Ortalyq Azııadaǵy bıylǵy prezıdent saılaýynyń kezegi Ózbekstanǵa tıdi. Is basyndaǵy prezıdent pen bas kandıdattyń aıyrmasy nede?
Ózbekstanda 9 shilde – prezıdenttiń kezekten tys saılaýyna arnalǵan kún. Al 24 shildede qazirgi prezıdent jáne bas kandıdat Shavkat Mırzıeev 65 jasqa tolmaqshy. Shamasy, jańa prezıdentti ulyqtaý rásimi de sol qarsańda ótip qalar. Ortalyq Azııa elderinde saılaýdyń ekinshi týrǵa jalǵasýy – bolmaǵan jaıt.
BIR MÚShELDIK PREMER
Ortalyq Azııada sońǵy jyldary tendenııalar ózgerisi baıqalǵanymen, onyń bári bastapqy núktesine qaıtyp oralyp jatqan sııaqty. Aımaqta qazir sovet kezinen kele jatqan basshy qalmaǵanymen, is basyndaǵylardyń deni sol kommýnıstik,komsomoldyq mekteptiń túlekteri. Biri sol kezde sharýashylyq basqarǵan, biri dıplomatııalyq qyzmette bolǵan, biri oblys basshylyǵyn atqaryp, endi biri depýtat bolǵan. Prezıdenttiń baǵlany Túrkimenstan basshysy 41 jastaǵy Sardar Berdimuhametov bolsa, joǵary bilimdi Reseıden alǵan. Ortalyq Azııada eń quryǵanda Kavkazdaǵydaı batystan bilim alǵan basshy joq.
Saılaýǵa kandıdat retinde túsken, 3 aptadan keıin 65-ke tolatyn Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeevtiń de sovet jyldary, nemese táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary kózge túsken jeri joq. Tek onyń birinshi prezıdent Islam Karımovtyń tusynda 13 jyl, bir múshelden asa taban aýdarmaı premer-mınıstr qyzmetinde bolýy ǵana nazarǵa iligedi. Onda da onyń erekshe bir utqyrlyǵy baıqalǵan emes. Bar bolǵany Karımov komandasyndaǵy bas jandaıshap sheneýnik bolǵan.
80 PAIYZDYQ PREZIDENT
2016 jyly birinshi prezıdenti Islam Karımovtyń jerleý isinde Mırzıeev tabyttyń basy-qasynda júrdi. Jerleý komıssııasyn basqardy. Sovetten kele jatqan úrdis – basshysynyń jerleý komıssııasyn basqarǵan qosshy keıin basshy bolady degen túsinik bul joly da ózin aqtady. Mırzeev jaı kele salǵan joq, ebin taýyp Ata zańdy aınalyp óte saldy. Konstıtýııa boıynsha prezıdent ólimge ushyrasa, nemese qyzmetin atqara almaı qalsa, bılik senat tóraǵasyna kóshý kerek bolatyn. Negizinen qazirgi memleketterdiń deninde solaı.
Al Ózbekstannyń sol kezdegi senat tóraǵasy Nıgmatılla Iýldashevtiń prezıdent qyzmetin atqarýdan bas tartqany aıtylyp, bılik Mırzeevtiń qolyna kóshti. 2016 jylǵy jeltoqsandaǵy alǵashqy saılaýynda Mırzıeev 88 paıyzdan astam daýys jınady. Sol saılaýǵa barlyǵy 4 kandıdat qatysqan.
Sodan beride Ózbekstanda bas kandıdat qatysqan úshinshi saılaý ótip jatyr. 2021 jyly ǵana saılaý (barlyǵy 5 kandıdat) ótkizgen Mırzıeevtiń áli de sol merzimin aıaqtaýǵa ýaqyty bar edi. Alaıda bıylǵy konstıtýııalyq reforma nátıjesi onyń burynǵy prezıdenttigin joqqa shyǵardy da, jańa saılaý ótkizý kerek bolyp qaldy. Sol negizde taǵy da kezekshi kandıdattardyń qosarlanýymen Ózbekstanda merziminen buryn prezıdent saılaýy ótip jatyr.
KARIMOV PEN MIRZIEEVTIŃ QARA TAŃBASY
Mırzıeev bul joly ózine basqa 3 úsh pretendpen bas synap otyr. Al saılaýda jeńetinine ol senimdi, kóńili toq. Senimdiligi sonshalyqty – qoǵamǵa da, halyqaralyq qaýymdastyq úshin de ol ózi shúbasyz jeńetin orta qalyptastyryp berdi. Sondyqtan bul saılaý da formaldy túrde ótetin naýqan.
Alaıda bul Mırzıeevti Mırzıeevpen almastyratyn saılaý ekenin umytpaǵan jón.
