Vikingterdıŋ ızımen

Ǧylymi tūrǧydan kelsek, Orta Aziia men Soltüstık Europany mekendegen baiyrǧy halyqtardyŋ özara qarym-qatynastary este joq eskı zamandarda, dälırek aitqanda, osydan ondaǧan myŋ jyldar būryn bastalǧany belgılı bolyp otyr. Mäselen, 2018 jäne 2019 jyldary baiyrǧy Orta Aziiadan Europaǧa qonys audaryp, europalyqtardyŋ bolmysyn özgertken köptegen jauynger taipalardyŋ DNQ-syna qatysty ekı ǧylymi maqala jariialanǧan. Sol maqalalardyŋ avtory, Norvegiianyŋ äigılı tarihşy ǧalymy Sturla Ellingvag bylai deidı: «Bızderdıŋ, iaǧni skandinaviialyqtardyŋ közın anyq jetkızıp otyrǧan dünienıŋ bırı – bızderdıŋ 50 paiyzymyzdyŋ atalyq jelıden taraityn tıkelei tüpkı tegımız bügıngı Resei men Qazaqstan jerınde jatqandyǧy. Sonymen qatar keiıngı kezde jürgızılgen DNQ-zerteulerı qola jäne temır däuırlerınde Europa halyqtarynyŋ Orta Aziiaǧa qonys audarǧanyn da qosa däleldep otyr. Demek, būl faktor bügıngı Orta Aziia halyqtary men Soltüstık Europa halyqtarynyŋ arasynda köptegen bailanystyŋ o bastan berı bolǧandyǧyn anyq däleldeidı. Men jetekşılık etken top DNQ mate­rial­daryn jiystyrumen ainalysty. Bızder sondai-aq genetik ǧalymdarmen de, lingvis­termen de, arheologtarmen de, tarihşylar­men de qoian-qoltyq jūmys ıstedık. Onyŋ üs­tıne bızderge ündıeuropalyqtardyŋ şyǧu tegı ǧana emes, osydan alty myŋ jyl būryn, iaǧni mys, tas jäne erte qola däuırlerınde ömır sürgen ündıeuropa tılınde söilegen halyqtar turaly mälımetter de būrynnan belgılı bolatyn. Alaida Qazaqstanda bız­der belgılı bır tabystarǧa ǧana jetıp qoi­mai būl keremet elde ölşeusız täjıribe ji­naq­tap, endıgı jerde köptegen ūǧymdarǧa, atap aitqanda, uaqyt, qaşyqtyq jäne tarih sekıldı ūǧymdarǧa tereŋırek üŋıluge közımız aşyldy. Bır sözben aitqanda, me­nıŋ tolyqqandy ǧalym jäne adam bolyp  qalyptasuyma ülken mümkındık tu­dy. Qazaqstandyqtar bızderge: «bızder qūr­lyq­taǧy köşpendıler bolsaq, sızder teŋızdegı köşpendılersızder» degen uäjı öte ūnady. Ärine, būl – naǧyz şyndyq. Ait­sa-aitqandai-aq, skandinaviialyqtar öz­derınıŋ baiyrǧy dästürlerın osy künge deiın ūmytqan emes. Al ol dästürler bolsa, Orta Aziia köşpendılerınıŋ dästürlerıne öte ūqsaidy».

Onyŋ aituynşa, Qazaqstanda bolǧan bır aptalyq sapar kezınde zertteuşıler Pavlodar, Qostanai jäne Qaraǧandy ob­lystarynyŋ aumaǧynan erte qola däuırıne jatatyn bas-aiaǧy 120 adamnyŋ qaŋqa süiek­terın tapqan. Sturla Ellingvagtyŋ bol­jamynşa, Norvegiiadaǧy qorǧandar men Qazaq­stan aumaǧyndaǧy skif/saq qor­ǧan­darynyŋ arasynda adam taŋdanatyn ūqsas­tyqtar közge ūryp tūr. Antropogendık ǧylymi arnalar bügıngı taŋda baiyrǧy ame­­­rikalyq «ündısterdıŋ» ǧana emes, ejelgı skan­­­dinaviialyq vikingterdıŋ de tüp tamy­­ry­nyŋ Aziiadan, odan da dälırek ait­qan­da, Ski­fiiadan tamyr tartatynyna jön sıl­teidı.

