Ǵylymı turǵydan kelsek, Orta Azııa men Soltústik Eýropany mekendegen baıyrǵy halyqtardyń ózara qarym-qatynastary este joq eski zamandarda, dálirek aıtqanda, osydan ondaǵan myń jyldar buryn bastalǵany belgili bolyp otyr.
Máselen, 2018 jáne 2019 jyldary baıyrǵy Orta Azııadan Eýropaǵa qonys aýdaryp, eýropalyqtardyń bolmysyn ózgertken kóptegen jaýynger taıpalardyń DNQ-syna qatysty eki ǵylymı maqala jarııalanǵan. Sol maqalalardyń avtory, Norvegııanyń áıgili tarıhshy ǵalymy Stýrla Ellıngvag bylaı deıdi: «Bizderdiń, ıaǵnı skandınavııalyqtardyń kózin anyq jetkizip otyrǵan dúnıeniń biri – bizderdiń 50 paıyzymyzdyń atalyq jeliden taraıtyn tikeleı túpki tegimiz búgingi Reseı men Qazaqstan jerinde jatqandyǵy. Sonymen qatar keıingi kezde júrgizilgen DNQ-zerteýleri qola jáne temir dáýirlerinde Eýropa halyqtarynyń Orta Azııaǵa qonys aýdarǵanyn da qosa dáleldep otyr. Demek, bul faktor búgingi Orta Azııa halyqtary men Soltústik Eýropa halyqtarynyń arasynda kóptegen baılanystyń o bastan beri bolǵandyǵyn anyq dáleldeıdi.
Men jetekshilik etken top DNQ materıaldaryn jıystyrýmen aınalysty. Bizder sondaı-aq genetık ǵalymdarmen de, lıngvıstermen de, arheologtarmen de, tarıhshylarmen de qoıan-qoltyq jumys istedik. Onyń ústine bizderge úndieýropalyqtardyń shyǵý tegi ǵana emes, osydan alty myń jyl buryn, ıaǵnı mys, tas jáne erte qola dáýirlerinde ómir súrgen úndieýropa tilinde sóılegen halyqtar týraly málimetter de burynnan belgili bolatyn. Alaıda Qazaqstanda bizder belgili bir tabystarǵa ǵana jetip qoımaı bul keremet elde ólsheýsiz tájirıbe jınaqtap, endigi jerde kóptegen uǵymdarǵa, atap aıtqanda, ýaqyt, qashyqtyq jáne tarıh sekildi uǵymdarǵa tereńirek úńilýge kózimiz ashyldy. Bir sózben aıtqanda, meniń tolyqqandy ǵalym jáne adam bolyp qalyptasýyma úlken múmkindik týdy. Qazaqstandyqtar bizderge: «bizder qurlyqtaǵy kóshpendiler bolsaq, sizder teńizdegi kóshpendilersizder» degen ýáji óte unady. Árıne, bul – naǵyz shyndyq. Aıtsa-aıtqandaı-aq, skandınavııalyqtar ózderiniń baıyrǵy dástúrlerin osy kúnge deıin umytqan emes. Al ol dástúrler bolsa, Orta Azııa kóshpendileriniń dástúrlerine óte uqsaıdy».
Onyń aıtýynsha, Qazaqstanda bolǵan bir aptalyq sapar kezinde zertteýshiler Pavlodar, Qostanaı jáne Qaraǵandy oblystarynyń aýmaǵynan erte qola dáýirine jatatyn bas-aıaǵy 120 adamnyń qańqa súıekterin tapqan. Stýrla Ellıngvagtyń boljamynsha, Norvegııadaǵy qorǵandar men Qazaqstan aýmaǵyndaǵy skıf/saq qorǵandarynyń arasynda adam tańdanatyn uqsastyqtar kózge uryp tur. Antropogendik ǵylymı arnalar búgingi tańda baıyrǵy amerıkalyq «úndisterdiń» ǵana emes, ejelgi skandınavııalyq vıkıngterdiń de túp tamyrynyń Azııadan, odan da dálirek aıtqanda, Skıfııadan tamyr tartatynyna jón silteıdi.
