«Halyq qaharmany», akademık Muhtar Álıevtiń 90 jyldyǵynda sóılegen sóz
Ulylar uıasy, oı ordasy – Otyrardan shyǵyp, «Álem azamatyna» aınalǵan, «Qazaqstannyń Halyq qaharmany» Muhtar Álıevtiń 90 jyldyǵynda men ol kisiniń úsh qyry týraly aıtsam deımin.
Birden aıtaıyn, men Muhańmen kezdesip, sóılesip kórgen emespin. Tek marqum Kópen Ámirbek kókemiz ádettegideı kúldirip, qyzyqty estelikter aıtatyn edi ol kisi týraly. Peıishte rýhtary shalqı bergeı.
Dárigerlik ǵumyrynda Muhtar Álıev 13 myń men 33 myńnyń arasynda ota jasady degen málimet bar. QR Parlamenti Májilisiniń eki shaqyrylym depýtaty Darhan Myńbaı qurdasymnyń maqalasynda 30 myń ota jasalǵany jazylǵan. Kezinde Aqparat mınıstri bolǵan kisi aqparattan qate jibermes, durys shyǵar dep oılaımyz.
Meıli, 13 myń bola ma, 30 myń bola ma, ol júrekke jasalǵan ota bolǵasyn, 1 ota bolsa da, onyń árqaısysy adamdy ajaldan arashalaý. Endeshe, 50 jyldyq eńbeginde aman alyp qalǵan 30 myń adamnyń árqaısysynyń úrim-butaqtaryn qosqanda júzdegen myń adamnyń alǵysyn alǵan Muhań naǵyz ajaldan arashalaýshy ekeni anyq.
Reti kelip turǵanda aıta keteıik. Muhańnyń ımandylyǵyn teksergisi kelgen bireý «Aýrýlardy ajaldan arashalap, Allanyń isine aralasyp júrgen joqsyz ba?» dep qyjyrtypty. Sonda kóp sóılemeıtin Muhań: «Bul aýrýlardy meniń aldyma Allanyń ózi alyp kelip turǵan joq pa?» dep, aýzyn japqan eken.
Men de osydan eki jarym aı buryn kúrdeli júrek otasyna túskende nege ekeni belgisiz, operaııa arbasynda ota jasaý bólmesine bara jatyp, Muhtar aǵam eske tústi. Keıin, qudaı qoldap, qazaqtyń jas jigiti Álibek Armanuly Toıbaev otany sátti jasaǵanda, Muhań salǵan jol dańǵylǵa aınalǵan eken ǵoı dedim. Sol Muhańnyń esimi elge áıgili shákirtteriniń biri, eki ret Densaýlyq mınıstri bolǵan Jaqsylyq Dosqalıev aǵamyz búgin ortamyzda otyr.
Júrekten kúrdeli ota jasaǵasyn úsh aıǵa deıin úıden shyqpaý kerek eken. Biz biraq, eki jarym aıda táýekel dep Muhtar aǵamyzdyń asyna jolǵa shyǵyp kettik... Júrek aýrýdan emdelip jatsaq ta, júrip ketsek, júrek otasy atasynyń árýaǵy rıza bolyp, Alla shıpasyn berer dep tiledik. Jolbasshymyz esimi elge belgili, kezinde “Ákimderdiń ishindegi aqyny, Aqyndardyń ishindegi ákimi” atanǵan, rýhanııatqa qamqor, rýhy bıik qaıratker aǵamyz Islam Ábish bolǵasyn da eshnársege alańdaǵan joqpyz.
Búgin tańerteń ótken Muhtar Álıevtiń 90 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq konferenııa joǵary deńgeıde ótti dep jatyr. Bizdiń keshe keshke alǵan ushaǵymyz tańerteń ushyp, keshigip kelgendikten ol jıynǵa qatysa almadyq.
Ekinshi aıtarym, akademık, mınıstr bolǵan, Halyq qaharmany Muhtar Álıevtiń ómiri únemi jarqyn bolǵan joq. Ol elimizdiń tuńǵysh prezıdentine quda bolmaı turyp-aq akademık boldy, mınıstr boldy. Jalǵyz uly Rahat saıasat sarsańynda shyrǵalańǵa túskende Muhańnyń basyna da bult úıirildi. Kúndiz-túni jolyn ańdyp, sálem berýshiler basyna kún túskende izim-ǵaıym joǵalyp, izin de, júzin de kórsetpeı ketti...
