Jüre berseŋ, köre beresıŋ! Joq älde köru üşın jüre beremız be eken? Ötken joly bır joldasymnyŋ üiıne qonaqqa bardym! Üiınıŋ aldyna kışıgırım öndırıs ornyn aşyp tastapty. Türlı kädesyi jasaityn lazerlı apparaty bar eken. Sonymen otbasynyŋ ışıp-jemın aiyryp otyrǧan körınedı.
Lazerlı apparat, onymen jasalatyn sansyz kädesyi, şaǧyn ǧana öndırıs orny menı qyzyqtyra qoiǧan joq. Önım öndırersıŋ, ony äleumettık jelı arqyly jarnamalap satarsyŋ… Iаki, meiramdar jaqyndaǧanda tapsyrys alyp, qaltaŋ qalyŋdar! Qytaidan apparat satyp äkelıp, kompiuterde arnaiy baǧdarlamamen būiym eskizın syzyp, ony tehnikanyŋ küşımen qiyp-pışıp, zat jasauǧa az ter tögılmeidı. Dese de, menıŋ nazarym osy kışkentai ǧana öndırıs ornynda arly-berlı oinaqşyp jürgen on şaqty mysyqqa aua berdı.
Öndırıs ornynyŋ bır būryşy şaǧyn kıtaphana eken. Sol jerdegı kıtaptardy qarap, audarystyra bastaǧanym sol edı, mysyqtar kezek-kezegımen aldyma sekırıp şyǧyp, erkelep, oinap, mazamdy aldy. Tumysymnan üi haiuanyndaryn jek köretınmın! Nege ekenın qaidam, it pen mysyq jaqyndap ketse boldy, denem dır ete tüsedı. Menıŋ tyjyrynǧanymdy körıp, joldasym mazalaǧan üi januarlaryn quyp äure boldy.
Qazaq mysyqqa tyşqan aulatady. Bır üige bır mysyq jetıp artylady. Al myna jerde on şaqtysy jür. Jaǧdailary keremet. Ärqaisysyna arnap, jeke tūrǧyn-jai jasapty. Oiynşyqtary jäne bar! Kıtaptar jiylǧan sörenıŋ üstınde mysyqtyŋ türlı taǧamdary tızılıp tūr. Älgınıŋ qorabyna qarasaŋ, tıptı adamnyŋ täbetın aşady-au. Tamaqtardyŋ bır şetınde üi januaryna arnalǧan därı-därmekter! Bölmenıŋ ekı-üş jerınde aǧaş qiyndysy salynǧan sebetter tūr, mūnyŋ «äjethana» ekenın ūǧa qoiasyz. Sonşama qūrmet körsetıletın bū haiuandardyŋ qandai qasietı bar edı? Kökeiıme osy saual tyǧyldy.
– Mūnyŋ bärın ne ısteisıŋ?
– Balalarym oinaidy.
– Balalarǧa bır, ia ekı mysyq jetpes pe edı?
Dosym küldı. Söittı de mysyqtarymen tanystyra bastady.
– Mynau bengal mysyǧy! Terısı jolbarystan aumaidy. Jartylai jabaiy, jartylai qolǧa üiretılgen mysyq retınde älemge tanymal tūqym…
Jabaiy bolǧanda būryn, erterekte jabaiy mysyqpen şaǧylysqan bolsa kerek, qazır kädımgı üi haiuany eken.
– Mynau äppaq qardai mysyq – şinşilla! Anau ekınşı aq mysyq türık tūqymy. Qazır Türkiia şekarasynan şyǧaruǧa tiym salynǧan. Ärkımnıŋ qolyna tüse bermeitın – qasiettı mysyq.
Tüktı tüsınbesem de, joldasymnyŋ aitqandaryn zerdeme toqyp ala berdım.
– Mynau - britan mysyǧy. Juyrda tuady. Almatyǧa arnaiy aparyp, erkegın tauyp, 40 myŋ teŋgege şaǧylystyrdym.
Qūdai-au, men özı ne estıp tūrmyn? Mysyqty 40 myŋ teŋgege şaǧylystyru degenıŋız üş ūiyqtasaŋyz tüsıŋızge kıretın jait pa?
– Sonymen būdan ne paida?
– Ony özıŋ zerttep körersıŋ, – dedı dosym.
Sosyn mysyqtardyŋ qasietı turaly ūzaq leksiia tyŋdadym. Olardyŋ adamdy iem dep emes, dosym dep qabyldaityny, bızdı däu mysyq dep tanityny, adam densaulyǧyna tigızer paidasy, paiǧambardyŋ mysyq turaly hisasy, meşıtke kıretın jalǧyz haiuan da osy mysyq ekenı, t.b tolyp jatqan mınezderı haqynda sauatym aşyldy.
Sonymen üige kele sala internet aqtaryp, dosymnyŋ üiınen körgen mysyqtar turaly aqparattarmen tanysa bastadym. Mä, tūnyp tūrǧan – ǧylym. Bır betten ekınşı betke ötıp, bırneşe saǧat basymdy kötere almai qaldym. Ras, osy mysyqtardyŋ baǧasyn körgende jaǧamdy ūstadym.
