(Professor Ädıl Ahmetovtyŋ "Vikingderdıŋ ızımen" kıtaby turasynda)
2003 jyly uaqytşa qyzmetten bosap jürgen kezım bolatyn. Sondyqtan qol qusyryp otyrǧanşa dep, bıraz uaqyt özımnıŋ süiıktı käsıbım baspagerlıkpen ärı şyǧarmaşylyqpen ainalysuǧa tura keldı. Sol jyldyŋ köktemınde Almaty oblystyq «Jetısu» gazetınıŋ qazanynda bes jyl bırge qainaǧan ärıptes aǧam, Meirambek Tölepbergenovtı kezdestırıp qaldym. Söz arasynda menıŋ baspagerlıkpen ainalysyp jürgenımdı estıgen ol: «Beken, özımız erekşe qūrmet tūtatyn azamat jäne qazırgı Qazaq-Britan tehnikalyq universitettıŋ rektory Ädıl Ahmetov aǧamyzdyŋ keremet bır kıtaby daiyn tūr. Sony özıŋ qolǧa alyp körseŋ qalai bolady? Sebebı ondai därejedegı adamnyŋ kıtabyn ülken jauapkerşılıkpen şyǧaru kerek ekenın tüsınesıŋ ǧoi»,- dedı. Oilamaǧan jerden oraiy kelıp tūrǧan mūndai ūsynysqa quana-quana kelıstım. Aitylǧan uaqytta özımız bır şyǧarmaşyl top bolyp jūmys ıstep jürgen belgılı jurnalist, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor, Bauyrjan Omarov jäne «Şartarap» baspasynyŋ direktory Qūltas Dostan üşeumız Ädıl Ahmetov aǧanyŋ qabyldauynda boldyq. Kezınde keŋ baitaq elımızdıŋ kemeŋger basşysy bolǧan Dınmūhamed Qonaev abyz otyrǧan kabinettıŋ ışınen Ädıl Qūrmanjanūly bızdı ornynan tūryp, öte jyly qarsy aldy. Ärine, är jyldary Bılım komitetınıŋ töraǧasy, Syrtqy ıster ministrınıŋ bırınşı orynbasary, Europanyŋ bırneşe elderınde elşı, Abylaihan atyndaǧy Halyqaralyq qatynastar jäne älem tılderı universitetınıŋ rektory siiaqty lauazymdy qyzmet atqarǧan adamnyŋ boiynan, qalai bolǧanmen de, sabyrlyǧy men erekşe mädeniettılıgı jäne qarapaiymdylyǧy bırden baiqalyp tūrdy. Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ auzynan kıtaptyŋ negızgı köterer jügı men mazmūny ne turaly ekenın bılgende baryp, būl şyǧarmanyŋ türkı älemı üşın de, qazaq oqyrmany üşın de tyŋnan türen salǧan ülken bır jaŋalyq ärı öte tūşymdy dünie ekenıne közımız jettı. Ädıl aǧa bızdıŋ josparymyzben tanysyp bolǧan soŋ, kıtapty şyǧaruǧa kelısımın berdı. Al äŋgımenıŋ törkını kıtapty alǧysözben şyǧaru mäselesı qozǧalǧan kezde kıtap avtory Bauyrjanǧa qarap: «Bauyrjan, kıtaptyŋ alǧysözın özıŋ jazarsyŋ» degende, ol sasyp qaldy. Ol kezde Bauyrjan Omarov M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynda bölım meŋgeruşısı bolyp qana qyzmet jasaityn jäne professor degen ǧylymi ataǧyn da älı almaǧan kezı bolatyn. Özıne qandai salmaqtyŋ jüktelıp otyrǧanyn bırden tüsıngen ol: «Aǧa, yŋǧaisyz emes pe? Sızdıŋ kıtabyŋyzǧa alǧysözdı bızden görı müiızı qaraǧaidai nebır myqty ǧalymdar men jazuşylardyŋ bıreuı jazǧany salmaqty bolatyn şyǧar» degen kezde Ädıl aǧa jyly ǧana jymiia küldı de: «Onda tūrǧan eşteŋe joq. Erteŋ sen de solardai bolasyŋ. Senıŋ de bolaşaǧyŋ alda ǧoi»,- dedı. İä, kez kelgen kıtapqa jazylǧan alǧysöz şyǧarmaşylyq qaǧidaty boiynşa, sol kıtapqa tılegen aq jol nemese berılgen aq bata ıspettı bolatyny belgılı. Sondyqtan da alǧysözdı