Smaǵul Sádýaqasov «Semıpalatınskıı podlog ı Akmolınskıı defekt» dep atalatyn saıası aıyptaýlar haqynda

09.01.2023

3813

Alash qaıratkeri Smaǵul Sádýaqasovtyń 1921-1922 jyldary Qazaq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń Semeı, Qostanaı jáne Bókeı gýbernııalary boıynsha ókili bolyp qyzmet jasaǵan kezi, negizinen keńes ókimetiniń Qazaqstanda ornaǵan alǵashqy jyldaryna saı keledi.

Bul kezeń, jalpy onyń ómirinde erekshe oryn alady. Sebebi, Qazaq eliniń memlekettigi jáne jeriniń tutastyǵy úshin kúresken asa kórnekti saıası tulǵany stalındik qýdalaýdyń basy, dál osy ýaqyttan bastalady. Egerde ashyǵyn aıtsaq, bul zertteý maqalada 1921 jyly Smaǵul Sádýaqasovtyń qyzmetine qatysty taǵylǵan «Semıpalatınskıı podlog ı Akmolınskıı defekt*» dep atalatyn saıası aıyptaýlardyń mán-jaıy qarastyrylyp baıandalady.

1920 jyldyń 26 tamyzynda V.I. Lenınniń arnaıy Dekretke qol qoıýymen Reseı Federaııasy quramynda Qazaq AKSR-i quryldy. Kelesi kezekte qazaq bıligi aldynda tez arada Sibir revkomymen kelise otyryp, ulttyq-terrıtorııalyq shekterdi aıqyndap belgileý, ólkelik jáne gýbernııalyq konferenııalar, sezder ótkizý t.s.s. birqatar mańyzdy uıymdyq jáne qurylymdyq sharalardy atqarý jumystary kútip turdy.

Bul asa jaýapty memlekettik isti júzege asyrý tikeleı QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıteti men Halyq Komıssarlary Keńesine mindetteldi.

Qazaq eli ómirindegi osyndaı úlken qoǵamdyq-saıası ózgeriske baılanysty Alash kósemderi Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatov bastaǵan ult zııalylary sol kezdegi el astanasy Orynborǵa bas biriktirip jınalǵan-tyn. Solardyń aldyńǵy qatarynda, endi ǵana jasy jıyrmaǵa tolǵan bolashaq memleket jáne qoǵam qaıratkeri Smaǵul Sádýaqasov ta bar edi.

1920 jyly qabyldanǵan lenındik Dekrettiń mazmunyna zer salsaq, Sibir revkomynyń quzyryna «ýaqytsha paıdalanýǵa beriledi» degen jeleýmen oǵan bir ǵana Semeı gýbernııasy emes, búkil Qazaq ólkesiniń soltústik jáne batys oblystarynyń jerleri de tolyqtaı baǵynyshty boldy.

Sol tusta osy QazAKSR-nyń ulttyq shekarasy máselesi boıynsha V.I. Lenınniń qatysýymen ótken májiliste arnaıy baıandama jasaǵan Alash qaıratkeri Álimhan Ermekov óz esteliginde: «Semıpalatınskıı gýbrevkom vnachale nahodılsıa v podchınenıı Sıbrevkoma no posledýıýem v sootvetstvıı s postanovlenıem entra po ýchrejdenııý Kırvoenrevkoma po ýpravlenııý Kırgızskım kraem vstal vopros o podchınenıı ı prısoedınenıı gýbernıı poslednemý.

Dlıa razreshenııa etogo neotlojnogo voprosa v nachale maıa 1920 goda ıa byl komandırovan v Orenbýrg, kotoryı v to vremıa byl mestom prebyvanııa Kırvoenrevkoma ı vremennym entrom nasheı Respýblıkı v moment ego organızaıı ı stanovlenııa.

V Orenbýrge vopros o prısoedınenıı dvýh oblasteı – Semıpalatınskoı ı Akmolınskoı vedenııý Kırvoenrevkoma obsýjdalsıa na ego zasedanıı s ýchastıem vseh chlenov. Prı obsýjdenıı byl podnıat vopros ob ýchrejdenıı ı granıah býdýeı avtonomnoı respýblıkı so vklıýchenıem v ee sostav vseh oblasteı Kırgızskogo kraıa.

Dlıa provedenııa vseı etoı bolshoı raboty postanovlenıem Kırvoenrevkoma ıa byl komandırovan v Moskvý s mandatom za №2043 ot 18 maıa 1920 goda «dlıa doklada o polojenıı Kırgızskogo kraıa voobe, po voprosý o granıe v osobennostı...».

24 avgýsta 1920 goda na zasedanıı Soveta Narodnyh Komıssarov po voprosý o proekte Dekreta ob Avtonomnoı Kırgızskoı SSR prısýtstvoval ı ıa, kak odın ız dokladchıkov... Dokladyval pervyı vopros pervyı zamestıtel Narkomnaa Kamenskıı.

Proekt dekreta byl v elom bystro prochıtan ı prınıat, na zasedanıı Sovnarkoma RSFSR Dekret byl obnarodovan ot 26 avgýsta 1920 goda» [1], - deıdi.