Adamzat örkenietı tarihynda airyqşa ız qaldyrǧan baiyrǧy skandinaviialyq vi­­king­ter turaly ǧylym süzgısınen öt­ken mälı­met­ter älemnıŋ eŋ ämbebap en­si­­­k­lo­pediialarymen qatar, däl sol qūn­dy tuyndylardyŋ jahandyq ǧalam­tor­da­ǧy elektrondyq nūsqalarynda da top­tastyrylǧan. «Wikipedia» syndy erkın ensi­klopediiada vikingterdıŋ baiyrǧy meken-jūrty men bolmys-bıtımı turaly mälımetter barşylyq. Būl mälımetterden, bırınşıden, vikingterdıŋ baiyrǧy skandinaviialyqtar ekenın, ekınşıden, olardyŋ segızınşı ǧa­syr­dyŋ soŋǧy kezeŋınen bastap, on bı­rınşı ǧasyrǧa deiın özderı meken etken Skan­dinaviiadan (bügıngı Şvesiia, Daniia jäne Norvegiia  aumaǧynan) tüstıkke qarai aǧyla attanyp, Europanyŋ basym ai­maqtaryna belsendı de batyl sauda-sattyq jo­ryqtar jasaǧanyn, üşınşıden, erjürek vi­kingterdıŋ Europamen ǧana şektelıp qal­mai, sol qūrlyqtyŋ soltüstıgı men batysynda jatqan alyp Atlant mūhityn da tüirei ötıp, İslandiia men Grenlandiiaǧa, odan soŋ Soltüstık Amerikadaǧy Vinland (bügıngı Kanada) aimaǧyna da älemde bı­rınşı bolyp  taban tıregenın, törtınşıden, ba­iyrǧy vikingterdıŋ Evropadaǧy nemese onymen şektesetın teŋızderdı ǧana emes, sonymen qatar qauıp-qaterge toly Atlant mūhityn da qosa baǧyndyrǧan erjürek jihangezder ekenın,  besınşıden, vikingter däuırınıŋ 798 jyldan bastap, 1066 jyl­ǧa deiın sozylǧanyn, altynşydan, sol bır aumaly-tökpelı däuırlerdıŋ tek Skandinaviia tarihynda ǧana emes, orta ǧasyrdyŋ bastapqy kezeŋderındegı Estoniia, Britan araldary, Fransiia, Kievtık Orys jäne Sisiliia tarihynda da aitarlyqtai ız qaldyrǧanyn, jetınşıden, vikingterdı älgındei joryqtarǧa mäjbürlep, nar täue­kelge bel bailatqan sol zamandardaǧy Skan­dinaviiada oryn alǧan demografiialyq düm­pu men aşarşylyqtyŋ da qosa sebep bol­ǧanyn köruge bolady. Būl künde vikingterdıŋ küllı Europa­nyŋ tört qūbylasyn jalǧastyrǧan sauda-sattyq jol toraptaryn beineleitın geo­grafiialyq kartalar tızbegı de, älemnıŋ ǧū­lama ǧalymdary jaryqqa şyǧarǧan ǧy­lymi-saraptamalyq tuyndylar da, kö­rer­mennıŋ köz jauyn alatyn tü­rlı-tüstı fantastikalyq filmder de, son­dai-aq ärtürlı mifologiialyq aŋyz­darǧa ne­gız­delgen onlain videooiyndar da jetıp ar­tylady. Alaida, būl atal­ǧan­dardyŋ ışınde, äsırese bızder qol­ǧa alyp otyrǧan gipo­tezalyq zertteu jū­my­synyŋ üdesınen şyǧatyn ärı naǧyz ta­ri­hi şyndyqqa negızdelgen ǧylymi tuyn­dy­lardyŋ orny erekşe. Būl tūrǧydan kelgende, eŋ aldymen vikingter tarihy men örkenietıne baǧyştalǧan, Skandinaviia tarihynyŋ älemge tanylǧan bılgırı ärı Sorbonna universitetınıŋ professory Boyer Regis (Buaie Reji) esımdı tarihşy ǧalymnyŋ ensiklopediiaǧa bergısız ǧylymi monografiiasynyŋ mänı erekşe. Buaie Rejidıŋ paiymdauynşa, Skandinaviianyŋ ejelgı tarihy şamamen bızdıŋ zamanymyzdan 10 myŋ jyl būryn bastalyp, b.z. 800 jyly aiaqtalǧan. Onyŋ ışınde paleolit däuırı b.z.b. 10 myŋ jyl men 3000 jyl aralyǧyna nemese mūz däuırınıŋ aiaq­talǧan şaǧyna, neolit däuırı b.z.b. 3000 jyl men 1500-jyldar aralyǧyna, al qo­la däuırı b.z.b. 1800 jyl men 400 jyl ara­lyǧyna tūspa-tūs kelgen. Mäselen, jür­dek kemelermen jaraqtanǧan batyr da er­jürek vikingter Europanyŋ ırılı-ūsaqty ışkı özenderınıŋ boiyndaǧy elderdı ǧana emes, sonymen qatar Baltyq, Jerorta teŋızderı jaǧalaularyndaǧy elderdı de tügel şarlap, Soltüstık Afrikaǧa deiın sauda-sattyq jäne qaraqşylyq joryq­taryn ıske asyrǧan. Būl bırınşıden. Ekın­şıden, vikingter sondai-aq, Atlant mūhi­tyndaǧy Şetland, Orknei, İslandiia sekıl­dı ırılı-ūsaqty araldardyŋ bärın de bırın­şı bolyp igergen. İslandiiadan soŋ olar Grenlandiiaǧa, odan ärı Soltüstık Amerikadaǧy Vinland aimaǧyna da sättı joryqtar ūiymdastyrǧan. Aǧylşyn-saksondyqtardyŋ arǧy tegı saq­tardan taraǧan degen tūjyrym bız­dıŋ zamanymyzdan būrynǧy däuırde qalyp­tasqanyn däleldeitın däiektı derek közderı barşylyq. Mäselen, kezınde saqtar Kaspii boiynan şyǧysqa qarai jyljyp, tek Baktriia aumaǧyna ǧana emes, sonymen qatar batysta jatqan Kavkazdyŋ öte şūraily aimaǧyna da qonystanǧany turaly grektıŋ ataqty tarihşysy ärı geografy Strabon jazyp ketken-dı. Ǧalym keltırgen derekterge qaraǧanda, kezınde älgı aimaq Sa­kasina (Sakasına) dep atalǧan. Al bızdıŋ za­manymyzdyŋ 23-79-jyldary ömır sürgen Rimnıŋ ǧūlama tarihşysy Pliniidıŋ paiymdauynşa, joǧaryda söz bolǧan älgı aimaqqa qonystanǧan saqtar Sakassani (Sakassani) dep atalǧan. Älgı atau Saka-sunu (Saka-sunu), iaǧni saqtyŋ ūly (ūrpaǧy) degen ūǧymdy bıldırgen ärı būl etimologiia­ny alǧaş ūsynǧan 1519-1572 jyldary ömır sürgen flamandyq filosof ärı filolog Goropius Bekanus (Goropius Becanus) eken. Būl tūjyrymdy sonymen qatar, ataqty nemıs teology ärı gumanist ǧalymy Melanchtonmen (Melanchthon) qatar alǧaş ret latyn tılınde jaryq körgen «Britaniia» atty kıtaptyŋ avtory V.Kamden (William Camden  –  1777–1855) de quattapty. Sosyn, osy atalǧan derek közderın negızge ala otyryp, britandyq ǧalym Şaron Turner de, aǧyl­şyndar men saksondyqtardyŋ arǧy tegınıŋ saqtardan taraitynyna eş kümän keltırmegen. Mysaly, 1827 jyly jariialaǧan «Saq pa, parsy ma?» degen ǧylymi maqalasynda Şaron Turner öz paiymynyŋ negızsız emes ekenınıŋ būltartpaityn dälelı retınde saqtardan tamyr alatyn, aǧylşyn-sakson jäne parsy tılderıne ortaq 262 sözdı köldeneŋ tartady. Älgı