqylauǧa salynyp, türlı oilar baspasöz betterınde jaryq körgennen keiın älıpbige tüzetuler engızılıp, 2018 jyldyŋ 19 aqpanynda bekıtılgen edı. Degenmen qazırde osy latyn älıpbiınıŋ daiarlanǧan jobaǧa qatysty ǧalymdar (tıl mamandary) arasynda türlı pıkırler tuyndap otyr.
Täuelsız Qazaqstanǧa latyn älıpbiınıŋ qajettılıgı bırınşıden, būl – qazırgı zaman talaby. Latyn qarpı – adamzat damuyndaǧy eŋ myqty jazudyŋ bırı. Ol – HHI ǧasyrdaǧy ǧylym men tehnikanyŋ, internet pen IT tehnologiialardyŋ tılı. Zamanaui tehnologiialardyŋ tılın igerude de bırqatar ılgerıleuşılık oryn alatyny sözsız. Latyn jazuyna köşu arqyly bügıngı tehnika jetıstıkterı men ǧalamtor jaŋalyqtarynan ūtymdy paidalana alu mümkındıgı tuady. Ekınşıden, latyn qarpı türkı tıldes halyqtardy jaqyndastyratyn jazu. Sebebı, älemdegı halyqtyŋ 80 paiyzy latyn grafikasyn igerıp, paidalanyp otyr, älemdegı aqparattyŋ 70 paiyzy osy taŋbamen taratylyp tūr. Üşınşıden, latyn älıpbiın qabyldai otyryp, tıldık erekşelıgımızdı saqtaimyz, şet tılderden engen sözderdı de ūlttyq erekşelıkterge ikemdei alamyz.
Svetlana Smaǧūlova,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory,
äl-Farabi atyndaǧy
Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ professory
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