jazatyn adamnyŋ ataǧy men därejesı kıtap avtorynan bırneşe saty joǧary tūruy kerektıgı jazylmaǧan zaŋdylyq ekenı aitpasa da tüsınıktı. Osy sätte maǧan Ädıl aǧa Bauyrjanǧa «Senıŋ de bolaşaǧyŋ alda ǧoi» degen sözı arqyly oǧan özınıŋ oŋ batasyn berıp tūrǧandai äser ettı. Ol kısınıŋ bır saǧattai ǧana pıkırlesıp, bır ǧana körgen adamyna osyndai yqylas tanytuynyŋ sebebın uaqyt öte kele ömırdıŋ özı däleldedı. Ädıl aǧanyŋ kabinetınen öte bır jyly äserde şyqtyq. Bızdı taŋǧaldyrǧany – ol kısınıŋ öte qarapaiymdylyǧy. Äsırese, Bauyrjan bır jaǧynan quanyp, bır jaǧynan qobaljyp keledı. Ärine, bızdıŋ ädebiet pen ǧylymda keibıreuler bittıŋ qabyǧyndai, közge körıner-körınbes bırdeŋe jazsa boldy, esımı elge tanymal akademikter men memlekettık syilyqtyŋ iegerı atanǧan aqyn-jazuşylarǧa alǧysöz jazdyryp, arzan bedel jinauǧa tyrysatyny ötırık emes. Al būl jerde ǧylym salasynda endı ǧana körıne bastaǧan filologiia ǧylymynyŋ doktory Bauyrjan Omarovtyŋ belgılı qoǧam qairatkerı, diplomat, tılşı-ǧalym ärı professor Ädıl Ahmetovtıŋ kıtabyna alǧysöz jazuynyŋ orny bölek edı. Jalpy, osy körınıs arqyly şyǧarmaşylyq älemındegı mūndai qaǧidattyŋ būzyluyn öz basym bırınşı ret kezdestırdım. Sonymen, kıtapty baspaǧa daiyndau prosesıne kırısıp kettık. Oqyrman qauymǧa jurnalist retınde jaqsy tanylǧan jäne ǧylymnyŋ kökjiegınde endı köterılıp kele jatqan Bauyrjan bükıl jan-düniesın sala otyryp, alǧysözdı öte ädemı jazyp şyqty. Endıgı mäsele kıtaptyŋ joǧary poligrafiialyq tūrǧydan dūrystap ärlenuıne jäne mūqabasynyŋ mazmūnyna kelıp tıreldı. Sebebı kıtaptyŋ mūqabasyna şyǧarmanyŋ mazmūnyna sai amerikalyq ündısterdıŋ tūrmys-tırşılıgın beineleitın bıregei suret kerek boldy. Sol kezde Ädıl aǧa bızdı özınıŋ üiıne şaqyrdy. Üiıne kelgende taŋ qalǧanymyz, kıtap söresınde ejelgı maiialarǧa bailanysty, negızınen, aǧylşynşa jäne bıraz bölıgı ǧana orys tılderınde jazylǧan jüzden asa kıtaptardy körgende erıksız basymyzdy şaiqap, özımızdı jaŋa bır älemmen tanysqandai äserde qaldyq. Iаǧni, bır kıtap üşın qanşama älemdık kıtaphanalar qory paidalanylǧan. Jäne de sol kıtaptardyŋ barlyǧy oqylyp şyqqandyǧyn aŋǧartatyn belgıler kıtaptardyŋ kerek betterıne qoiylǧan japsyrmalardan bırden baiqalyp tūrdy. Älgı kıtaptardy paraqtap otyryp, Ädıl aǧanyŋ aǧylşyn tılınde jyraulardai josylta söileitınıne kümänımız bolǧan joq. Kölemı alty baspa tabaq qana ǧylymi-köpşılık tuyndyǧa 113 sılteme jasap, öz tūjyrymyn ǧylymi türde däleldeu üşın jüzge juyq şeteldık ädebietterdı paidalanu ǧylymǧa şyn nietımen berılgen jäne öz ısıne asqan jauapkerşılıkpen qaraityn adamnyŋ ǧana qolynan keletın ıs ekenı belgılı. Ädıl aǧanyŋ kıtaphanasynda otyryp, osyny baiqadyq. Osy oraida oqyrman qauymǧa tılge tiek etıp otyrǧan şyǧarmanyŋ qūndylyǧy qandai därejede ekendıgı tüsınıktı bolu üşın Bauyrjan Omarovtyŋ atalmyş kıtapqa jazǧan alǧysözınen üzındı keltıre ketkendı jön kördım: «...Avtordyŋ sadaǧyn sozyp tartyp tolǧaǧan jauynger halyqtyŋ taǧdyry turaly qalam terbeuge tolyq qūqy bar. Ädıl Ahmetov – qyzmet babymen äldeneşe jyl meken etken AQŞ-tyŋ qoiny-qonyşyn tügel şarlap şyqqan ǧalym. Amerikanyŋ bilık oryndarynyŋ közınen tasa qalmaityn toǧai arasyndaǧy ündıster laşyǧyna baryp, baiyrǧy tūrǧyndardyŋ talaiymen tıldesken. Aǧylşyn tılınde şyqqan häm Batys örkenietınıŋ besıgınde terbelgen ündıster tarihy turaly būryn-soŋǧy ädebietterdı tügel aqtarǧan. Mūhittyŋ arǧy betıne sapar şekken tılşı-ǧalym türkı tılderıne tän ataulardy ündıs tılderınıŋ bau-baqşasynan köptep tabady. Tabu men evfemizmnıŋ tereŋ qatparlaryna üŋılıp, ǧylym doktory därejesın ielengen ǧalym ündıster men türkılerdıŋ oi-oramdarynan da ūqsastyq ızdeidı. Söitıp, ündıs dep atalǧan halyqtyŋ tegı aziialyq degen tūjyrymǧa taban tıreidı. Bailamdarynyŋ batyldyǧy sonşalyq, kei tūsta derek pen däiekke süiengen ǧalym Ädıl Ahmetov ärdaiym «eldestırmek – elşıden» degen qaǧidany ūstanatyn, aqyryn söilep, anyq basatyn diplomat Ädıl Ahmetovke baǧynbai ketedı...».Kıtapqa formaldy türde redaktor özım boldym. Olai deitınım, kıtap basylymǧa jıberıler aldynda Ädıl aǧa öz şyǧarmasynyŋ üstınen özı tört-bes märte oqyp şyqty. Iаǧni, būl kıtapqa sol kezde redaktor men korrektor qajet emes edı. Egerde baspaǧa kıtabyn tapsyratyn kez kelgen adam öz ısıne Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ deŋgeiınde qaraityn bolsa, onda baspagerler basy artyq redaktor men korrektordyŋ esebınen qanşama qarajatty ünemdeitını sözsız. Şynyn aitsam, özımız de şyǧarmaşylyqpen ainalysyp jürsek te, şyǧarmaşylyqpen ainalysatyn qanşama adamdarmen ıstes bolsaq ta, Ädıl aǧa siiaqty öz ısıne öte yjdaǧattylyqpen, asqan jauapkerşılıkpen qaraityn adamdardy öte sirek kezdestırdım. Qyzmet bölmesındegı jazu üstelınıŋ üstınen de şaşylyp jatqan artyq qaǧaz köre almadyq. Būny aityp otyrǧan sebebım, bır ūly jazuşynyŋ auzynan «Özınıŋ jazu üstelınıŋ üstındegı şaşylǧan qaǧazdy jinai almaǧan adam el basqara almaidy» degendı estıgen edım. Sondyqtan būl bız üşın sol kezde ülken ömır mektebı boldy desem, artyq aitqandyq emes. Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ kıtaby «Aziia – Beringiia – Amerika nemese amerikalyq «ündısterdıŋ» aziialyq tegı» degen aidarmen 3000 dana bolyp, oidaǧydai jaryq kördı.Endıgı kezekte osy kıtaptyŋ düniege kelgenın oqyrmanǧa süiınşılep jetkızu jäne taratu mäselesı tūrdy. Osy oraida, Ädıl aǧa özınıŋ taǧy da bır biık parasatymen bızdı taŋǧaldyrdy. Söz arasynda baspanyŋ basşysy Qūltas Dostan: «Aǧa, Qazaqstannyŋ bükıl joǧary oqu oryndarynyŋ basşylarynyŋ bärı sızdıŋ bır auyz sözıŋızdı jerge tastamaityny sözsız. Solar öz oqu ornyna 70-80 danadan alsa, jetıp jatyr ǧoi» dedı. Sol kezde Ädıl aǧa: «Ainalaiyn, qyzmet babyn paidalanu arqyly oqyrmanǧa ozbyrlyq jasauǧa bolmaidy. Kıtapty ondai ädıspen taratu avtordyŋ bedelın tüsırıp, kıtaptyŋ da qadırın ketıretının ūmytpaŋdar. Sondyqtan da kıtapty oqyrman özı ızdep oquy kerek», – dedı. Osy sözdı estıp