maqalany men qazaq tılıne audaryp, ony elımızdıŋ bırneşe aqparat közderınde («Egemen Qazaqstan», «Ana tılı» gazetterınde, «Aqiqat» jurnalynda) jariialaǧan bolatynmyn. Däl osy tūsta, joǧaryda keltırılgen derekközderın eskere otyryp, jäne bır pa­iymǧa nazar audarǧan jön. Ol mynau: aǧylşyndar men saksondyqtardyŋ ar­ǧy tegı saqtardan bastau alady degen tū­­­­­jyrymdy tek aǧylşyndarmen ne­me­­­se saksondyqtarmen ǧana şekteu­ge bol­mai­­tyn sekıldı. Öitkenı būl paiymnyŋ Europa qūrlyǧyndaǧy tılderı german tobyna kıretın özge halyqtarǧa da, dälı­rek aitqanda, ortalyq Europadaǧy ne­mıs­terge de, soltüstık Europadaǧy skan­di­na­viialyqtarǧa, iaǧni norvegterge de, dattar men şvedterge de tıkelei qatysy bar. Se­bebı nemıster de, skandinaviialyq norvegter de, şvedter de, daniialyqtar da o bastan-aq, aǧylşyn-saksondyqtarmen genetikalyq jäne lingvistikalyq tūrǧydan tuystas ärı tamyrlas halyqtar ekenı eşbır däleldı kerek etpeidı, öitkenı būl tūjyrym ǧy­lymda äldeqaşan tüiındelgen. Sözımız däleldı bolu üşın bırneşe naqty mysaldar keltıreiık. Mäselen, baiyrǧy  jihanger ärı jauynger vikingterdıŋ kemelerı turaly Arne Emil Kristiensennıŋ (Arne Emil Christiansen) «Viking kemelerınıŋ muzeiıne jolnūsqa» («Guide to Viking Ship Museum») atty kıtapşasynda Norvegiianyŋ Oseberg qorǧanynda 1904 jy­ly jürgızılgen arheologiialyq qazba jūmystardyŋ nätijelerı turaly ǧajap mälımetter bar. Mysaly, eŋ taŋǧalarlyǧy, Oseberg qorǧanynan norveg arheologtary viking kemesın jäne sol kemege jerlengen ekı äieldıŋ mumiialary men on tört jylqynyŋ qaŋqa süiekterın, emen aǧa­şynan jasalǧan tört doŋǧalaqty arba men tört şana, bederlı oiularmen äşe­keilengen abdyra, üş taǧandy temır mo­sy men soǧan ılıp as pısıretın şoiyn qazan, aǧaş sapty temır pyşaq, emennen oiylǧan astaular men ojaular, sondai-aq,  qol diırmen, jūmsaq bylǧarydan tıgılgen qysqa qonyşty ekı mäsı jäne būǧy müiızderınen jasalǧan taraqtardy qazyp alǧan. Sosyn älgı kıtapşaǧa 1880 jyly Norvegiianyŋ Sandar deitın eldı mekenınıŋ maŋaiyndaǧy «Gokstad» fermasyna jaqyn ornalasqan «Korol qorǧany» dep atalyp ketken ülken qorǧandy qazǧan norveg arheologtarynyŋ jazba derekterı de qosa tırkelgen. Älgı derekter boiynşa, būl qorǧannan da viking kemesı men sol kemede jerlengen jas şamasy 50 men 70 jas arasyndaǧy er adamnyŋ mumiiasy jäne Oseberg qorǧanynan tabylǧan artefaktarǧa ūqsas būiymdar men 12 jylqynyŋ qaŋqa süiekterı tabylǧan. Qazır älgı keme de bastapqy qalpyna keltırılıp, Os­lodaǧy vikingterdıŋ kemeler muzeiınde saqtauly tūr. Norvegiiadaǧy viking muzeiınen alǧan älgı kıtapşany qaita saraptau nätijesınde Soltüstık