Osy jerde Alash ardaǵy, satıra sardary Kópen Ámirbek kókemiz aıtqan bir estelikti eske túsirýdiń reti kelip tur. Kópen Ámirbek Muhtar Álıevtiń úıinde qonaqta bolady nemese sol kisi basty qonaq bolǵan bir otyrysqa qatysady. Barlyǵy sóılep shyǵady. Barlyǵy tilderi jetkenshe jarysyp, maqtap jatady Muhańdy. “Bir rıza bolǵanym ol kisi qandaı maqtaý aıtylsa da, elp etken joq. Úndemeı otyra beredi eken”-deıdi Kópekeń. Asaba bolyp otyrǵan belsendi bir bıshikesh Kópendi kózge ilmeı, sóz bermeıdi. Sóıleıtin adam qalmaǵanda ǵana Muhańnyń esik jaqta otyrǵan Kópenge kózi túsip, sóz bergizedi. Sonda Kópen kókemiz aıtady: “Bir jaǵy eń sońynan sóz bergenine qyrsyǵyp qalǵanym bar, bir jaǵy barlyǵynyń jarysyp maqtap, jalpyldap ketkenin unatpaı qaldym. “Muhtar aǵa, meniń sizge aıtatyn bir-aq sózim bar. Mynaý jarysyp maqtap jatqandardyń bári erteń basyńyzǵa kún týa qalsa, qasyńyzda bireýi de qalmaıdy. Tek men qalamyn qasyńyzda. Ondaı kún týmaýyn tileımin, denińiz saý bolsyn!”-dep sart etkizdim deıdi.
Iá, týra sol aıtqandaı bulaǵaı kúnderi Muqańnyń kóleńkesindeı qalmaı júretinder joq bop ketedi. “Men sózimde turyp, sálemimdi úzbedim” deıdi Kópen kókemiz.
Osyndaı qıyn sátte, 2006 jyly keıbir joǵaryǵa jaǵympazdanǵan jantyqtar men kúndesteri Muhtar Álıevten «Halyq qaharmany» ataǵyn qaıtaryp alý qamyna kiristi...
Bastan baq taıǵanda, shash al dese bas alatyndar ulyna qosyp, ákesin de aıyptap jatqanda, bizdiń «Jas qazaq úni» (“Qazaq úni” qazirgi) gazeti Ońtústikten kelgen 33 eńbek ardageriniń (onyń ishinde 9 Soıalıstik Eńbek Eri, bir Halyq aqyny bar), Elbasydan arasha suraǵan ashyq hatyn basty.
«Balasy úshin ákesi jaýap bermeıdi» dep jazdy olar. Ol hatty eshqandaı basylym baspaı qoıǵanda, bizdiń «Qazaq úni» gazeti jarııalady.
Sonda oblystyń búkil sheneýnikteri bar sharýasyn jıyp qoıyp, ıdeologııalyq «úgit-nasıhattaý» jumysyna kirisip ketti. Álgi Eńbek Erleriniń birazynyń «jazdym, jańyldym, biz bilmeı qol qoıyppyz» degen hatyn oblystyq «Ońtústik Qazaqstan» gazetine bir aptanyń ishinde jarııalap úlgerdi…
Árıne, «Jas qazaq úninde » buǵan jaýap retinde túrkistandyq Eltaı Bımaǵambetovtyń «Erdiń eki sóılegeni – ólgeni» -degen hatyn da jarııaladyq… Sonymen, teris pıǵyldylardyń las áreketteri iske aspaı qaldy.
Úshinshi aıtarym, Muhańnyń el ańyz etken óte qarapaıymdylyǵy. Erjan Tálip baýyrmyzdyń jınaǵan málimetinen kózim shalyp qaldy. «Esik aldynda, sómkesinde ushy shoshańdaǵan sypyrtqysy, monshaǵa jaıaý tartyp bara jatqanda qarsy jolyqqan aıtqysh qońsysy Asqar Toqpanov: «Máshıne qaıda?» dese, «Kún – jeksenbi, demalatyn jerdiń bári demalǵany durys qoı», – depti. «Jýastan jýan shyǵady». «Ómiri sózden tosylmaǵan edim, myna adam soıǵysh bir-aq urdy ǵoı» deıdi sózge des bermes Asekeń.»-dep jazady ol.
Muhańnyń boıyna ana sútimen bitken qarapaıym minezi súıekpen ketti. Eshqashan, akademık, mınıstr bolǵanda da, Halyq qaharmany bolsa da ózgergen joq. Tuńǵysh prezıdentpen tuńǵysh qudalyǵy da onyń salmaqty minezine esh áser ete qoıǵan joq.
Bári de salystyrmalyq qaǵıdaty boıynsha anyqtalady. Dárigerdi dárigermen, mınıstrdi mınıstrmen salystyrǵan sekildi, qudany da qudamen salystyrasyń... Tuńǵysh prezıdenttiń ekinshi qudasy balasy týraly jýrnalısterdiń synyna shamdanyp, «Bul jýrnalısterdi qabyrǵaǵa qoıyp atý kerek!» degenin eldiń bári estidi. Sol kezde gazet basaryp otyrǵan biz jýrnalısterimizdi atqyzyp qoıyp qarap otyra beremiz be, «Quda ma, qudaı ma?» degen maqala jazdym men. Sol kezde údep turǵan qaharly quda men úndemeıtin qaharman qudany salystyryp, uly týraly qanshama qatal syndar aıtylyp jatsa da, eshkimge eshnárse demeı-aq ótkeni áýlıeligi eken ǵoı dedik…
Muqań uly kompozıtor Shámshi Qaldaıaqovtyń esimin ulyqtaý máselelerinde de qaırat kórsetti. Imandylyq pen qaıyrymdylyq jasaýdan qol úzgen joq. Jyl saıyn Arystaǵy balalar úıiniń júz balasyn ózi súndetke otyrǵyzyp, toılaryn ótkizip, syı-syıapattaryn berip júrdi.
Júrek otasynyń atasy Muhtar Áliulynyń jaqsy kóretin nemeresi Aısultan eki jarym jyl buryn júregi toqtap qalyp ómirden ótip ketti... Jap-jas edi... Otyzǵa ta tolmaǵan edi... Sol kezde men «Han ordasyna basy syımaǵan sultan» degen maqala jazǵan edim...
Aısultan áke-sheshesi arnaıy bergen soń naǵashy atasy Nursultan Nazarbaevtyń tegine jazylyp, uly esebinde sanalyp, naǵashy qolynda ósti… Óz atasy, Halyq qaharmany, akademık Muqtar Álıevti jaqsy kórdi. Ákesiniń ne istep júrgenin bálkim, túsine qoımady… Anasyna aıta almaı ketken sózderi de kóp bolǵan shyǵar…
Aısultannyń naǵashy atasy, tuńǵysh prezıdent pen ákesi barrıkadanyń eki jaǵynda júrgende súıikti atasy, akademık Muqtar Álıev qaıtys boldy. Aısultan aǵasy Nurálıdi aldyna salyp alyp (Aısultannyń minezi men oı-pikirlerin bilgen soń men endi osylaı oılap otyrmyn) atasyn shyǵaryp salýǵa kelip, basy-qasynda júrdi… Atasynyń portretin qushaqtap otyrǵan Aısultannyń sýreti ınternette tarap ketti… Bul kez joǵaryda aıtyp ketkenimizdeı, bıleýshiniń aldynda bıleýge daıyn jaǵympazdary kóp bizdiń elde on myńdaǵan adamdy operaııa ústelinen o dúnıege emes, bul dúnıege qaıtaryp alǵan altyn qoldy dáriger, «Álem azamaty» atanǵan tuńǵysh qazaq, qudasy el bılemeı turyp-aq densaýlyq mınıstri bolǵan Muqtar Álıevten «shtattaǵy» belgili aqsaqaldar «Halyq Qaharmany» ataǵyn qaıtaryp alýdy surap, ashyq hat jazyp júrgen tumandy tus edi.