Adamzat órkenıeti tarıhynda aıryqsha iz qaldyrǵan baıyrǵy skandınavııalyq vıkıngter týraly ǵylym súzgisinen ótken málimetter álemniń eń ámbebap enıklopedııalarymen qatar, dál sol qundy týyndylardyń jahandyq ǵalamtordaǵy elektrondyq nusqalarynda da toptastyrylǵan. «Wikipedia» syndy erkin enıklopedııada vıkıngterdiń baıyrǵy meken-jurty men bolmys-bitimi týraly málimetter barshylyq. Bul málimetterden, birinshiden, vıkıngterdiń baıyrǵy skandınavııalyqtar ekenin, ekinshiden, olardyń segizinshi ǵasyrdyń sońǵy kezeńinen bastap, on birinshi ǵasyrǵa deıin ózderi meken etken Skandınavııadan (búgingi Shveııa, Danııa jáne Norvegııa aýmaǵynan) tústikke qaraı aǵyla attanyp, Eýropanyń basym aımaqtaryna belsendi de batyl saýda-sattyq joryqtar jasaǵanyn, úshinshiden, erjúrek vıkıngterdiń Eýropamen ǵana shektelip qalmaı, sol qurlyqtyń soltústigi men batysynda jatqan alyp Atlant muhıtyn da túıreı ótip, Islandııa men Grenlandııaǵa, odan soń Soltústik Amerıkadaǵy Vınland (búgingi Kanada) aımaǵyna da álemde birinshi bolyp taban tiregenin, tórtinshiden, baıyrǵy vıkıngterdiń Evropadaǵy nemese onymen shektesetin teńizderdi ǵana emes, sonymen qatar qaýip-qaterge toly Atlant muhıtyn da qosa baǵyndyrǵan erjúrek jıhangezder ekenin, besinshiden, vıkıngter dáýiriniń 798 jyldan bastap, 1066 jylǵa deıin sozylǵanyn, altynshydan, sol bir aýmaly-tókpeli dáýirlerdiń tek Skandınavııa tarıhynda ǵana emes, orta ǵasyrdyń bastapqy kezeńderindegi Estonııa, Brıtan araldary, Franııa, Kıevtik Orys jáne Sıılııa tarıhynda da aıtarlyqtaı iz qaldyrǵanyn, jetinshiden, vıkıngterdi álgindeı joryqtarǵa májbúrlep, nar táýekelge bel baılatqan sol zamandardaǵy Skandınavııada oryn alǵan demografııalyq dúmpý men asharshylyqtyń da qosa sebep bolǵanyn kórýge bolady.