Europada da saq qorǧandarynyŋ bar ekenıne tittei kümänım qalmady. Sebe­bı Norvegiianyŋ joǧaryda atalǧan qor­ǧan­darynan tabylǧan artefaktıler men Altaidaǧy Berel qorǧandarynan ta­byl­ǧan artefaktılerdıŋ ǧajap ūqsas­tyǧy skan­dinaviialyq vikingter men saqtardyŋ tüpkı tegınıŋ bır ekenın tolyq däleldep tūr. Sosyn  Norvegiiadaǧy viking qorǧandary men elı­mızdegı saq qorǧandarynyŋ arasyndaǧy közge ūryp tūrǧan älgındei ūqsastyqtardy jai ǧana kezdeisoqtyq deuge mülde bolmaidy. Öitkenı būlaişa paiymdauǧa sebep bolyp otyrǧan būltartpas däiektıŋ jäne bırı tömendegıdei. 2000-2001 jyldary Qa­zaqstannyŋ Ūlybritaniia, İrlandiia jäne Norvegiia memleketterındegı elşısı qyzmetınde jürgen kezımde soŋǧy eldıŋ mūnai astanasy Stavanger qalasynda ıs-saparmen bolyp, sol qala ornalasqan mū­naily aimaqtyŋ tarihi-mädeni mū­ralaryna baǧyştalǧan Eli Aga men Hans Aivid Nastyŋ «Runika jazuynan mūnai mūnarasyna deiın», sol siiaqty 2006 jyly jaryq körgen Iаn Ove Ekebergtıŋ «Norvegiia: ötkenı, bügını, keleşegı» atty kıtaptarda baiyr­ǧy vikingterdıŋ tarihy, ūstanǧan dıni nanym-senımderı jäne olardyŋ jo­ǧaryda atalǧan qorǧandarymen qatar kielı sanalatyn özge de qorǧandarynyŋ bar ekenıne köz jetkızdım. Mysaly, osydan 3000 jyl būryn tūrǧyzylǧan Regehaugen jäne Tangarhaug (Täŋırqorǧan boluy yqtimal – Ä.A.) sekıldı ırı qorǧandar toby jönınde de naqty maǧlūmattar kezdesedı. Cosyn, atalmyş qorǧandardyŋ qos sözderden tūratyn qūrama ataularyndaǧy -haugen, -haug degen sözderdıŋ qazaq tılındegı qorǧan degen sözben aityluy jaǧynan da, maǧyna jaǧy­nan da öte jaqyn ekendıgı közge ūryp tūr. Aşyq aqparat közderınen baiqalyp otyr­ǧandai, vikingter jerlengen kemeler­dıŋ üstıne üiılgen qorǧandar tek Norvegiia aumaǧynda ǧana emes, sonymen qatar Bri­taniia aumaǧynda da, Daniia men Şvesiiada da, tıptı, Reseide de  kezdesedı. Sosyn kül­lı Europa keŋıstıgınde myŋdap sanalatyn qorǧandardyŋ (olardyŋ ışınde jüz myŋ­daǧan Skandinaviia qorǧandary da bar) älgı geografiialyq aimaqtan mülde şal­ǧaida, tıptı, it arqasy qiianda jatqan skif/saq qorǧandarymen, atap aitqanda, alyp Aziianyŋ kındıgı sanalatyn Tyva, Hakasiia nemese Altai qoinauyndaǧy Berel, Pazyryk, Basadar, Tūiyqty nemese Jetısu ölkesındegı Besşatyr, Alatau etegındegı Esık qorǧandarymen sabaqtastyǧy nemese Aziia men Europa qorǧandarynyŋ ara­syndaǧy ǧajap ūqsastyq joǧaryda söz bol­ǧan, aǧylşyn-saksondyqtardyŋ arǧy tegınıŋ saqtardan taraǧandyǧyna jön sıl­tei­tın gipotezalyq boljamdar men tūjy­rym­dardyŋ şyndyqtan tıptı de alys emes­tıgın naqty däleldep tūr deuge tolyq negız bar. Qorǧandardyŋ tarihy jäne olardy tūrǧyzǧan baiyrǧy