otyryp, Ädıl aǧany taǧy da bır jaŋa qyrynan tanyǧandai boldym. İä, Qūltastyŋ aityp otyrǧan sözınıŋ de jany bar ekenı ras. Keiıpkerımızdıŋ qūzyrly jerlerge aitatyn bır auyz sözı ǧana kıtapty taratu mäselesın op-oŋai şeşıp tastaitynyna kümän joq. Alaida ar aldyndaǧy arzan düniege bas imeitın Ädıl aǧanyŋ ondai pendeşılıkten boiyn aulaq ūstaityny bügıngı künı kıtabymen qosa saqalyn da saudalap, äkımqaralardyŋ aldyn bermei jüretın keibır qalamgerlerge ülgı bolarlyqtai äreket ekenı aqiqat. Osy äŋgımeden keiın Ädıl aǧaǧa bızdıŋ de bır kömegımız tisın degen nietpen kıtaptyŋ baspasöz betterınde jarnamalanuyna şamamyz kelgenşe atsalystyq. Şynymen de, būqaralyq aqparat qūraldarynda atalmyş kıtap jönınde jaqsy pıkırler aitylyp, tūşymdy resenziialar jariialana bastaǧan kezde, kıtapqa qyzyǧuşylyq tanytqan oqyrmandar sany da köbeie bastady. Osy kıtaptyŋ bır danasyn alǧaşqy oqyrmannyŋ bırı retınde özımnıŋ ärıptesım, qazaq ädebietı men önerınıŋ ülken janaşyry jäne sol kezdegı Şyǧys Qazaqstan oblystyq kedendık baqylau departamentınıŋ bastyǧy, keden qyzmetınıŋ polkovnigı Erıkjan Abdrahmanovqa syiladym. Kıtapty bır demde oqyp şyqqan ötkır mınezdı ol: «Myna kıtap şaǧyn bolsa da, jüz tarihi romanǧa tatidy eken. Sondyqtan da būl kıtapty myna bızdıŋ departamentte özınıŋ ata-tegın bılmei jürgenderge oqytu kerek», – dedı. Sonymen qatar Erıkjan Almatyǧa kelgen bır sätınde Ädıl aǧaǧa jolyǧyp, kıtabyna qoltaŋba da jazdyryp aldy. Osylaişa, bıreuden bıreu estu arqyly būl kıtaptyŋ myŋdai danasy Şyǧys Qazaqstan oblysynda ǧana taralyp kettı. Iаǧni, Ädıl aǧanyŋ özı aitqandai, kıtap oqyrmandy emes, oqyrman kıtapty ızdedı. Osy kıtapty baspaǧa daiyndau barysynda Ädıl Qūrmanjanūlynan şyǧarmaşylyq jaǧynan da köp närse üirendım. Ol – naqtylyq pen tiianaqtylyq. Olai deitınım, kıtapty jazu barysynda faktılerdı saǧyzşa sozbai, kölem qumai, aityp otyrǧan mäselenı oqyrman oiyna oraily türde jetkıze bılu şeberlıgı. Kıtapta avtor baǧzy zamandarda Altaidan bastalǧan ūly köştıŋ tek Batysty ǧana nysanaǧa almai, Qiyr Şyǧystaǧy Bering jermoinaǧyn basyp, jaŋa älem atanǧan Amerikaǧa da bet būrǧanyn ǧylymi aiǧaqtarmen däleldeu jolynda köz maiyn tauysyp, qanşama ter tökkenı aituǧa ǧana oŋai. Būl jerde bızdıŋ toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiının tarqatpaqşy bolyp otyrǧandaǧy negızgı mäsele – 100-den asa kıtaptardaǧy tarihi derekterdıŋ qaimaǧyn ǧana qalqyp alyp, 92 bettık qana şaǧyn kıtapqa zerdelı türde oimaqtai etıp, syiǧyza bılude edı. Eger de osy mazmūndas kıtapty qalamynyŋ siiasy şaşyraǧan basqa bıreu jazatyn bolsa, onda onyŋ kölemın qyruar derekterdı oryndy-orynsyz paidalanu arqyly saǧyzşa soza otyryp, elu baspa tabaqqa da emın-erkın jetkızuge bolatyny eş qiyndyq tudyrmasy anyq. Bıraq odan avtor da, oqyrman da eşteŋe ūtpaityny aqiqat. Mıne, tılşı-ǧalym Ädıl Qūrmanjanūly öz oquşysyn jalyqtyrmai, oqyrman oiymen ündese jatatyn qalam qarymy men şeberlıgı de osynda şyǧar.