Bul kúnde vıkıngterdiń kúlli Eýropanyń tórt qubylasyn jalǵastyrǵan saýda-sattyq jol toraptaryn beıneleıtin geografııalyq kartalar tizbegi de, álemniń ǵulama ǵalymdary jaryqqa shyǵarǵan ǵylymı-saraptamalyq týyndylar da, kórermenniń kóz jaýyn alatyn túrli-tústi fantastıkalyq fılmder de, sondaı-aq ártúrli mıfologııalyq ańyzdarǵa negizdelgen onlaın vıdeooıyndar da jetip artylady. Alaıda, bul atalǵandardyń ishinde, ásirese bizder qolǵa alyp otyrǵan gıpotezalyq zertteý jumysynyń údesinen shyǵatyn ári naǵyz tarıhı shyndyqqa negizdelgen ǵylymı týyndylardyń orny erekshe. Bul turǵydan kelgende, eń aldymen vıkıngter tarıhy men órkenıetine baǵyshtalǵan, Skandınavııa tarıhynyń álemge tanylǵan bilgiri ári Sorbonna ýnıversıtetiniń professory Boyer Regis (Býaıe Rejı) esimdi tarıhshy ǵalymnyń enıklopedııaǵa bergisiz ǵylymı monografııasynyń máni erekshe. Býaıe Rejıdiń paıymdaýynsha, Skandınavııanyń ejelgi tarıhy shamamen bizdiń zamanymyzdan 10 myń jyl buryn bastalyp, b.z. 800 jyly aıaqtalǵan. Onyń ishinde paleolıt dáýiri b.z.b. 10 myń jyl men 3000 jyl aralyǵyna nemese muz dáýiriniń aıaqtalǵan shaǵyna, neolıt dáýiri b.z.b. 3000 jyl men 1500-jyldar aralyǵyna, al qola dáýiri b.z.b. 1800 jyl men 400 jyl aralyǵyna tuspa-tus kelgen. Máselen, júrdek kemelermen jaraqtanǵan batyr da erjúrek vıkıngter Eýropanyń irili-usaqty ishki ózenderiniń boıyndaǵy elderdi ǵana emes, sonymen qatar Baltyq, Jerorta teńizderi jaǵalaýlaryndaǵy elderdi de túgel sharlap, Soltústik Afrıkaǵa deıin saýda-sattyq jáne qaraqshylyq joryqtaryn iske asyrǵan. Bul birinshiden. Ekinshiden, vıkıngter sondaı-aq, Atlant muhıtyndaǵy Shetland, Orkneı, Islandııa sekildi irili-usaqty araldardyń bárin de birinshi bolyp ıgergen. Islandııadan soń olar Grenlandııaǵa, odan ári Soltústik Amerıkadaǵy Vınland aımaǵyna da sátti joryqtar uıymdastyrǵan.
Aǵylshyn-saksondyqtardyń arǵy tegi saqtardan taraǵan degen tujyrym bizdiń zamanymyzdan burynǵy dáýirde qalyptasqanyn dáleldeıtin dáıekti derek kózderi barshylyq. Máselen, kezinde saqtar Kaspıı boıynan shyǵysqa qaraı jyljyp, tek Baktrııa aýmaǵyna ǵana emes, sonymen qatar batysta jatqan Kavkazdyń óte shuraıly aımaǵyna da qonystanǵany týraly grektiń ataqty tarıhshysy ári geografy Strabon jazyp ketken-di. Ǵalym keltirgen derekterge qaraǵanda, kezinde álgi aımaq Sakasına (Sakasina) dep atalǵan. Al bizdiń zamanymyzdyń 23-79-jyldary ómir súrgen Rımniń ǵulama tarıhshysy Plınııdiń paıymdaýynsha, joǵaryda sóz bolǵan álgi aımaqqa qonystanǵan saqtar Sakassanı (Sakassani) dep atalǵan. Álgi ataý Saka-sýný (Saka-sunu), ıaǵnı saqtyń uly (urpaǵy) degen uǵymdy bildirgen ári bul etımologııany alǵash usynǵan 1519-1572 jyldary ómir súrgen flamandyq fılosof ári fılolog Goropıýs Bekanýs (Goropius Becanus) eken. Bul tujyrymdy sonymen qatar, ataqty nemis teology ári gýmanıst ǵalymy Melanchtonmen (Melanchthon) qatar alǵash ret latyn tilinde jaryq kórgen «Brıtanııa» atty kitaptyń avtory V.Kamden (William Camden – 1777–1855) de qýattapty. Sosyn, osy atalǵan derek kózderin negizge ala otyryp, brıtandyq ǵalym Sharon Týrner de, aǵylshyndar men saksondyqtardyń arǵy teginiń saqtardan taraıtynyna esh kúmán keltirmegen.
