«حالىق قاhارمانى»، اكادەميك مۇحتار اليەۆتىڭ 90 جىلدىعىندا سويلەگەن ءسوز
ۇلىلار ۇياسى، وي ورداسى – وتىراردان شىعىپ، «الەم ازاماتىنا» اينالعان، «قازاقستاننىڭ حالىق قاhارمانى» مۇحتار اليەۆتىڭ 90 جىلدىعىندا مەن ول كىسىنىڭ ءۇش قىرى تۋرالى ايتسام دەيمىن.
بىردەن ايتايىن، مەن مۇحاڭمەن كەزدەسىپ، سويلەسىپ كورگەن ەمەسپىن. تەك مارقۇم كوپەن امىربەك كوكەمىز ادەتتەگىدەي كۇلدىرىپ، قىزىقتى ەستەلىكتەر ايتاتىن ەدى ول كىسى تۋرالى. پەيىشتە رۋحتارى شالقي بەرگەي.
دارىگەرلىك عۇمىرىندا مۇحتار اليەۆ 13 مىڭ مەن 33 مىڭنىڭ اراسىندا وتا جاسادى دەگەن مالىمەت بار. قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ ەكى شاقىرىلىم دەپۋتاتى دارحان مىڭباي قۇرداسىمنىڭ ماقالاسىندا 30 مىڭ وتا جاسالعانى جازىلعان. كەزىندە اقپارات ءمينيسترى بولعان كىسى اقپاراتتان قاتە جىبەرمەس، دۇرىس شىعار دەپ ويلايمىز.
مەيلى، 13 مىڭ بولا ما، 30 مىڭ بولا ما، ول جۇرەككە جاسالعان وتا بولعاسىن، 1 وتا بولسا دا، ونىڭ ارقايسىسى ادامدى اجالدان اراشالاۋ. ەندەشە، 50 جىلدىق ەڭبەگىندە امان الىپ قالعان 30 مىڭ ادامنىڭ ارقايسىسىنىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىن قوسقاندا جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ العىسىن العان مۇحاڭ ناعىز اجالدان اراشالاۋشى ەكەنى انىق.
رەتى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىك. مۇحاڭنىڭ يماندىلىعىن تەكسەرگىسى كەلگەن بىرەۋ «اۋرۋلاردى اجالدان اراشالاپ، اللانىڭ ىسىنە ارالاسىپ جۇرگەن جوقسىز با؟» دەپ قىجىرتىپتى. سوندا كوپ سويلەمەيتىن مۇحاڭ: «بۇل اۋرۋلاردى مەنىڭ الدىما اللانىڭ ءوزى الىپ كەلىپ تۇرعان جوق پا؟» دەپ، اۋزىن جاپقان ەكەن.
مەن دە وسىدان ەكى جارىم اي بۇرىن كۇردەلى جۇرەك وتاسىنا تۇسكەندە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وپەراتسيا ارباسىندا وتا جاساۋ بولمەسىنە بارا جاتىپ، مۇحتار اعام ەسكە ءتۇستى. كەيىن، قۇداي قولداپ، قازاقتىڭ جاس جىگىتى الىبەك ارمانۇلى تويباەۆ وتانى ءساتتى جاساعاندا، مۇحاڭ سالعان جول داڭعىلعا اينالعان ەكەن عوي دەدىم. سول مۇحاڭنىڭ ەسىمى ەلگە ايگىلى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، ەكى رەت دەنساۋلىق ءمينيسترى بولعان جاقسىلىق دوسقاليەۆ اعامىز بۇگىن ورتامىزدا وتىر.
جۇرەكتەن كۇردەلى وتا جاساعاسىن ءۇش ايعا دەيىن ۇيدەن شىقپاۋ كەرەك ەكەن. ءبىز بىراق، ەكى جارىم ايدا تاۋەكەل دەپ مۇحتار اعامىزدىڭ اسىنا جولعا شىعىپ كەتتىك... جۇرەك اۋرۋدان ەمدەلىپ جاتساق تا، ءجۇرىپ كەتسەك، جۇرەك وتاسى اتاسىنىڭ ارۋاعى ريزا بولىپ، اللا شيپاسىن بەرەر دەپ تىلەدىك. جولباسشىمىز ەسىمى ەلگە بەلگىلى، كەزىندە “اكىمدەردىڭ ىشىندەگى اقىنى، اقىنداردىڭ ىشىندەگى اكىمى” اتانعان، رۋحانياتقا قامقور، رۋحى بيىك قايراتكەر اعامىز يسلام ءابىش بولعاسىن دا ەشنارسەگە الاڭداعان جوقپىز.