Kıtap jaryqqa şyqqannan keiın üstımızden bır ülken jüktıŋ abyroimen sypyrylyp tüskenıne jäne Ädıl aǧa siiaqty el syilaityn azamattyŋ senımıne ie bolǧanymyzǧa quandyq. Qazaqta: «Bataly qūl – arymas, batasyz qūl – jarymas» degen qanatty söz beker aitylmaǧan ǧoi. Ädıl aǧa üşeumızdı arnaiy şaqyryp, alǧysyn aityp, jūmysymyzǧa sättılık tılep, aǧalyq batasyn berdı. Osydan keiın köp ūzamai-aq, şyǧarmaşylyq toptaǧy üşeumızdıŋ jolymyz üşke aiyryldy... Alaida, Alla taǧalanyŋ sätın saluy ma, älde auzy dualy Ädıl aǧamyzdyŋ batasy qabyl boldy ma, eşqaisymyz da jaman bolǧan joqpyz.Bırde Ädıl aǧanyŋ kıtabyn oqyǧan jaqsy tanysym kıtaptyŋ artqy mūqabasyndaǧy «redaktor» degen jerdegı familiiamdy körıp qalyp, üige ızdep kelıptı. Bırazǧa deiın bırdeŋenı aita almai, qipaqtap otyrdy da: «Sen Ädıl Ahmetovtı jaqsy tanidy ekensıŋ ǧoi»,- dedı. Men tanitynymdy jasyrmadym. Sol kezde ol özınıŋ balasy Ädıl aǧa basqaratyn Qazaq-Britan tehnikalyq universitetınde oqitynyn, sol balasynyŋ bır pännen baǧa ala almai, oqudan şyǧarylu qaupı bar ekenın aityp, kömektesuımdı ötındı. Men bırden bas tarttym. Sol kezde älgı tanysymnyŋ közınen jasy yrşyp kettı. Er adamnyŋ közıne jas alǧany qiyn eken. Dos köŋılı bır atym nasybaidan qalatyny bar emes pe. Amalsyzdyŋ küiın keşıp, är qadamymdy zorlyqpen basqan bette Ädıl aǧanyŋ aldyna baruyma tura keldı. Menıŋ ne jaǧdaimen kelgenımdı estıgen Ädıl aǧa täjıribelı diplomat retınde özınıŋ ıştegı qynjylysyn bıldırmei: «Beken, ainalaiyn, osy oqu ornyndaǧy bılım deŋgeiın älemdık därejege köteru maqsatynda jäne oqu prosesı barysynda sybailas jemqorlyq pen tamyr-tanystyqqa jol bermeu üşın barlyq mūǧalımderge joǧary talapty özım qoia otyryp, sol qaǧidatty özım būzamyn ba?»,- dedı. Oryndy aitylǧan osy sözdı estıgende ekı betım ottai qyzaryp kettı. Osy qylyǧym üşın Ädıl aǧadan köpke deiın ūialyp jürdım. İä, kezınde özı ırgetasyn qalap, alǧaşqy rektory bolǧan atalmyş oqu orny bügıngı künı bılım deŋgeiı jaǧynan elımızde ǧana emes, älemdık deŋgeide tanyla bastaǧan oqu ornynyŋ bırıne jatady. Osy oraida özıne de, özgege de bırdei talap qoia bıletın Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ būl oqu ornynyŋ bedelınıŋ biıkke köterıluıne sıŋırgen eŋbegı zor. Tıptı osy joǧary oqu ornyna talapkerlerdı qabyldau kezınde barlyǧy jariia türde bolsyn degen nietpen Ädıl Qūrmanjanūly qabyldau komissiiasynyŋ qūramyna jurnalisterdı de müşe etıp kırgızgenınıŋ özı ol kısınıŋ ar jolynda qiia baspaitynyn körsetetını sözsız. Bırde sätı tüsıp, Astanaǧa baryp qaitudyŋ retı keldı. Uaqyttyŋ yŋǧaiy kelıp tūrǧan soŋ, bırınşı kezekte sol kezdegı Aqparat jäne