Mysaly, 1827 jyly jarııalaǵan «Saq pa, parsy ma?» degen ǵylymı maqalasynda Sharon Týrner óz paıymynyń negizsiz emes ekeniniń bultartpaıtyn dáleli retinde saqtardan tamyr alatyn, aǵylshyn-sakson jáne parsy tilderine ortaq 262 sózdi kóldeneń tartady. Álgi maqalany men qazaq tiline aýdaryp, ony elimizdiń birneshe aqparat kózderinde («Egemen Qazaqstan», «Ana tili» gazetterinde, «Aqıqat» jýrnalynda) jarııalaǵan bolatynmyn.
Dál osy tusta, joǵaryda keltirilgen derekkózderin eskere otyryp, jáne bir paıymǵa nazar aýdarǵan jón. Ol mynaý: aǵylshyndar men saksondyqtardyń arǵy tegi saqtardan bastaý alady degen tujyrymdy tek aǵylshyndarmen nemese saksondyqtarmen ǵana shekteýge bolmaıtyn sekildi. Óıtkeni bul paıymnyń Eýropa qurlyǵyndaǵy tilderi german tobyna kiretin ózge halyqtarǵa da, dálirek aıtqanda, ortalyq Eýropadaǵy nemisterge de, soltústik Eýropadaǵy skandınavııalyqtarǵa, ıaǵnı norvegterge de, dattar men shvedterge de tikeleı qatysy bar. Sebebi nemister de, skandınavııalyq norvegter de, shvedter de, danııalyqtar da o bastan-aq, aǵylshyn-saksondyqtarmen genetıkalyq jáne lıngvıstıkalyq turǵydan týystas ári tamyrlas halyqtar ekeni eshbir dáleldi kerek etpeıdi, óıtkeni bul tujyrym ǵylymda áldeqashan túıindelgen. Sózimiz dáleldi bolý úshin birneshe naqty mysaldar keltireıik. Máselen, baıyrǵy jıhanger ári jaýynger vıkıngterdiń kemeleri týraly Arne Emıl Krıstıensenniń (Arne Emil Christiansen) «Vıkıng kemeleriniń mýzeıine jolnusqa» («Guide to Viking Ship Museum») atty kitapshasynda Norvegııanyń Oseberg qorǵanynda 1904 jyly júrgizilgen arheologııalyq qazba jumystardyń nátıjeleri týraly ǵajap málimetter bar. Mysaly, eń tańǵalarlyǵy, Oseberg qorǵanynan norveg arheologtary vıkıng kemesin jáne sol kemege jerlengen eki áıeldiń mýmııalary men on tórt jylqynyń qańqa súıekterin, emen aǵashynan jasalǵan tórt dońǵalaqty arba men tórt shana, bederli oıýlarmen áshekeılengen abdyra, úsh taǵandy temir mosy men soǵan ilip as pisiretin shoıyn qazan, aǵash sapty temir pyshaq, emennen oıylǵan astaýlar men ojaýlar, sondaı-aq, qol dıirmen, jumsaq bylǵarydan tigilgen qysqa qonyshty eki mási jáne buǵy múıizderinen jasalǵan taraqtardy qazyp alǵan. Sosyn álgi kitapshaǵa 1880 jyly Norvegııanyń Sandar deıtin eldi mekeniniń mańaıyndaǵy «Gokstad» fermasyna jaqyn ornalasqan «Korol qorǵany» dep atalyp ketken úlken qorǵandy qazǵan norveg arheologtarynyń jazba derekteri de qosa tirkelgen. Álgi derekter boıynsha, bul qorǵannan da vıkıng kemesi men sol kemede jerlengen jas shamasy 50 men 70 jas arasyndaǵy er adamnyń mýmııasy jáne Oseberg qorǵanynan tabylǵan artefaktarǵa uqsas buıymdar men 12 jylqynyń qańqa súıekteri tabylǵan. Qazir álgi keme de bastapqy qalpyna keltirilip, Oslodaǵy vıkıngterdiń kemeler mýzeıinde saqtaýly tur.
