Qazaq qundylyǵy adamzat órkenıetimen burynǵydan da betpe-bet kelip otyr.
Osyǵan oraı, ulttyq qundylyǵymyzdy tárk etpesteı etip, álemge taratý, ony álemge sińirý mindeti tur. Sol sebepti, bas taǵamdy «bıshparmak» ataý - baǵamyzdy pash etý emes, mazaq etýdiń kórinisine aınalsa da áreketsiz otyrýymyz jaraspaıdy. Tipti keıbir «ǵalymdar» IýNESKOnyń tizbesine osy mazaq sózben engizýdi ıdeıa etip júr. Al bir aıtýly tarıhshymyz «... besbarmaq emes, besbashpaı dep atasa da, kelip-keter ne bar? ... Solaı da, solaı bizdiń mádenıet sonysymen biregeı. Onda namystanatyn, arlanatyn eshteńe joq… Kerisinshe, qazaqty daralaıtyn, aıǵaqtaıtyn odaǵaı ataý» dep qyrsyǵady.
«Beshparmak» sózi qazaqta joq, patshalyq reseı ıdeologııasyna oraıy kelgen jasandy sóz tirkesi: bısh+parmak. Buny patsha tilmashtary arqyly ıdeologtary iske asyrdy, jarııa etti.
Uly dalanyń bas taǵamyn «bıshparmak» ataǵan reseılik, ebropalyq zertteýshiler buny ne qasaqana, ne mán bermesten aınalymǵa engizgen.Reseı ımperııasynyń memleket qaıratkeri, senator, tarıhshy, jazýshy ári etnograf etnograf Alekseı Iraklıevıch Levshın (Lıovshın) [A. I. Lıovshın. Opısanıe Kırgız-Kazachıh, ılı Kırgız-Kaısakskıh ord ı stepeı. Tom 3: Etnografıcheskıe ıssledovanııa. S.-Peterbýrg. 1832. Str. 39 ] óz jınaǵynda: «Izvestneıshee kırgızskoe (kazahskoe) kýshane, nazyvaemoe bıshbarmak, prıgotovlıaetsıa ız mıasa, melko ıskroshennogo ı smeshannogo s kýsochkamı sala. Bısh – znachıt pıat, a barmak – pale. Nazvanıe, ochen horosho vyrajaıýee predmet, ıbo bıshbarmak ne edıat ınache, kak pıatıý palamı» dep múldem basqa taǵam jaıly jazyp otyr jáne jan-jaqty sıpattaý joq, júrdim-bardym ǵana. Qazaq eshqashan etti týrap alyp pisirmeıdi. Áýeli múshe-múshesimen pisirip alyp, tabaqqa, astaýǵa salynǵan etti dastarqan basynda týraıdy bolmasa týrap ákeledi.
Al Ivan Lepehın [Lepehın I. I. Prodoljenıe dnevnyh zapısok pýteshestvııa akademıka ı medııny doktora Ivana po raznym provınııam Rossııskogo gosýdarstva v 1770 godý. — Spb., Ch.2., 1802, S.106-107.] bylaı jazypty: «Bısh Barmak, samaıa lýchshaıa Bashkırskaıa pıa, proıshodıt ot slova „Bısh“ — pıat, ı „Barmak“ — pale, ı sostoıt v mѣlkoızrýblennyh kýskah loshadınago, korovıago ılı ovechıago mıasa, ı Salmy. Salma dѣlaetsıa ız krýtago tѣsta pshenıchnoı, ıachmennoı ılı polbennoı mýkı, kotoroe, razdѣlıaıa na kýskı velıchınoıý s mѣdnoı pıatıkopѣeshnık, varıat v odnom kotlѣ s mıasom tak, kak ý nas klıýkı». Bul endi múldem basqa taǵamnyń sıpattamasy. Qazaq pen bashqurttyń bas taǵamyna eshbir qatysy joq. Demek, Levshın sekildi «avtorıtetter» talaı etnografııalyq materıaldy ústirt tizip alǵan jáne birinen biri kóshire salǵan, sıpattaı salǵan.
Sibirden bastap Úndi muhıtyna deıingi aralyqtaǵy barlyq halyqtar qoıý taǵamdy qolmen jeıtini málim. Qazaq sovet ádebıeti(I.Jansúgirov, S.Sharıpov, S.Muqanov shyǵarmalarynda) túrli keıipkerlerdiń aýyzyna salyp «bes barmaq» kalkasynyń basyn qyltıtqanymen, sovet dáýirinde qazaqtyń zııaly qaýymy tyıym salyp, bas taǵamdy «qazaqy et» (mıaso po kazahskı) túrinde moıyndatty. Biraq bul sińimdi gastronım emes edi, bar bolǵany «qamyr-aýqat», «et-tamaq» sekildi sóz tirkesi bolmasa «ińkál» delinetin grýzın «hınkáliniń» kálkisi.
«As» sózi - qazaq halqynyń belgili «as berý» dástúrimen tyǵyz baılanystaǵy ejelgi dáýirdiń ulttyq joralǵysyna negiz bolǵan ejelgi gastronım. As degenimiz – qurbandyqqa soıylyp, múshe-múshesimen tartylatyn et taǵamy. Bas taǵam osylaısha óńdelmesten, týralmastan etti múshe-súıegimen birge tartý salty ornyqqan. Bertinde, otyryqshyl dástúrdiń synalaýymen ózgere qalyptasyp, nansadaqa retinde sorpaǵa pisiriletin qamyrdy qosyp, oǵan dámdeýishter aralastyrý arqyly jáne belgili bir servırleý mádenıeti kirikkendikten tarıhı taǵam múlde basqa keıipke túsip, ózine tán biregeı ataýy qalyptaspaı qalǵanyn eskeremiz.