mädeniet ministrlıgınıŋ Aqparat jäne mūraǧat komitetınıŋ töraǧasy bolyp jaŋadan taǧaiyndalǧan üzeŋgıles dosym Bauyrjan Omarovty jaŋa qyzmetımen qūttyqtamaqşy bolyp, keŋsesıne bardym. Söz arasynda Bauyrjan memlekettık tapsyryspen Ädıl aǧanyŋ taǧy da bır keremet kıtaby öndırıste jatqanyn aitty. Ädıl aǧamyzdyŋ qaǧidatyn jaqsy bıletın men Bauyrjanǧa: «Ol kısınıŋ özı kıtabyn şyǧaru jönınde ötınış jasaǧan joq şyǧar»,- dedım. Menıŋ oiymdy döp tüsıngen Bauyrjan: «Myna qyzmette kıtap pen gazet-jornal şyǧaruşylardyŋ ötıışımen-aq şarşaidy ekensıŋ. Al Ädıl aǧamyzdyŋ bedelı men parasaty ondai pendeşılıkten biık qoi», – dedı. Köp ūzamai, Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ kezektı «Tübı türkı örkeniet» atty kıtaby jaryq körgenın estıgen bette qanşama kıtap dükenderın aralasam da, tappadym. Sodan amaldyŋ joqtyǧynan avtordyŋ özıne telefon şalyp, şyn jürekten ınılık qūttyqtauymdy bıldırıp, atalmyş kıtapty taba almai jürgenımdı aittym. Sol kezde Ädıl aǧa: «Ol kıtap memlekettık tapsyryspen şyqqan soŋ, satylymǧa köp tüsken joq. Özıŋe bır danasyn saqtap qoidym. Retı kelgende, alarsyŋ», – dedı. Inıme dep ūmytpai, sarqytyn saqtap jürgen aǧanyŋ osy bır jyly sözın estıgende köŋılım jadyrap sala berdı. Köp ūzamai, Astanaǧa taǧy da at basyn būrudyŋ sätı tüstı. Josparymdaǧy negızgı mäselenıŋ bırı – Ädıl Qūrmanjanūlyna jolyǧyp şyǧu bolatyn. Köpten berı arqany keŋge salyp, oŋaşa otyryp äŋgımelesudıŋ retı kelmegendıkten be, qatty saǧynyp qalǧandaimyn. Būl joly joǧary oqu ornynyŋ rektory emes, Parlamenttegı senator aǧanyŋ qabyldauyna keldım. Köŋılı ärdaiym tūma suyndai tūnyq körınetın Ädıl aǧa ornynan tūryp, baiaǧydai qūşaǧyn jaia qarsy aldy. Äŋgıme arasynda adamnyŋ ışkı sezımın jäne köŋıl pernesın döp basa bıletın diplomat aǧa jazu üstelındegı sörmesın aşty da: «Al, Bekenjan bauyrym, aǧaŋnyŋ özıŋe sary maidai saqtap otyrǧan sarqytynan däm tat»,- dep köpten berı yntyzarym auyp jürgen «Tübı türkı örkeniet» atty kıtabyn ūstatty. Kıtapty qolyma alyp, bırınşı betın aşyp qalǧanymda: «Amerikalyq ‘ündıster’ turaly kıtaptyŋ alǧaşqy şyǧuyna jäne köpşılıkke keŋınen taraluyna sebepker bolǧan jäne özım erekşe qūrmet tūtatyn Beken ınıme igı tılekpen, avtor Ädıl Ahmetov»,- dep jazylǧan qoltaŋba közıme ottai basyldy. Osy söilemderdı oqi otyryp, sol sätte özımnıŋ qandai äserde bolǧanymdy sözben aityp jetkızu mümkın emes. İä, jai ǧana sarqyt emes, arnaiylap, saqtap bergen sarqyttyŋ dämı erekşe bolatynyn sonda ǧana jete sezındım. Köpten kütken jaŋa kıtapty paraqtap otyrmyn. 