Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń ár Sezinde qatysýshylar Deklaraııa qabyldaıtyndyǵy belgili.
Ótken jyly ótken VII Sezde de ortaq ustanymǵa kelgen Deklaraııa qabyldandy. Atalmysh qujatqa sáıkes qatysýshylar 35 tarmaqtan turatyn málimdeme jasady. Árıne, bir maqala kóleminde barlyq tarmaqqa toqtalý múmkin emes. Sondyqtan keıbir negizgi máselelerge qysqasha toqtalsaq dep otyrmyz.
Álemniń pandemııadan keıingi damýy, barlyq proesterdiń jahandanýy men qaýipsizdikke tónetin qaterler sharttarynda Sezd beıbitshilik pen yntymaqtastyq jolyndaǵy dıalogty nyǵaıtý boıynsha birlesken kúsh-jigerdi júzege asyrý jáne rýhanı-adamgershilik qundylyqtary ilgeriletýde mańyzdy ról atqarady. Sonymen qatar, pandemııanyń jaǵymsyz saldaryn birigip jeńýge bolatynyn túsindiredi. Bul tusta din men adam quqyqtarynyń araqatynasy máselesi mańyzdy bolyp tabylady. Eń aldymen dinniń, adam quqyqtarynyń jáne zaıyrlylyqtyń ózara baılanysy men táýeldiliginiń kelesi aspektilerine nazar aýdarǵan jón: dindi adam quqyqtarynan olardyń qadir-qasıetin qorǵaýdyń, dinı senim bostandyǵyn qamtamasyz etýdiń jáne qoǵamdaǵy yqpalyn kúsheıtýdiń mańyzdy quraly retinde sanaýǵa bolady; adam quqyqtary dindi rýhanı-adamgershilik qundylyqtardyń mańyzdy kózi jáne halyqty dinge jumyldyrý faktory retinde qajet; dinge dinı jáne dinı emes qaýymdastyqtar arasynda qalyptasqan áleýmettik-mádenı keńistiktegi qarym-qatynastardy teńestirý úshin zaıyrlylyq qaǵıdaty kerek.
Álemdegi beıbitshilikti qoldaǵan qatysýshylar áskerı qaqtyǵystarǵa qarsylyq bildirip, halyqaralyq qatynastardy nasharlatatyn «domıno effektisi» bar ekenine senedi. Domıno effektisi kez kelgen ózgeris qatarǵa qoıylǵan domıno súıekteriniń qulaýyna uqsas basqa da ózgerister serııasyn týdyrady degen saıası teorııa.
Demokratııalyq domıno teorııasyna sáıkes, bir eldegi demokratııanyń artýy nemese azaıýy kórshi elderge taraıdy jáne sol elderdiń demokratııasyn arttyrady nemese azaıtady. Jalpy domıno teorııasyn saıasattanýshylar men tarıhshylar arasynda synaýshylar kóp. Bul kózqarastardyń negizi teorııa arasyndaǵy alshaqtyq jáne onyń saldaryn tájirıbede qoldaný qıyndyqtarymen baılanysty edi. Degenmen, domıno teorııasynda beınelengen halyqaralyq saıasatqa qatysty túsinikter qaýiptilikti quraıdy.
Ekstremızm, radıkalızm, terrorızm sekildi zorlyq-zombylyqtyń ózge de túrleri shynaıy dinge eshqandaı qatysy joq ekendigi málimdeledi. Din uzaq ýaqyt boıy terrorızm men ekstremızmdi zertteýdiń basty nazarynda bolǵany jasyryn emes. Bizdiń oıymyzsha, mýltımádenıetti qoǵamnyń kúndelikti ómirindegi dindarlyqty mynadaı tórt ólshemde qaraǵan durys: fızıkalyq, áleýmettik, kognıtıvti jáne rýhanı. Dinı jáne rýhanı plıýralızmdi túsinýde túrli kózqarastar qalyptasqan. Máselen, plıýralızmdi túrli áleýmettik biregeılik turǵysynan tujyrymdaıtyn ǵalymdar bar. Bul topqa qarsy plıýralızm birneshe biregeılikpen ishinara qıylysady dep tujyrymdaıtyn zertteýshiler de kezdesedi. Sondyqtan qoǵam músheleri naqty jáne durys qubylystarǵa qatysty túrli, tipti qarama-qaıshy ustanymdarǵa aýysa alady dep boljaýymyzǵa bolady.
Deklaraııa agressıvti jáne destrýktıvti rıtorıkadan bas tartýǵa shaqyrady.
Demek, popýlızmge jol bermeı, eldiń halyqaralyq bedelin túsiretin agressıvti jáne destrýktıvti rıtorıkany qoldanbaǵan durys. Qazirgi tańdaǵy balamaly medıa saıttar men derekkózderiniń kóbeıýi buqaralyq aqparat quraldaryn senimsiz jáne saıası birjaqty dep aıyptaıtyn agressıvti rıtorıkany ósirip otyrǵany anyq. «Feık» jańalyqtardyń kóbeıýi jáne halyqtyń senimsizdigi agressıvti rıtorıkany órshitip otyr. Sondyqtan bul máselemen de aınalysqan durys.
Mańyzdy qujatta ǵylym, tehnıka, medıına, ónerkásip jáne basqa da salalarda qol jetken jetistikterdi rýhanı, áleýmettik jáne adamı qundylyqtarmen úılestirý atalady. Bul tusta bilim adamdy eńbek álemimen tanystyrýǵa baǵyttalýy kerek dep oılaımyz.
Zaıyrlylyq pen rýhanı qundylyqtar korporatıvtik mádenıettiń bilimge yqpalyn qalyptastyrady. Qoǵamnyń rýhanılyqqa qyzyǵýshylyǵynyń qaıta jandanýy adam tabıǵatynyń mańyzdy bóligine qaıta oralýdy bildiredi. Basqalardyń ál-aýqatyn baǵalaý ortaq ıgilik úshin mańyzdy. Degenmen, ómirde bári kerisinshe, adam eń aldymen ózin oılaıdy. Sondyqtan biz áleýmettik qundylyqtardy qalyptastyratyn qıyndyqtar men múmkindikterge nazar aýdaramyz qajet.
Joǵaryda atap ótkenimizdeı, Deklaraııa kóptegen máselelerge nazar aýdarady. Ideıalar, arman-murattar, qundylyqtar úshin kúres eshqashan toqtamaıdy. Din kóshbasshylary ózderiniń rýhanı daýysyn fanatızm men óshpendilikke qarsy turýǵa, ózara qurmettiń, janashyrlyqtyń jáne kishipeıildiliktiń eń joǵary standarttaryn osylaısha nasıhattady.
Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda
memlekettik ýnıversıtetiniń saıası
ǵylymdarynyń kandıdaty,
qaýymdastyrylǵan professor Nasımov Murat Órlenbaıuly