بۇگىن تاڭەرتەڭ وتكەن مۇحتار اليەۆتىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى دەپ جاتىر. ءبىزدىڭ كەشە كەشكە العان ۇشاعىمىز تاڭەرتەڭ ۇشىپ، كەشىگىپ كەلگەندىكتەن ول جيىنعا قاتىسا المادىق.
ەكىنشى ايتارىم، اكادەميك، مينيستر بولعان، حالىق قاحارمانى مۇحتار اليەۆتىڭ ءومىرى ۇنەمى جارقىن بولعان جوق. ول ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە قۇدا بولماي تۇرىپ-اق اكادەميك بولدى، مينيستر بولدى. جالعىز ۇلى راحات ساياسات سارساڭىندا شىرعالاڭعا تۇسكەندە مۇحاڭنىڭ باسىنا دا بۇلت ءۇيىرىلدى. كۇندىز-ءتۇنى جولىن اڭدىپ، سالەم بەرۋشىلەر باسىنا كۇن تۇسكەندە ءىزىم-عايىم جوعالىپ، ءىزىن دە، ءجۇزىن دە كورسەتپەي كەتتى...
وسى جەردە الاش ارداعى، ساتيرا ساردارى كوپەن امىربەك كوكەمىز ايتقان ءبىر ەستەلىكتى ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. كوپەن امىربەك مۇحتار اليەۆتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولادى نەمەسە سول كىسى باستى قوناق بولعان ءبىر وتىرىسقا قاتىسادى. بارلىعى سويلەپ شىعادى. بارلىعى تىلدەرى جەتكەنشە جارىسىپ، ماقتاپ جاتادى مۇحاڭدى. ء“بىر ريزا بولعانىم ول كىسى قانداي ماقتاۋ ايتىلسا دا، ەلپ ەتكەن جوق. ۇندەمەي وتىرا بەرەدى ەكەن”-دەيدى كوپەكەڭ. اسابا بولىپ وتىرعان بەلسەندى ءبىر بيشىكەش كوپەندى كوزگە ىلمەي، ءسوز بەرمەيدى. سويلەيتىن ادام قالماعاندا عانا مۇحاڭنىڭ ەسىك جاقتا وتىرعان كوپەنگە كوزى ءتۇسىپ، ءسوز بەرگىزەدى. سوندا كوپەن كوكەمىز ايتادى: ء“بىر جاعى ەڭ سوڭىنان ءسوز بەرگەنىنە قىرسىعىپ قالعانىم بار، ءبىر جاعى بارلىعىنىڭ جارىسىپ ماقتاپ، جالپىلداپ كەتكەنىن ۇناتپاي قالدىم. “مۇحتار اعا، مەنىڭ سىزگە ايتاتىن ءبىر-اق ءسوزىم بار. مىناۋ جارىسىپ ماقتاپ جاتقانداردىڭ ءبارى ەرتەڭ باسىڭىزعا كۇن تۋا قالسا، قاسىڭىزدا بىرەۋى دە قالمايدى. تەك مەن قالامىن قاسىڭىزدا. ونداي كۇن تۋماۋىن تىلەيمىن، دەنىڭىز ساۋ بولسىن!”-دەپ سارت ەتكىزدىم دەيدى.
ءيا، تۋرا سول ايتقانداي بۇلاعاي كۇندەرى مۇقاڭنىڭ كولەڭكەسىندەي قالماي جۇرەتىندەر جوق بوپ كەتەدى. “مەن سوزىمدە تۇرىپ، سالەمىمدى ۇزبەدىم” دەيدى كوپەن كوكەمىز.
وسىنداي قيىن ساتتە، 2006 جىلى كەيبىر جوعارىعا جاعىمپازدانعان جانتىقتار مەن كۇندەستەرى مۇحتار اليەۆتەن «حالىق قاحارمانى» اتاعىن قايتارىپ الۋ قامىنا كىرىستى...
باستان باق تايعاندا، شاش ال دەسە باس الاتىندار ۇلىنا قوسىپ، اكەسىن دە ايىپتاپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ «جاس قازاق ءۇنى» (“قازاق ءۇنى” قازىرگى) گازەتى وڭتۇستىكتەن كەلگەن 33 ەڭبەك ارداگەرىنىڭ (ونىڭ ىشىندە 9 سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، ءبىر حالىق اقىنى بار), ەلباسىدان اراشا سۇراعان اشىق حاتىن باستى.
«بالاسى ءۇشىن اكەسى جاۋاپ بەرمەيدى» دەپ جازدى ولار. ول حاتتى ەشقانداي باسىلىم باسپاي قويعاندا، ءبىزدىڭ «قازاق ءۇنى» گازەتى جاريالادى.
سوندا وبلىستىڭ بۇكىل شەنەۋنىكتەرى بار شارۋاسىن جيىپ قويىپ، يدەولوگيالىق «ۇگىت-ناسيحاتتاۋ» جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتتى. الگى ەڭبەك ەرلەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ «جازدىم، جاڭىلدىم، ءبىز بىلمەي قول قويىپپىز» دەگەن حاتىن وبلىستىق «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنە ءبىر اپتانىڭ ىشىندە جاريالاپ ۇلگەردى…
ارينە، «جاس قازاق ۇنىندە » بۇعان جاۋاپ رەتىندە تۇركىستاندىق ەلتاي بيماعامبەتوۆتىڭ «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى – ولگەنى» -دەگەن حاتىن دا جاريالادىق… سونىمەن، تەرىس پيعىلدىلاردىڭ لاس ارەكەتتەرى ىسكە اسپاي قالدى.
ءۇشىنشى ايتارىم، مۇحاڭنىڭ ەل اڭىز ەتكەن وتە قاراپايىمدىلىعى. ەرجان ءتالىپ باۋىرمىزدىڭ جيناعان مالىمەتىنەن كوزىم شالىپ قالدى. «ەسىك الدىندا، سومكەسىندە ۇشى شوشاڭداعان سىپىرتقىسى، مونشاعا جاياۋ تارتىپ بارا جاتقاندا قارسى جولىققان ايتقىش قوڭسىسى اسقار توقپانوۆ: «ماشينە قايدا؟» دەسە، «كۇن – جەكسەنبى، دەمالاتىن جەردىڭ ءبارى دەمالعانى دۇرىس قوي»، – دەپتى. «جۋاستان جۋان شىعادى». «ءومىرى سوزدەن توسىلماعان ەدىم، مىنا ادام سويعىش ءبىر-اق ۇردى عوي» دەيدى سوزگە دەس بەرمەس اسەكەڭ.»-دەپ جازادى ول.
مۇحاڭنىڭ بويىنا انا سۇتىمەن بىتكەن قاراپايىم مىنەزى سۇيەكپەن كەتتى. ەشقاشان، اكادەميك، مينيستر بولعاندا دا، حالىق قاحارمانى بولسا دا وزگەرگەن جوق. تۇڭعىش پرەزيدەنتپەن تۇڭعىش قۇدالىعى دا ونىڭ سالماقتى مىنەزىنە ەش اسەر ەتە قويعان جوق.
ءبارى دە سالىستىرمالىق قاعيداتى بويىنشا انىقتالادى. دارىگەردى دارىگەرمەن، ءمينيستردى مينيسترمەن سالىستىرعان سەكىلدى، قۇدانى دا قۇدامەن سالىستىراسىڭ... تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەكىنشى قۇداسى بالاسى تۋرالى جۋرناليستەردىڭ سىنىنا شامدانىپ، «بۇل جۋرناليستەردى قابىرعاعا قويىپ اتۋ كەرەك!» دەگەنىن ەلدىڭ ءبارى ەستىدى. سول كەزدە گازەت باسارىپ وتىرعان ءبىز جۋرناليستەرىمىزدى اتقىزىپ قويىپ قاراپ وتىرا بەرەمىز بە، «قۇدا ما، قۇداي ما؟» دەگەن ماقالا جازدىم مەن. سول كەزدە ۇدەپ تۇرعان قاھارلى قۇدا مەن ۇندەمەيتىن قاھارمان قۇدانى سالىستىرىپ، ۇلى تۋرالى قانشاما قاتال سىندار ايتىلىپ جاتسا دا، ەشكىمگە ەشنارسە دەمەي-اق وتكەنى اۋليەلىگى ەكەن عوي دەدىك…
مۇقاڭ ۇلى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماسەلەلەرىندە دە قايرات كورسەتتى. يماندىلىق پەن قايىرىمدىلىق جاساۋدان قول ۇزگەن جوق. جىل سايىن ارىستاعى بالالار ءۇيىنىڭ ءجۇز بالاسىن ءوزى سۇندەتكە وتىرعىزىپ، تويلارىن وتكىزىپ، سىي-سىياپاتتارىن بەرىپ ءجۇردى.