340 bettık kölemdı şyǧarma üş bölımge bölınıptı. Bırınşı bölımde – özımızge jaqsy tanys, tegı – aziialyq, bıraq belgılı de belgısız sebeptermen amerikalyq atanyp ketken «ündıster» taqyryby. Ekınşı bölım – janaryŋdy jaulap alatyn ärtürlı nanymdyq jäne tanymdyq taqyryptaǧy qyzyqty maqalalar. Al üşınşı bölım – taǧy da tyŋnan türen salǧan «Türkı tılderındegı tabu men evfemizmder» dep atalady. İä, oqyrmanyn eleŋ etkızetın tyŋ mäselege, oramdy oiǧa jäne naqtyly tūjyrymǧa negızdelgen şyǧarma. Kıtapty zerdelei otyryp, jazǧandaryn özım jaqsy bılemın dep oilaityn Ädıl Ahmetovpen emes, şyǧarmaşylyǧyn älı jete tanuǧa tolyq qauqarym jetpei jürgen Ädıl Ahmetovpen kezdestım. Äsırese, «Qūrannyŋ ǧajaiyp qūpiiasy», «13-pen bailanysty tyiymdardyŋ syry», «Anglo-saksondardyŋ tüpkı tegı», «Tabu jäne magiia», «Maiia örkenietındegı küntızbeler jüiesı men säuegeilıktıŋ ǧylymi negızderı» siiaqty maqalalar oqyrmanyn özıne baurap äketetını sonşalyq, maqalanyŋ ışıne qalai jan-tänıŋmen kırıp ketkenıŋdı baiqamai qalasyŋ. Atalmyş şyǧarmanyŋ eŋ soŋǧy betıne jetken kezde «taralymy 2000 dana» degen sözdı oqyǧanda baryp, köŋılım su sepkendei basyldy. «Şırkın-ai, qanşama oqyrman keremet sarqyttan däm tata almai qalatyn boldy ǧoi»,- dep qynjyldym. Äsırese, ūly Abaidyŋ: «Allanyŋ özı de ras, sözı de ras» dep aitqanyndai, «Qūrannyŋ ǧajaiyp qūpiiasy» atty maqalada avtor mūsylman älemınıŋ qasiettı kıtabynyŋ ışkı qūrylymy matematika ǧylymy tūrǧysynan mūqiiat zerttelıp, nätijesınde bırde-bır jūmyr basty pendenı jaibaraqat qaldyra almaityn ǧajaiyp syrdyŋ şymyldyǧy aşylǧanyn keremet aiǧaqtarmen däleldei bılgen. Eger de osy maqalany Qūdaidyŋ baryna, Qūrannyŋ şyndyǧyna şübä keltırıp, basqa dınnıŋ töŋıregınde adasyp jürgen kei pendeler oqityn bolsa, onda olardyŋ railarynan tezırek qaityp, myna on segız myŋ ǧalamnyŋ ämırşısı jäne jaratuşysy Allany moiyndaudan basqa amaly qalmaitynyna şek keltırmeimın. İä, atalmyş şyǧarma – özınıŋ qūndylyǧy jäne köterıp otyrǧan salmaǧy jaǧynan keŋınen taldap jazudy talap etetın kürdelı taqyryp. Sondyqtan da ony aldaǧy künderdıŋ, iaǧni keleşekte jazylatyn maqalalardyŋ enşısıne qaldyrǧanymyz jön bolar. Būl essede bız tılşı-ǧalym jäne ülken parasat iesı Ädıl Ahmetov jaily özımız kuä bolǧan jaittardy ǧana tılge tiek ettık. Al memleket jäne qoǧam qairatkerı, diplomat ärı senator Ädıl Ahmetov jaily aitar bolsaq, ol ärine, auqymy bölek taqyryp. Ondai taqyrypqa bız emes, Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ deŋgeiındegı qairatkerler men ǧalymdar qalam terbei jatar dep oilaimyn. Sebebı qalamsabyŋdy şamaŋa qarai kötere bılu ǧana ärkımnıŋ öz deŋgeiıne jarasatyn etiket pen qaǧidat ekenı dausyz. Solai desek te, Qazaqstan