halyqtardyŋ mäde­nietı men olar somdaǧan örkenietter Euraziia aumaǧymen ǧana şektelmeidı. Öit­­kenı būl qūbylys Tynyq Mūhittyŋ şyǧys jaǧyndaǧy, AQŞ keŋıstıgınde orna­lasqan qorǧan mädenietımen de sabaqtas ekenın nazardan tys qaldyruǧa bolmaidy. Aitsa aitqandai-aq, kezınde baiyrǧy amerikalyqtardyŋ (ündısterdıŋ) Mis­sisipi mädenietıne tän Kahokiia sekıldı 4000 jyldyq tarihy bar alyp qor­ǧandardyŋ da Euraziia qorǧandarymen ta­myr­las ekenın oqyrmandarǧa 2003 jyly jaryq körgen «Aziia –  Beringiia –  Amerika» atty eŋbegı­mızde mälımdegen bolatynbyz. Qorǧandar turaly, onyŋ ışınde skif/saq qorǧandary jaily jürgızılgen arnaiy zertteu jūmystarynyŋ nätijelerı de öte mändı. Mäselen, Tamara T.Raistyŋ «Skify: stroiteli stepnyh piramid» degen kıtabyna qosymşa retınde berılgen derekterden Kuban, Taman, Qyrym, Dnepr, Don, Kiev, Poltava, Volga, Oral, Altai, Soltüstık Moŋǧoliia, Germaniia, Vengriia jäne Rumyniia jerlerındegı qorǧandar şoǧyrynyŋ, iaǧni qorǧan mädenietınıŋ b.z.b. jetınşı ǧasyrda bastap, b.z.b. ekınşı ǧasyrǧa deiın jalǧasqan qūbylys ekenın baiqaimyz. Sonymen qatar atalǧan tuyndydaǧy qorǧan ataularynyŋ özderı de köp närseden habar beredı. Orys ǧalymy Iý.A.Şilov özınıŋ «Prarodina ariev» (Kiev, 1995) degen monografiiasynda «qorǧan» degen ūǧym baiyrǧy şumerlerdıŋ «kur-an» nemese «kur-gal» (aspan tau nemese alyp tau) degen sözderınen taraidy jäne qorǧan tūrǧyzu mädenietı Qara teŋızdıŋ soltüstık öŋırınde b.z.b. 4000-2000 jyldar aralyǧynda arattar men ari taipalarynan bastalyp, dami bastaǧan dei kelıp, baiyrǧy qorǧandardyŋ o basta antropomorftyq jäne astraldyq belgı retınde düniege kelgenınen aqparat beredı. Älemdık tūrǧydan qaraǧanda, qor­ǧandar Avstraliia men Antarktidadan basqa kon­tinentterdıŋ bärınde de kezdesetın mä­deni qūbylys ekenı däleldenıp otyr. Ädet­te, qorǧandar qaitys bolǧan adamdar jerlenetın beiıtterdıŋ üstıne tūrǧyzylǧan nemese jaratqanǧa jalbarynatyn kielı oryn retınde somdalǧan jäne olardyŋ formalary da ärtürlı bolyp keledı. Sosyn Euraziia keŋıstıgınde Batys Europadan bas­tap, sonau Qiyr şyǧysta jatqan Ja­po­niiaǧa deiın är zamanda tūrǧyzylǧan qor­ǧandardyŋ bärı derlık körınıs tapqan. Arǧy tegı litvalyq amerikalyq ǧalym Ma­riia Gimbutastyŋ «Qorǧan gipotezasy» dep atalatyn zertteu jūmysynda alǧaşqy qorǧandardy ündıeuropalyq halyqtarmen qatar, skifter men skandinaviialyqtar da tūrǧyza bastaǧan degen naqty derek bar. Sosyn Mariia Gimbutastyŋ 1956 jyly ūsynǧan «Qorǧan gipotezasynyŋ» negızgı nysanasy arheologiialyq derek közderın lingvistikalyq derektermen ūştastyra otyryp, ündıeuropa tılderınde söileitın ha­lyq­tardyŋ baiyrǧy otanyn anyqtau bolatyn. Būl gipotezany qoldauşylar qorǧan mädenietın Qara teŋızdıŋ terıskei jaǧy men Oŋtüstık şyǧys Europany b.z.b. besınşı myŋ­jyldyqtan üşınşı myŋjyldyqqa deiın mekendegen protoündıeuropalyq halyq­tardan bastau alady degen közqarasqa iek artady. Al genetika tūrǧysynan, qor­ǧan mädenietı, negızınen, hromosomasy Ü R1a1 gaplotobyna jatatyn Orta Aziia, Batys Aziia, Ündıstan jäne Şyǧys Europa halyqtaryna tän, al Batys Europa halyq­tarynda būl genetikalyq marker öte sirek kezdesedı. Kerısınşe, jaŋaǧy genetikalyq mar­ker norvegterdıŋ 23,6 paiyzyna tän bolsa, olarmen tuystas şvedterdıŋ 18,4 paiy­zyna jäne aldyŋǧy ekeuıne etene jaqyn bolyp keletın daniialyqtardyŋ da 16,5 paiyzyna tän eken. Demek, aǧylşyn-saksondyqtar men skandinviialyqtardyŋ arǧy tegınıŋ saqtardan bastau alatynyn atal­myş genetikalyq faktorlar da naqty däleldep tūr. Resei jerınde de qorǧandardyŋ neşe türı kezdesedı. Olardyŋ asa köp şoǧyr­lan­ǧan jerı –  Hakasiia. Ondaǧy eŋ äigılısı Ülken Salbyq qorǧany. Ony 1739 jyly G.F.Miller aşyp, S.V.Kiselevtıŋ je­tek­şı­lıgımen qazba jūmystaryn 1954-­1956 jyldary Keŋes Odaǧy Ǧylym Aka­­demiia­synyŋ ekspedisiiasy jürgızgen. Sosyn 1971-1974 jyldary Tyvanyŋ sol­tüstıgındegı Uiuk (Oiyq) özenınıŋ boiyn­daǧy «Patşalar alqaby» atanyp ketken Arjan, Tarlyq eldı mekenderınde ornalasqan skif zamanynan qalǧan qorǧandarda jürgızılgen arheologiialyq jūmystardyŋ nätijesı de aituǧa tūrarlyq. Diametrı 120 metr, biıktıgı 3-4 metr bolatyn Arjan-1 qorǧanynan arheologtar bır bekzadanyŋ jäne 16 adamnyŋ mumiialary men 160-qa juyq jylqy qaŋqalaryn, altyn men kümısten jasalǧan öte baǧaly būiymdardy tabady. 2001 jy­ly arheologtar Arjan-2 qorǧanynan äleumettık statusy biık erlı-zaiypty ekı adam­nyŋ mumiiasyn jäne olardyŋ qasynan taza altynnan jasalǧan 20 kilogramǧa juyq baǧaly būiymdar, temırden jasalǧan qaru-jaraqtar, äskeri sauyt-saimandar, kiım-keşek jäne ydys-aiaq jäne basqa būiymdardy tabady. Jäne bır derek Ūlybritaniia jäne Skan­dinaviia aumaǧyndaǧy qorǧandar jaily. Ol elderdegı töŋkerılgen tabaq tärızdes qorǧandar jiı kezdesedı. Sosyn aǧylşyn-saksondyq Ūlybritaniia men tılderı german tobyna kıretın skandinaviialyq Norrvegiia, Daniia jäne Şvesiia halyqtarynyŋ tıl­derındegı lingvistikalyq ūqsastyqtar da köz­ge ūryp tūr. Mäselen, türkı tılderındegı tıs, tıl, bel, beldık, elık, ögız, sor (aşy), jer, sor (mūŋ), dala, abad degen sözder men tura sol ūǧymdardy bıldıretın, aǧylşyn jäne skan­dinaviia tılderındegı dälme-däl nemese auyspaly metonimiialyq balamalardyŋ öte ūqsas ekenın baiqamau mümkın emes. My­saly, aǧylşyn tılınde