Norvegııadaǵy vıkıng mýzeıinen alǵan álgi kitapshany qaıta saraptaý nátıjesinde Soltústik Eýropada da saq qorǵandarynyń bar ekenine tıtteı kúmánim qalmady. Sebebi Norvegııanyń joǵaryda atalǵan qorǵandarynan tabylǵan artefaktiler men Altaıdaǵy Berel qorǵandarynan tabylǵan artefaktilerdiń ǵajap uqsastyǵy skandınavııalyq vıkıngter men saqtardyń túpki teginiń bir ekenin tolyq dáleldep tur. Sosyn Norvegııadaǵy vıkıng qorǵandary men elimizdegi saq qorǵandarynyń arasyndaǵy kózge uryp turǵan álgindeı uqsastyqtardy jaı ǵana kezdeısoqtyq deýge múlde bolmaıdy. Óıtkeni bulaısha paıymdaýǵa sebep bolyp otyrǵan bultartpas dáıektiń jáne biri tómendegideı. 2000-2001 jyldary Qazaqstannyń Ulybrıtanııa, Irlandııa jáne Norvegııa memleketterindegi elshisi qyzmetinde júrgen kezimde sońǵy eldiń munaı astanasy Stavanger qalasynda is-saparmen bolyp, sol qala ornalasqan munaıly aımaqtyń tarıhı-mádenı muralaryna baǵyshtalǵan Elı Aga men Hans Aıvıd Nastyń «Rýnıka jazýynan munaı munarasyna deıin», sol sııaqty 2006 jyly jaryq kórgen Ian Ove Ekebergtiń «Norvegııa: ótkeni, búgini, keleshegi» atty kitaptarda baıyrǵy vıkıngterdiń tarıhy, ustanǵan dinı nanym-senimderi jáne olardyń joǵaryda atalǵan qorǵandarymen qatar kıeli sanalatyn ózge de qorǵandarynyń bar ekenine kóz jetkizdim. Mysaly, osydan 3000 jyl buryn turǵyzylǵan Regehaugen jáne Tangarhaug (Táńirqorǵan bolýy yqtımal – Á.A.) sekildi iri qorǵandar toby jóninde de naqty maǵlumattar kezdesedi. Cosyn, atalmysh qorǵandardyń qos sózderden turatyn qurama ataýlaryndaǵy -haugen, -haug degen sózderdiń qazaq tilindegi qorǵan degen sózben aıtylýy jaǵynan da, maǵyna jaǵynan da óte jaqyn ekendigi kózge uryp tur.
Ashyq aqparat kózderinen baıqalyp otyrǵandaı, vıkıngter jerlengen kemelerdiń ústine úıilgen qorǵandar tek Norvegııa aýmaǵynda ǵana emes, sonymen qatar Brıtanııa aýmaǵynda da, Danııa men Shveııada da, tipti, Reseıde de kezdesedi. Sosyn kúlli Eýropa keńistiginde myńdap sanalatyn qorǵandardyń (olardyń ishinde júz myńdaǵan Skandınavııa qorǵandary da bar) álgi geografııalyq aımaqtan múlde shalǵaıda, tipti, ıt arqasy qııanda jatqan skıf/saq qorǵandarymen, atap aıtqanda, alyp Azııanyń kindigi sanalatyn Tyva, Hakasııa nemese Altaı qoınaýyndaǵy Berel, Pazyryk, Basadar, Tuıyqty nemese Jetisý ólkesindegi Besshatyr, Alataý etegindegi Esik qorǵandarymen sabaqtastyǵy nemese Azııa men Eýropa qorǵandarynyń arasyndaǵy ǵajap uqsastyq joǵaryda sóz bolǵan, aǵylshyn-saksondyqtardyń arǵy teginiń saqtardan taraǵandyǵyna jón silteıtin gıpotezalyq boljamdar men tujyrymdardyń shyndyqtan tipti de alys emestigin naqty dáleldep tur deýge tolyq negiz bar.