جۇرەك وتاسىنىڭ اتاسى مۇحتار ءالىۇلىنىڭ جاقسى كورەتىن نەمەرەسى ايسۇلتان ەكى جارىم جىل بۇرىن جۇرەگى توقتاپ قالىپ ومىردەن ءوتىپ كەتتى... جاپ-جاس ەدى... وتىزعا تا تولماعان ەدى... سول كەزدە مەن «حان ورداسىنا باسى سىيماعان سۇلتان» دەگەن ماقالا جازعان ەدىم...
ايسۇلتان اكە-شەشەسى ارنايى بەرگەن سوڭ ناعاشى اتاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تەگىنە جازىلىپ، ۇلى ەسەبىندە سانالىپ، ناعاشى قولىندا ءوستى… ءوز اتاسى، حالىق قاھارمانى، اكادەميك مۇقتار اليەۆتى جاقسى كوردى. اكەسىنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن بالكىم، تۇسىنە قويمادى… اناسىنا ايتا الماي كەتكەن سوزدەرى دە كوپ بولعان شىعار…
ايسۇلتاننىڭ ناعاشى اتاسى، تۇڭعىش پرەزيدەنت پەن اكەسى بارريكادانىڭ ەكى جاعىندا جۇرگەندە سۇيىكتى اتاسى، اكادەميك مۇقتار اليەۆ قايتىس بولدى. ايسۇلتان اعاسى ءنۇراليدى الدىنا سالىپ الىپ (ايسۇلتاننىڭ مىنەزى مەن وي-پىكىرلەرىن بىلگەن سوڭ مەن ەندى وسىلاي ويلاپ وتىرمىن) اتاسىن شىعارىپ سالۋعا كەلىپ، باسى-قاسىندا ءجۇردى… اتاسىنىڭ پورترەتىن قۇشاقتاپ وتىرعان ايسۇلتاننىڭ سۋرەتى ينتەرنەتتە تاراپ كەتتى… بۇل كەز جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، بيلەۋشىنىڭ الدىندا بيلەۋگە دايىن جاعىمپازدارى كوپ ءبىزدىڭ ەلدە ون مىڭداعان ادامدى وپەراتسيا ۇستەلىنەن و دۇنيەگە ەمەس، بۇل دۇنيەگە قايتارىپ العان التىن قولدى دارىگەر، «الەم ازاماتى» اتانعان تۇڭعىش قازاق، قۇداسى ەل بيلەمەي تۇرىپ-اق دەنساۋلىق ءمينيسترى بولعان مۇقتار اليەۆتەن «شتاتتاعى» بەلگىلى اقساقالدار «حالىق قاھارمانى» اتاعىن قايتارىپ الۋدى سۇراپ، اشىق حات جازىپ جۇرگەن تۇماندى تۇس ەدى.
ەلدەگى ەڭ ءبىرىنشى شاڭىراقتا بايلىق پەن باقىت قۇشاعىندا وسكەن ايسۇلتان ەلدىڭ شىن جاعدايى قانداي بولاتىنىن بىلگەن جوق. ال بىلگەن كەزدە ەشتەڭەدەن تىيىم كورمەگەن ەركە سۇلتان ەركىن وي-پىكىرلەرىن الەۋمەتتىك جەلىدە قالاۋىنشا جاريالاي باستادى…
بۇل دا كەڭەستىك تاسقامالدان سوڭ تاۋەلسىزدىك «قورعانىندا» ەركىن تىنىستاي الماي جاتقان ەل ءۇشىن توسىن بولدى…ەركە سۇلتاننىڭ ەركىن ويلارى ەل ءۇشىن سونداي توسىن بولعاندا، حان ورداسى مەن وتباسى ءۇشىن قانداي بولعانىن ويلاي بەرىڭىزدەر…
مىسالى، ءبىر جازباسىندا ول قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا ۇلكەن سىبايلاس جەمقورلىق بار ەكەنىن جازدى…
ايسۇلتان ەلىمىزدە بيلىككە تالاسۋ ءۇشىن استىرتىن ارەكەتتەر جاسالىپ جاتقانىن، ولاردىڭ قارۋلى جاساقتارى تاۋ ىشىندە جاسىرىن دايىندىقتان ءوتىپ جاتقانىن دا جازدى. ارينە، ول كەزدە ونىڭ بۇل سوزدەرىنە ەشكىم سەنگەن جوق، كوڭىل دە اۋدارعان جوق. تەك بىلتىر قاڭتار قاسىرەتىندە عانا ايسۇلتاننىڭ بۇنىڭ شەت جاعاسىن جازىپ كەتكەنى الەۋمەتتىك جەلىدە ايتىلىپ قالىپ ءجۇردى...