tıs –  tooth (jekeşe türı), teeth (köpşe türı); tıl –  tongue (būl söz ben qazaq tılındegı taŋdai degen sözdıŋ tübırı bır); bel –  belly; beldık – belt; elık –  elk (būlan); ögız –  ox; sor (aşy) –  sour;  jer –  earth; sor (mūŋ) – sorrow; dala – dale; abad –  abode. Al norvegiialyqtar men daniia­lyqtardyŋ tılderınde älgı sözderdıŋ bala­malary tömendegıdei: tıs – tann/tand (auys­paly metonimiialyq atau, sebebı tıs taŋdaimen japsarlas); tıl – tunge/tunge (metonimiialyq atau, sebebı tıl men taŋdai japsarlas); beldık –  belte/balte; elık- elg (būlan); ögız – okse/okse; sor (aşy) – sur; jer – jord/jord; sor(mūŋ) –  sorge/sorg; dala –  dal/dal degen sözderdegı ūqsastyqtar da közge ūryp tūr. Sosyn Skandinaviia tılderındegı jer degen sözdıŋ jord degen balamasynan jūrt degen ūǧymnyŋ töbesı qyltiyp tūr. Män bermeuge bolmaityn jäne bır lin­gvistikalyq faktor mynau: türkı tıl­derındegı köptık jalǧaularǧa ūqsas norveg tılınde de – r, – er sekıldı köptık jalǧaular bar. Mysaly: uge (apta) – uger (aptalar); mened (ai) –  meneder (ailar). Sosyn, dat tılınde de zat esımderdıŋ 75 paiyzy -r nemese -er köptık jalǧauyn qabyldaidy. Tek zat esım dauysty dybysqa bıtse -r, al dauyssyz dybysqa bıtse -er jalǧanady. Aldyŋǧy ekı tılmen tuystas skandinaviialyq şved tılınde de köptık jalǧauǧa qatysty osyndai zaŋdylyq baiqalady. Demek, joǧaryda atap ötkendei, saqtar men skifterdıŋ aǧylşyn-saksondyqtar men skandinaviialyqtarǧa genetikalyq tūrǧydan jaqyn tūrǧandyǧy lin­gvistikalyq tūrǧydan da aiqyn bai­qalady. Osydan 40 myŋ jyl būryn Aziia­dan Amerikaǧa qonystanǧan baiyrǧy ame­rikalyq «ündısterdıŋ» arǧy tegı de tür­kı örkenietımen sabaqtas ekenın būl kün­de ǧylym tolyq däleldep otyr. Demek, Sol­tüstık Amerikadaǧy qorǧandardyŋ bastau közı de Euraziiadaǧy skif, saq, ǧūn qorǧany mä­denietımen tıkelei sabaqtas ärı tamyr­las deuge tolyq negız bar. Būl oraida A.Puş­kinnen bastau alǧan, söitıp aldymen Europaǧa, sodan soŋ küllı älemge tarap ketken «Orystyŋ betın tyrnasa, arǧy jaǧynan tatar şyǧady» degen astarly mäteldıŋ nenı meŋzep tūrǧanyn baiqamau mümkın emes. Sebebı būl saqaldy naqyldyŋ astarynda «Reseidıŋ tüpkı tarihyn türkı örkenietınsız elestetu mümkın emes» degen tereŋ şyndyqtyŋ qūlaǧy qyltiyp tūr. Būl tüiındemenıŋ qūrǧaq söz emes ekenıne türkı örkenietı tarihynyŋ bılgırı Lev Gumi­levtıŋ «Bızdıŋ äkemız – Şyŋǧys han, ana­myz – Altyn Orda, al atamyz – Ūly türık qaǧanaty» degen pıkırı de tolyq dälel bola alady.

Ädıl AHMETOV,

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,

Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym

akademiiasynyŋ akademigı