Qorǵandardyń tarıhy jáne olardy turǵyzǵan baıyrǵy halyqtardyń mádenıeti men olar somdaǵan órkenıetter Eýrazııa aýmaǵymen ǵana shektelmeıdi. Óıtkeni bul qubylys Tynyq Muhıttyń shyǵys jaǵyndaǵy, AQSh keńistiginde ornalasqan qorǵan mádenıetimen de sabaqtas ekenin nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Aıtsa aıtqandaı-aq, kezinde baıyrǵy amerıkalyqtardyń (úndisterdiń) Mıssısıpı mádenıetine tán Kahokııa sekildi 4000 jyldyq tarıhy bar alyp qorǵandardyń da Eýrazııa qorǵandarymen tamyrlas ekenin oqyrmandarǵa 2003 jyly jaryq kórgen «Azııa – Berıngııa – Amerıka» atty eńbegimizde málimdegen bolatynbyz.
Qorǵandar týraly, onyń ishinde skıf/saq qorǵandary jaıly júrgizilgen arnaıy zertteý jumystarynyń nátıjeleri de óte mándi. Máselen, Tamara T.Raıstyń «Skıfy: stroıtelı stepnyh pıramıd» degen kitabyna qosymsha retinde berilgen derekterden Kýban, Taman, Qyrym, Dnepr, Don, Kıev, Poltava, Volga, Oral, Altaı, Soltústik Mońǵolııa, Germanııa, Vengrııa jáne Rýmynııa jerlerindegi qorǵandar shoǵyrynyń, ıaǵnı qorǵan mádenıetiniń b.z.b. jetinshi ǵasyrda bastap, b.z.b. ekinshi ǵasyrǵa deıin jalǵasqan qubylys ekenin baıqaımyz. Sonymen qatar atalǵan týyndydaǵy qorǵan ataýlarynyń ózderi de kóp nárseden habar beredi. Orys ǵalymy Iý.A.Shılov óziniń «Prarodına arıev» (Kıev, 1995) degen monografııasynda «qorǵan» degen uǵym baıyrǵy shýmerlerdiń «kýr-an» nemese «kýr-gal» (aspan taý nemese alyp taý) degen sózderinen taraıdy jáne qorǵan turǵyzý mádenıeti Qara teńizdiń soltústik óńirinde b.z.b. 4000-2000 jyldar aralyǵynda arattar men arı taıpalarynan bastalyp, damı bastaǵan deı kelip, baıyrǵy qorǵandardyń o basta antropomorftyq jáne astraldyq belgi retinde dúnıege kelgeninen aqparat beredi. Álemdik turǵydan qaraǵanda, qorǵandar Avstralııa men Antarktıdadan basqa kontınentterdiń bárinde de kezdesetin mádenı qubylys ekeni dáleldenip otyr. Ádette, qorǵandar qaıtys bolǵan adamdar jerlenetin beıitterdiń ústine turǵyzylǵan nemese jaratqanǵa jalbarynatyn kıeli oryn retinde somdalǵan jáne olardyń formalary da ártúrli bolyp keledi. Sosyn Eýrazııa keńistiginde Batys Eýropadan bastap, sonaý Qıyr shyǵysta jatqan Japonııaǵa deıin ár zamanda turǵyzylǵan qorǵandardyń bári derlik kórinis tapqan.