Eldegi eń birinshi shańyraqta baılyq pen baqyt qushaǵynda ósken Aısultan eldiń shyn jaǵdaıy qandaı bolatynyn bilgen joq. Al bilgen kezde eshteńeden tyıym kórmegen erke sultan erkin oı-pikirlerin áleýmettik jelide qalaýynsha jarııalaı bastady…
Bul da Keńestik tasqamaldan soń Táýelsizdik «qorǵanynda» erkin tynystaı almaı jatqan el úshin tosyn boldy…Erke sultannyń erkin oılary el úshin sondaı tosyn bolǵanda, han ordasy men otbasy úshin qandaı bolǵanyn oılaı berińizder…
Mysaly, bir jazbasynda ol Qazaqstan men Reseı arasynda úlken sybaılas jemqorlyq bar ekenin jazdy…
Aısultan elimizde bılikke talasý úshin astyrtyn áreketter jasalyp jatqanyn, olardyń qarýly jasaqtary taý ishinde jasyryn daıyndyqtan ótip jatqanyn da jazdy. Árıne, ol kezde onyń bul sózderine eshkim sengen joq, kóńil de aýdarǵan joq. Tek byltyr Qańtar qasiretinde ǵana Aısultannyń bunyń shet jaǵasyn jazyp ketkeni áleýmettik jelide aıtylyp qalyp júrdi...
Muhtar Álıev týraly estelikterde ol kisiniń fýtbolǵa óte qumar bolǵany aıtylýda. Asta kórsetilgen «Jaqsylyq jasaýǵa asyǵaıyq» atty derekti fılmde de (“Shymkentfılm”, Ersultan Ámirbek) fýtbol oınap júrgen kadrlar da kórsetildi. Osyǵan qarap uly Rahattyń Qazaqstan Fýtbol federaııasyn basqarǵany, nemeresi Aısultannyń da fýtbolmen kásibı aınalysqanynyń syryn endi túsindik. Aısultan 2006 jyly Qazaqstannyń jasóspirimder quramasynyń sapynda Eýropa chempıonatynyń irikteý týrnırine qatysady. «Chelsı» jáne «Portsmýt» jastar komandalary men qazaqstandyq «Astana» komandasynda oınady.
Aısultan da ózi kásibı fýtbolshy bolǵasyn «Qazaqstan Fýtbol federaııasyn Eýropa lıgasyna qosqan ákemniń isin jalǵastyrǵym keledi» dep ashyq málimdep, federaııany basqarǵysy keldi. Biraq gol salmasa da, mıllıardtarymyzǵa qol salyp kele jatqan, qol salǵanda da mol salyp kele jatqan legıonerlerimen belgili Qazaqstannyń fýtbol federaııasy qamalynyń myqtylyǵy sonsha, sol kezdegi qudyreti júrip turǵan Prezıdenttiń súıikti nemeresi de ala almady… Bálkim, fýtbol federaııasy tizginin alǵanda, bılikke yqpal eter múmkindigi zor jalyndy jas biraz jaqsy ózgerister jasar ma edi dep oılap qoıǵanbyz...
Iá, jas edi… Jalyndy edi… Albyrt edi… Alasurdy. Eldegi eń joǵary otbasynyń syzyp qoıǵan sheńberine, hanordanyń quryp qoıǵan qorǵanyna syımaı alasurdy… Orda buzar otyz jasqa týra on kún jetpeı júregi toqtap qaldy…
Mine, endi búgin shetelderden de belgili ǵalymdar kelip qatysqan Muhtar Álıevtiń 90 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq ǵylymı konferenııa dúrildep ótkenin kórip, osynyń bári eske túsip otyr. Arnaıy duǵa oqylyp, berilgen asyna keń saraıdyń ózine halyq lyq toldy. Estelik aıtqan elge belgili tulǵalarymyz Muhańnyń erekshe qasıetterin tizip turyp aıtty. Osydan-aq, osy el bolyp atap ótip jatqan 90 jyldyǵyna qarap, Muhańnyń ekinshi ómiri bastalǵanyn anyq kóremiz.
Osynyń bárin uıymdastyryp júrgen esimi elge belgili Ómirzaq Ámetuly aǵamyz ben atsalysqan aǵaıyndarǵa alǵysymyz zor. Muhtar aǵamyzdyń peıishte rýhy shalqı bergeı. Júrekke ota jasaýdyń atasy Muhań halqynyń júreginde máńgi saqtalady.
Qazybek ISA, aqyn, QR Parlamenti VII shaqyrylym depýtaty