مۇحتار اليەۆ تۋرالى ەستەلىكتەردە ول كىسىنىڭ فۋتبولعا وتە قۇمار بولعانى ايتىلۋدا. استا كورسەتىلگەن «جاقسىلىق جاساۋعا اسىعايىق» اتتى دەرەكتى فيلمدە دە (“شىمكەنتفيلم”، ەرسۇلتان امىربەك) فۋتبول ويناپ جۇرگەن كادرلار دا كورسەتىلدى. وسىعان قاراپ ۇلى راحاتتىڭ قازاقستان فۋتبول فەدەراتسياسىن باسقارعانى، نەمەرەسى ايسۇلتاننىڭ دا فۋتبولمەن كاسىبي اينالىسقانىنىڭ سىرىن ەندى تۇسىندىك. ايسۇلتان 2006 جىلى قازاقستاننىڭ جاسوسپىرىمدەر قۇراماسىنىڭ ساپىندا ەۋروپا چەمپيوناتىنىڭ ىرىكتەۋ تۋرنيرىنە قاتىسادى. «چەلسي» جانە «پورتسمۋت» جاستار كوماندالارى مەن قازاقستاندىق «استانا» كومانداسىندا وينادى.
ايسۇلتان دا ءوزى كاسىبي فۋتبولشى بولعاسىن «قازاقستان فۋتبول فەدەراتسياسىن ەۋروپا ليگاسىنا قوسقان اكەمنىڭ ءىسىن جالعاستىرعىم كەلەدى» دەپ اشىق مالىمدەپ، فەدەراتسيانى باسقارعىسى كەلدى. بىراق گول سالماسا دا، ميللياردتارىمىزعا قول سالىپ كەلە جاتقان، قول سالعاندا دا مول سالىپ كەلە جاتقان لەگيونەرلەرىمەن بەلگىلى قازاقستاننىڭ فۋتبول فەدەراتسياسى قامالىنىڭ مىقتىلىعى سونشا، سول كەزدەگى قۇدىرەتى ءجۇرىپ تۇرعان پرەزيدەنتتىڭ سۇيىكتى نەمەرەسى دە الا المادى… بالكىم، فۋتبول فەدەراتسياسى تىزگىنىن العاندا، بيلىككە ىقپال ەتەر مۇمكىندىگى زور جالىندى جاس ءبىراز جاقسى وزگەرىستەر جاسار ما ەدى دەپ ويلاپ قويعانبىز...
ءيا، جاس ەدى… جالىندى ەدى… البىرت ەدى… الاسۇردى. ەلدەگى ەڭ جوعارى وتباسىنىڭ سىزىپ قويعان شەڭبەرىنە، حانوردانىڭ قۇرىپ قويعان قورعانىنا سىيماي الاسۇردى… وردا بۇزار وتىز جاسقا تۋرا ون كۇن جەتپەي جۇرەگى توقتاپ قالدى…
مىنە، ەندى بۇگىن شەتەلدەردەن دە بەلگىلى عالىمدار كەلىپ قاتىسقان مۇحتار اليەۆتىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا دۇرىلدەپ وتكەنىن كورىپ، وسىنىڭ ءبارى ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ارنايى دۇعا وقىلىپ، بەرىلگەن اسىنا كەڭ سارايدىڭ وزىنە حالىق لىق تولدى. ەستەلىك ايتقان ەلگە بەلگىلى تۇلعالارىمىز مۇحاڭنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن ءتىزىپ تۇرىپ ايتتى. وسىدان-اق، وسى ەل بولىپ اتاپ ءوتىپ جاتقان 90 جىلدىعىنا قاراپ، مۇحاڭنىڭ ەكىنشى ءومىرى باستالعانىن انىق كورەمىز.
وسىنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ەسىمى ەلگە بەلگىلى ومىرزاق امەتۇلى اعامىز بەن اتسالىسقان اعايىندارعا العىسىمىز زور. مۇحتار اعامىزدىڭ پەيىشتە رۋحى شالقي بەرگەي. جۇرەككە وتا جاساۋدىڭ اتاسى مۇحاڭ حالقىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالادى.
قازىبەك يسا، اقىن، قر پارلامەنتى VII شاقىرىلىم دەپۋتاتى