Arǵy tegi lıtvalyq amerıkalyq ǵalym Marııa Gımbýtastyń «Qorǵan gıpotezasy» dep atalatyn zertteý jumysynda alǵashqy qorǵandardy úndieýropalyq halyqtarmen qatar, skıfter men skandınavııalyqtar da turǵyza bastaǵan degen naqty derek bar. Sosyn Marııa Gımbýtastyń 1956 jyly usynǵan «Qorǵan gıpotezasynyń» negizgi nysanasy arheologııalyq derek kózderin lıngvıstıkalyq derektermen ushtastyra otyryp, úndieýropa tilderinde sóıleıtin halyqtardyń baıyrǵy otanyn anyqtaý bolatyn. Bul gıpotezany qoldaýshylar qorǵan mádenıetin Qara teńizdiń teriskeı jaǵy men Ońtústik shyǵys Eýropany b.z.b. besinshi myńjyldyqtan úshinshi myńjyldyqqa deıin mekendegen protoúndieýropalyq halyqtardan bastaý alady degen kózqarasqa ıek artady. Al genetıka turǵysynan, qorǵan mádenıeti, negizinen, hromosomasy Ú R1a1 gaplotobyna jatatyn Orta Azııa, Batys Azııa, Úndistan jáne Shyǵys Eýropa halyqtaryna tán, al Batys Eýropa halyqtarynda bul genetıkalyq marker óte sırek kezdesedi. Kerisinshe, jańaǵy genetıkalyq marker norvegterdiń 23,6 paıyzyna tán bolsa, olarmen týystas shvedterdiń 18,4 paıyzyna jáne aldyńǵy ekeýine etene jaqyn bolyp keletin danııalyqtardyń da 16,5 paıyzyna tán eken. Demek, aǵylshyn-saksondyqtar men skandınvııalyqtardyń arǵy teginiń saqtardan bastaý alatynyn atalmysh genetıkalyq faktorlar da naqty dáleldep tur.
Reseı jerinde de qorǵandardyń neshe túri kezdesedi. Olardyń asa kóp shoǵyrlanǵan jeri – Hakasııa. Ondaǵy eń áıgilisi Úlken Salbyq qorǵany. Ony 1739 jyly G.F.Mıller ashyp, S.V.Kıselevtiń jetekshiligimen qazba jumystaryn 1954-1956 jyldary Keńes Odaǵy Ǵylym Akademııasynyń ekspedıııasy júrgizgen. Sosyn 1971-1974 jyldary Tyvanyń soltústigindegi Ýıýk (Oıyq) ózeniniń boıyndaǵy «Patshalar alqaby» atanyp ketken Arjan, Tarlyq eldi mekenderinde ornalasqan skıf zamanynan qalǵan qorǵandarda júrgizilgen arheologııalyq jumystardyń nátıjesi de aıtýǵa turarlyq. Dıametri 120 metr, bıiktigi 3-4 metr bolatyn Arjan-1 qorǵanynan arheologtar bir bekzadanyń jáne 16 adamnyń mýmııalary men 160-qa jýyq jylqy qańqalaryn, altyn men kúmisten jasalǵan óte baǵaly buıymdardy tabady. 2001 jyly arheologtar Arjan-2 qorǵanynan áleýmettik statýsy bıik erli-zaıypty eki adamnyń mýmııasyn jáne olardyń qasynan taza altynnan jasalǵan 20 kılogramǵa jýyq baǵaly buıymdar, temirden jasalǵan qarý-jaraqtar, áskerı saýyt-saımandar, kıim-keshek jáne ydys-aıaq jáne basqa buıymdardy tabady. Jáne bir derek Ulybrıtanııa jáne Skandınavııa aýmaǵyndaǵy qorǵandar jaıly. Ol elderdegi tóńkerilgen tabaq tárizdes qorǵandar jıi kezdesedi. Sosyn aǵylshyn-saksondyq Ulybrıtanııa men tilderi german tobyna kiretin skandınavııalyq Norrvegııa, Danııa jáne Shveııa halyqtarynyń tilderindegi lıngvıstıkalyq uqsastyqtar da kózge uryp tur. Máselen, túrki tilderindegi tis, til, bel, beldik, elik, ógiz, sor (ay), jer, sor (muń), dala, abad degen sózder men týra sol uǵymdardy bildiretin, aǵylshyn jáne skandınavııa tilderindegi dálme-dál nemese aýyspaly metonımııalyq balamalardyń óte uqsas ekenin baıqamaý múmkin emes. Mysaly, aǵylshyn tilinde tis – tooth (jekeshe túri), teeth (kópshe túri); til – tongue (bul sóz ben qazaq tilindegi tańdaı degen sózdiń túbiri bir); bel – belly; beldik – belt; elik – elk (bulan); ógiz – ox; sor (ay) – sour; jer – earth; sor (muń) – sorrow; dala – dale; abad – abode. Al norvegııalyqtar men danııalyqtardyń tilderinde álgi sózderdiń balamalary tómendegideı: tis – tann/tand (aýyspaly metonımııalyq ataý, sebebi tis tańdaımen japsarlas); til – tunge/tunge (metonımııalyq ataý, sebebi til men tańdaı japsarlas); beldik – belte/balte; elik- elg (bulan); ógiz – okse/okse; sor (ay) – sur; jer – jord/jord; sor(muń) – sorge/sorg; dala – dal/dal degen sózderdegi uqsastyqtar da kózge uryp tur. Sosyn Skandınavııa tilderindegi jer degen sózdiń jord degen balamasynan jurt degen uǵymnyń tóbesi qyltıyp tur.
Mán bermeýge bolmaıtyn jáne bir lıngvıstıkalyq faktor mynaý: túrki tilderindegi kóptik jalǵaýlarǵa uqsas norveg tilinde de – r, – er sekildi kóptik jalǵaýlar bar. Mysaly: uge (apta) – uger (aptalar); mened (aı) – meneder (aılar). Sosyn, dat tilinde de zat esimderdiń 75 paıyzy -r nemese -er kóptik jalǵaýyn qabyldaıdy. Tek zat esim daýysty dybysqa bitse -r, al daýyssyz dybysqa bitse -er jalǵanady. Aldyńǵy eki tilmen týystas skandınavııalyq shved tilinde de kóptik jalǵaýǵa qatysty osyndaı zańdylyq baıqalady. Demek, joǵaryda atap ótkendeı, saqtar men skıfterdiń aǵylshyn-saksondyqtar men skandınavııalyqtarǵa genetıkalyq turǵydan jaqyn turǵandyǵy lıngvıstıkalyq turǵydan da aıqyn baıqalady. Osydan 40 myń jyl buryn Azııadan Amerıkaǵa qonystanǵan baıyrǵy amerıkalyq «úndisterdiń» arǵy tegi de túrki órkenıetimen sabaqtas ekenin bul kúnde ǵylym tolyq dáleldep otyr. Demek, Soltústik Amerıkadaǵy qorǵandardyń bastaý kózi de Eýrazııadaǵy skıf, saq, ǵun qorǵany mádenıetimen tikeleı sabaqtas ári tamyrlas deýge tolyq negiz bar. Bul oraıda A.Pýshkınnen bastaý alǵan, sóıtip aldymen Eýropaǵa, sodan soń kúlli álemge tarap ketken «Orystyń betin tyrnasa, arǵy jaǵynan tatar shyǵady» degen astarly máteldiń neni meńzep turǵanyn baıqamaý múmkin emes. Sebebi bul saqaldy naqyldyń astarynda «Reseıdiń túpki tarıhyn túrki órkenıetinsiz elestetý múmkin emes» degen tereń shyndyqtyń qulaǵy qyltıyp tur. Bul túıindemeniń qurǵaq sóz emes ekenine túrki órkenıeti tarıhynyń bilgiri Lev Gýmılevtiń «Bizdiń ákemiz – Shyńǵys han, anamyz – Altyn Orda, al atamyz – Uly túrik qaǵanaty» degen pikiri de tolyq dálel bola alady.
Ádil AHMETOV,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri,
Halyqaralyq joǵary mektep ǵylym
akademııasynyń akademıgi