Astyń týralǵan, dámdeýishter qosylǵan «asamyqqa» aınalý dáýiri HVIII ǵasyrda oryn aldy. Bul kezde kóshpeli qazaq halqy otyryqshy patshaly Reseımen turaqty baılanys ornaı bastady jáne kóshpeldi eldiń qundylyqtaryna ebropalyqtardyń nazary tústi. Osy kezde qazaq gastronımi Batys kózqarasyna sáıkestene transformaııaǵa túse bastady. Mine osy kezde «bıshparmak» jasandy ataýy oryn aldy. Tórkterdiń bas taǵamy negizinen týrama, torama, salma, etaýqat sekildi aýyzeki túrde atalǵanymen, olar gastronım (taǵam ataýy) retinde qalyptaspaǵan. HVIII-HIH ǵasyrlarda tilmashtar tarapynan sheteldikter men patshalyq Reseı shendilerine bul taǵam tilmashtardyń aýyzymen «beshparmak» sózimen tartylǵan, taratylǵan. Alaıda, bul kóshpeli halyqty tómensitý, «mádenıetsizdikti» betke basý sekildi ıshara sóz. Qazaq eshqashan osynshalyqty qarabaıyr (prımıtıv) sóz jasamaıdy ári bas taǵamyn onymen atamaıdy.
Qazaqtyń bas taǵamynyń qalyptasý jolynda gastronım retinde tarıhı leksıkalyq qorda kezdesetin «as» sózi bar ekenin jáne «beshbarmak» sóziniń tildik qordan tys, syrtqy ortanyń tańýynan paıda bolǵan jasandy sóz ekenin eskere otyryp; jańa dáýirde qalyptasyp, zamanaýı turǵyda mazmuny men túri ózgergen bas taǵamǵa laıyq ataýdy neologızm túrinde sińirý barynsha tıimdi degen qorytyndyǵa keldik.
Jan-jaqty taldaı kele, bir top lıngvıster men tiltanýshylar, gýmanıtarlyq ǵylym salasynyń ókilderi bas taǵamǵa arnaıy túrde neologızmoılastyrǵan abzal dep sheshti. Ol sóz: asamyq. Túbiri – as sózi, odan keıingi týyndy túbir – asa, asam sózderi taǵamnyń sıpatyn asha túsedi. «Myq»jańa sóz týyndatýshy jurnaq: byla+myq, qara+myq, qyza+myq, jyly+myq sekildi sózderden belgili.«Myqty» sóziniń de túbiri. Bul sózdiń de, sózjasamnyń da avtory – qazaq halqy!
«As» sózi obasta Kókke baǵyshtalǵan qurbandyq mal etiniń ataýy bolatyn. «As» túbirinen 30-ǵa jýyq sózder týyndaǵan. Solardyń keıbiri mynaý:
As:
1) mártebeli marqumǵa beriletin keń aýqymdy etnografııalyq toı-sadaqa;
2) dastarqandaǵy basty da mańyzdy tamaq, qorek,aýqat;
3) tamaq, et pisir.
Asa: 1) eń; 2) asap je;
Asaý: tamaqty asap jeý; aýyzdy toltyra jeý;
Asaba – as berý sharasynda tamaq tartý jumysynbasqarýshy kisi, kázirgideı toı basqarýshy emes;
Asadal – tamaq pen ydys-aıaq saqtalatyn kebeje;
Asam et – alaqan toly et;
Asatý – qazaq dástúrimen mártebeli kisiniń alaqanǵa et toltyra jegizýi;
Astabaq – et salynatyn arnaıy aǵash tabaq;
Astaý – as taǵamy salynatyn sopaq aǵash ydys;
Asym et – 3-4 adamǵa arnalǵan et kólemi;
As berý – qadyrly adam qaıtqannan keıingi birneshe jyldan soń beriletin toı;
As qaıyrý – tamaqtan soń qol jaıyp beriletin bata, alǵys.
Bul sózdik qordyń barlyǵy da joǵaryda aıtylǵan qazaqtyń tanymy men bolmysyna tán as berý dástúrinen týyndaǵan uǵymdardy ashatynleksıkalyq qor ekeni kórinip tur. Alaıda, búginde asamyq tek qana etten ǵana emes, sonymen birge qus eti men balyqtan da,tipti kókónis pen basqa tamaq aralasqan vegeterıan nusqasy da asylatyny qupııa emes. Sol sebepti «asamyq» sózi buǵan da laıyq,tipti «besh» degen jargondy onyń túbiri bolyp turǵan «as» sózi de yǵystyrady.
Bas taǵamǵa neologızm qarastyrýda tómendegi krıterıılerdi qanaǵattandyrý shart boldy:
Qurmetti aǵaıyn!
«Bıshparmaktyń» orystildi qaýym arqyly tarala bastaǵanyna sońǵy 20 jyl ǵana.
«Asamyqty» qoldap daýys berýdi, moıyndaýdy suraımyz. Bul - neologızm. Biraq taǵamdy qorlaıtyn «bıshparmakty» yǵystyrýǵa jaraıtyn, tilimizdiń sózjasam qabyletine baǵynǵan jańa sóz. Tutynýshy ári qundylyǵymyzdy dáripteýshi retinde osy sózdi alǵa tarta otyryp, kelesi satyda aspazdar men restoratorlardy moıyndatýymyz kerek. Odan ári jalpyadamzattyq gastronım retinde ózinen ózi qalyptasady, moıyndalady.
Qundylyqty qolda, daýysyńdy qos, aǵaıyn!
Serik Ergali