Óıtkeni 2016 jyly Islam Karımov qaıtys bolǵannnan beri Mırzıeev Negizgi zańǵa ózine jaǵatyn ózshgertýlerdi engizip, óz bilgen jolyna bet aldy. Karımovtyń tusynda da Konstıtýııanyń jyrtyq-tesigi kóp edi. Negizgi zańnyń eski redakııasynyń ózi bir adamnyń qaıta-qaıta saılanýyna jol bermese de, Karımov ony belden basyp, zańsyz prezıdent bolyp kelgen. Onyń ýsoıqylyǵy sonda – óziniń quziretin arttyrý úshin Ata zańǵa ózgertýler engizýdi de qajet dep tanymaǵan.
Karımovtyń tusyndaǵy ıslamdyq qozǵalys áreketiniń bastalýy, Ózbekstandaǵy jarylys oqıǵalary, sońy Andıjan oqıǵasy – bári kúshpen basyp, janyshtalyp Karımov dáýiriniń qara tańbasy bolyp qaldy.
Mundaı qara tańba Mırzıeevtiń eńbekkúnine de basylyp úlgerdi. Byltyrǵy Nókis oqıǵasynyń shyndyǵy qashan aıtylary áli belgisiz. Resmı túrde 20-dan asa adam qaza tapty delingenimen, beıresmı derekter basqasha aıtady. Nókistegi qantógis te bir adamnyń jeke-dara bıligin qamtamasyz etpek bolǵan Konstıtýııany ózgertý áreketinen týyndaǵan edi. Byltyrǵa josparlanyp, biraq Nókis oqıǵasynan keıin bıylǵa shegerilgen konstıtýııalyq reformanyń bir bóliginde Qaraqalpaqstanyń qazirgi mártebesin ózgertý kózdelgen edi. Alaıda qaraqalpaqtardyń jappaı narazylyǵy mártebeniń ózgerýine jol bermedi. Nókis oqıǵasy burq ete qalǵan kezde qaıta-qaıta Qaraqalpaqstanǵa barǵan Mırzıeev sasqanynan ony ózgertpeýge sóz bergen. Bul saıasatkerdiń erik-jigerin emes, kerisinshe, álsizdigin kórsetken ýáde boldy. Óıtkeni ol problemanyń sebebin ashý emes, saldaryn joıý baǵytynda jumys istedi.
Al konstıtýııalyq reformanyń túpki kózdegeni – bir adam 7 jyldan 2 kezeńge prezıdent saılanatyndaı múmkindikke qol jetkizý bolatyn. Ol bir adam Mırzıeevtan basqa eshkim emes edi.
BURYNǴY MIRZIEEV PEN BÚGINGI MIRZIEEV
Mırzıeev 2016 jyly alǵash bılikke kelgen ózin kóp-kórim táýir saıasatker retinde kórsetýge tyrysqan. Karımov dáýirindegi jaǵymsyz áreketterge toıtarys berip, ózin jańashyldyq qyrynan tanytýǵa qadam basqan. «Jańa Ózbekstan» urany aıtylyp, oǵan eli ishinde «Jańa Ózbekstannyń arhıtektory» degen madaq aıtý bastaldy. Basqarý tásilin ózgertip qana qoımaı, syrtqy saıasatta da kórshilermen tatýlyqqa bastaǵan.
Mırzıeev bılikke kelgende Ózbekstan buryn qyrbaı bolyp kelgen Ortalyq Azııanyń keıbir elderimen teń qatynas ornatýǵa sheshim qabyldap, syrtqy saıasatqa sony basymdyq retinde bekitti. Aımaq elderimen ymyrashyldyǵy birden qoldaýǵa ıe boldy. Eldiń ishinde de, syrtynda da «bárekeldi, batyr» atanǵan Mırzeev báribir Máskeýge jáne odan ári basqa elderge aǵylǵan eńbek mıgranttaryn toqtata almady. Iaǵnı, eldegi jumyssyzdyq jáne áleýmettik másele sheshilmedi degen sóz.
Al Nókis oqıǵasyna beri Mırzıeevtiń saıası bet-álpeti men shyraıy qaıtadan ózgere bastaǵandaı. Ol ashyq saıasatty qoldaıtyn basshydan qaıtadan ámirshildik júıege qaıtyp oralǵandaı áser qaldyryp otyr. Iá, elde Karımov kezindegideı repressııa tyıyldy. Alaıda adamdardy ańdý aıaqtalǵan joq. Belgili bir mólsherde sóz bostandyǵy da bastalǵandaı bolǵan. Batystyq BAQ ókilderi kelip, Tashkentke ornyǵa bastaǵan.
Alaıda munyń bári ýaqytsha jylymyq sııaqty. Óıtkeni Mırzıeev tabıǵatynan ózgeristi qalaıtyn saıasatker emes ekenin kórsetip úlgerdi. Onyń qazirgi qaıta tulǵalanýy soǵan meńzeıdi.
Sondyqtan óz mereıtoıy qarsańyndaǵy saılaýda bir Mırzıeev ekinshi Mırzıeevti almastyrǵannan eshteńe ózgere qoımas. Qaıta aımaqta bas Nazarbaev ketip, jas nazarbaevtar ámirshil bıligin nyǵaıta túsetin sııaqty. Ókinishtisi sol – olar ózderine degen senim men úmitti bir demde aıaqasty etip, óktem saıasatqa jol beredi.
Janat Alǵadaı