Bengal mysyǧynyŋ marǧauynyŋ eŋ arzany 250 myŋ, şinşilla men britan marǧauy 200 myŋ teŋge tūrady eken.
Bır tananyŋ, iaki qūnajynnyŋ qūnyna jaqyn aqşa… Mūnyŋ syrtynda 500 myŋnan 1 million teŋgege deiın baǧalanatyn marǧaulardy körgende aiaq-qolym dırıldep kettı. Ekı jylqynyŋ qarjysyna ekı mysyq baqsam ba eken dep oilap qaldym.
Söittım de, qolyma esepşotymdy aldym. Bır mysyq bır jylda tört ret tuady delık. Bır tuǧanda alty marǧaudan topyrlatady. Alty köptık eter, törteu-aq deiıkşı. Sonda bır mysyqtan jylyna 16 marǧau alasyz! Orta eseppen 100 myŋnan satqannyŋ özınde 1 600 000 myŋ teŋge. Bes mysyǧyŋ bolsa, jylana 8 million teŋge kırıs kıredı eken. Onyŋ 2 milliony şyǧynǧa jūmsaǧannyŋ özınde qaltaŋyzda 6 million teŋge taza tabys qalady.
Bır üiır jylqy aidaǧan adam jylyna 6 million taza tabys taba ala ma? Joq! 6 million degenıŋız 12 jylqynyŋ qūnyna teŋ soma… Iаǧni, tūtas üiır jylqynyŋ qūny…
Bes mysyqtyŋ baǧasy üiırlı jylqynyŋ qūnynan asqan zaman kelıptı.
Eger sız bır mysyqtyŋ qūnyna bır qūnajyn satyp aldyŋyz delık. Ol bır jylda öz qūnyna jaqyn jem-şöp jeidı. Odan tuǧan būzaudy ösıru üşın jäne jem-şöp kerek, ony baǧu, kütu kerek. Sol baqqan eŋbegıŋızge laiyq maŋdai terıŋız aqtalarlyq aqşa taba alasyz ba? Ol arasyna öz basym jauap bere almaimyn!
Baiaǧyda bır aqyldy, jomart patşa jar salyp, önerpaz ataulyny jinaǧan eken. El taŋdanar öner körsetkenge at basyndai altyn beretın bopty. Eldıŋ tükpır-tükpırınen nebır öner ielerı kelıptı. Solardyŋ arasynda bır jıgıttıŋ önerı eldı bärın taŋ qaldyrǧan eken.
Ol jıgıt on qadam jerde tūryp jıptı laqtyrǧanda inenıŋ közınen ötkızedı eken. Jūrttyŋ bärı taŋdai qaǧysypty. Patşa da taŋyrqap, jıgıttı şaqyrypty da: «myna jıgıtke at basyndai altyn berıŋder de, jüz düre soǧyŋdar» dep būiyrypty.
El de aŋ-taŋ, jıgıt te aŋ-taŋ. «Ne jazdym?» degenınde patşa aitypty: «Önerıŋ ǧajap eken. Sol üşın altyn berdım. Alaida, tükke qajetı joq ıske talai jylyŋdy arnapsyŋ. Sol üşın düre soǧudy būiyrdym, elge önege bolsyn dep» deptı...
Ras, önerdıŋ de ıske jaraityny, jaramaityny bar. Bızdıŋ közben qarasaŋyz, mysyq baǧu da «jıptıŋ közınen ine ötkızgendei» maǧynasyz dünie. Bıraq, ainalamyzda jalǧyzdyqtyŋ zardabyn şekken qanşama adam bır mysyqtyŋ meiırımıne, mahabbatyna zäru ekenın oiladyq pa? Mūnyŋ syrtynda januarǧa analyq-atalyq meiırımın tökkısı keletın qanşama jūrt bar. Sol zärulık bıreulerdıŋ aqşa tabar kenıne ainalypty. Qyzyq!
Men mysyq biznesın zerttei kele bır düniege közım jettı. Älem boiynşa Qazaqstan mysyǧy arzan memleket eken-mıs. Sondyqtan, bızde tuyp, şetel asyp ketıp jatqan marǧaular da az bolmasa kerek. Būl – bır. Ekınşıden mysyqtar negızınen arnaiy «pitomnikterde» temır tordyŋ ışınde ösırıledı eken. Kädımgı türmede jatqan qūjatty januarlarǧa janym da aşydy. Söitse de, «esektıŋ artyn jusa da, mal tapqan» azamattarǧa ökpelei almadym.
Tüiın
Men qazaqqa mysyq baq dep otyrǧan joqpyn! Osy mysyq biznesı sekıldı bız bılmeitın qanşama käsıp bar. Sol käsıpterdıŋ qyr-syryn bıluge talpynbaitynymyzǧa, eş jerde joq jaŋa käsıp oilap taba almaitynymyzǧa qapa bolamyn. Bız nege osyndai ekenbız?
Qanat Bırlıkūly
Ūqsas jaŋalyqtar