Respublikasy Parlament Senatynyŋ deputaty retınde Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ köterıp jürgen jügı az bolǧan joq. Äsırese, elımızdıŋ Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymyna töraǧalyq etken jyldary atqarǧan jūmystary jönınde köp närsenı tılge tiek etuge bolady. Olai deitınım, köpşılık atalmyş ūiymnyŋ ne ekenın dūrys tüsınbei, onda töraǧalyq etu degenıŋız bızdıŋ elımızge ne beretını jäne onyŋ halyqaralyq maŋyzy jönınde äŋgıme qozǧalǧan kezde, būl mäselege alǧaşqylardyŋ bırı bolyp atsalysyp, televiziiadan tüsınıkteme berıp, baspasöz betterınde tūşymdy maqalalar jazǧan ekı ǧana deputatty bılemın. Olar – Quanyş Sūltanov pen Ädıl Ahmetov. Sonymen qatar, «Eldestırmek – elşıden» demekşı, Ädıl Qūrmanjanūly körşıles qyrǧyz elındegı töŋkerıs kezındegı qiyn kezeŋde de ara aǧaiynşylyq missiiasyn abyroi men atqarǧan azamattarymyzdyŋ bırı ekenın aita ketkennıŋ artyqtyǧy joq şyǧar dep oilaimyn. İä, kez kelgen adamnyŋ özı – bır jūmbaq älem. Kei adamdardyŋ janynda tonnyŋ ışkı bauyndai bırneşe jyl bırge aralasyp-qūralasyp jürseŋ de, olardyŋ boiynan özıŋdı täntı qylatyndai keremet qasiet baiqamauyŋ mümkın. Al kei adamdar bolady, bır körgende özıne tartyp, jandünieŋdı jıbıtıp, köŋılıŋe nūr seuıp tūratyn. Ärine, bızdıŋ keiıpkerımız osy aitqandarymyzdyŋ soŋǧysynyŋ qataryna jatady. Olai deitınım, Ädıl aǧany tanyǧan on segız jyldan asa uaqyt ışınde ūialy telefonmen jiı habarlasqanymyz bolmasa, betpe-bet bes-alty märte ǧana jüz körıstık. Äsırese, baspasöz betterınde aragıdık jaryq körıp jatatyn maqalalaryma telefon arqyly aǧalyq yqylasyn bıldırıp, köŋılımdı bır marqaityp tastaityn Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ aǧalyq peiılınıŋ orny tıptı bölek. Al kezdesken jerde: «Oi, ainalaiyn, bauyrym» degen bır auyz jyly sözı men bauyryna tarta qūşaqtaǧanynyŋ özı – bızge ülken märtebe. Osy oraida men būryn «şynaiy ruhani syilastyq» degen sözderdıŋ astaryna tereŋ üŋıle bermeitınmın. Söitsem, ol – adamdardyŋ bır-bırıne degen adal peiılı, şynaiy tılektestıgı jäne jansaraiyn jaqsy ataulymen toltyruǧa asyǧyp tūratyn saǧynyşy eken ǧoi... Endı mıne, Ädıl aǧa baiyrǧy amerikalyqtardyŋ ǧana emes, ejelgı skandinaviialyqtardyŋ da tüp tamyry Skifiiadan, iaǧni Qazaq jerınen bastalatynyn paş etetın “Vikingderdıŋ ızımen” atty jäne bır zamanaui şyǧarmasyn oqyrmandarǧa ūsynyp otyr. Ol tuyndymen tanysudy oqyrmandardyŋ özıne qaldyryp, avtorǧa sättılık tılelık.
Beken Nūrahmetov,
keden qyzmetınıŋ polkovnigı,
Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı,
S.Berdıqūlov atyndaǧy syilyqtyŋ laureaty
Ūqsas jaŋalyqtar