Sibir revkomy, 1919 jyldyń 27 tamyzynda Búkilodaqtyq Atqarý Komıtetiniń qaýlysyna sáıkes qurylǵan ári tótenshe ókilettikter berilgen RSFSR-diń shyǵys aımaqtaryndaǵy keńestik bıliktiń eń joǵary basqarý organy bolyp sanaldy. Sol sebepti, RSFSR quramyndaǵy Qazaq avtonomııalyq respýblıkasynyń basshylyǵy, tek Sibir revkomynyń kelisimimen baryp qana túrli qoǵamdyq-saıası, quqyqtyq, áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerin sheshe alatyn edi.

Sibir revkomynyń tóraǵasy I.N. Smırnov ózin naǵyz qazaq ólkesiniń soltústik jáne batys gýbernııalarynyń qojaıyny sııaqty sezindi. Bir sózben aıtqanda, ondaǵy ákimshilik-terrıtorııalyq aýmaqtar, partııa-keńes qyzmetkerleriniń kadrlar rezeri, jer jáne salyq, paıdaly qazbalar, ken oryndary, aýylsharýashylyǵy nysandary, óndiristik kásiporyndar t.b. máselelerdi «ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda» ustady.

1920 jyldan bastap 1922 jylǵa deıin tikeleı V.I. Lenınniń qatysýymen ótken úkimet májilisterinde Qazaq avtonomııasy men Sovettik Sibir arasyndaǵy shekara týraly másele birneshe márte qaraldy. Alaıda, Sibir revkomy óz qaraýyndaǵy Semeı jáne Aqmola gýbernııalary aýmaqtaryn birden op-ońaı qaıtara salǵysy kelmedi.

Belgili tarıhshy-ǵalymdar E. Sydyqov, M. Malysheva «Sıbır ı Kazahstan» (Naıonalno-terrıtorıalnoe razmejevanıe Sıbırı ı Kazahstana. 1919-1922 gg.) atty kitabynda: «...Eslı kazahstanskaıa storona byla za forsırovanıe deıstvıı po naıonalno-terrıtorıalnomý razmejevanııý, to sıbırskaıa protıvopostavıla etomý svoıý lınııý.

Nachalo takoı lınıı my ýsmatrıvaem v posledovavsheı za formaıeı rýkovodıteleı sıbırskoı delegaıı na Ýchredıtelnyı sezd KASSR V.N. Sokolova ı E.V. Polıýdova o sezde, poshedshem na povodý ambııoznyh ego organızatorov, reakıı Sıbbıýro K RKP(b). Na zasedanıı etogo partıınogo organa 19 oktıabrıa 1920 g., ssylaıas na reshenıe v Moskve o Semıpalatınskoı ı Omskoı gýbernııah «ne fıksırovat srokı peredachı», postanovılı «kak mojno dolshe ostavıt» ıh za Sıbrevkomom». Týt je otpravılı ob etom hodotaıstvo v K RKP(b)» [2], - dep jazady.

Aıtqandaı-aq, Sibir revkomy ártúrli sebeptermen bul máseleniń oryndalýyn meılinshe keıinge sozyp, Qazaq ólkesiniń soltústik jáne batys aýmaqtarynan eshbir aıyrylǵysy kelmedi. Sondyqtan, Orynbordaǵy respýblıka basshylyǵy endigi is-áreket – Aqmola (Omby) jáne Semeı gýbernııalarynyń basqarý organdaryn barynsha ulttyq kadrlarmen nyǵaıtýǵa baǵyttalýy kerek dep sheshti.

Ol jaıynda joǵaryda atalǵan avtorlar zertteý eńbeginde: «Pervye shagı v etom napravlenıı bylı predprınıaty na zasedanıı Kırbıýro RKP(b) 12 ıanvarıa 1921 g. Vysshıı partıınyı organ rekomendoval KırIKý naznachıt polnomochnym predstavıtelem v Sıbrevkom Galıashara Alıbekova, prıdav emý v zamestıtelı Adıleva. So vremenem Alıbekov doljen byl stat predsedatelem Akmolınskogo gýbıspolkoma, a poka, popav v Omsk, gotovıt, «soglasno dostıgnýtogo v Moskve soglashenııa», peredachý Akmolınskoı ı Semıpalatınskoı gýbernıı ız sostava Sıbırı v KASSR.

Obraaet na sebıa vnımanıe fakt, chto Kırbıýro podcherkıvalo neobhodımost soglasovyvat voprosy s Sıbbıýro K RKP(b).

Zatem Kırbıýro RKP(b) reshaet napravıt v Sıbır s elevym naznachenıem komandırovký – podgotovka perehoda ýpravlenııa Akmolınskoı ı Semıpalatınskoı gýbernıı v vedenıe organov KASSR neskolkıh vıdnyh kommýnıstov-kazahov – Sadvokasova, Adıleva, Dosova ı Omarova. V Sıbırı je namechaetsıa provestı prtıınoe soveanıe po voprosý peredachı gýbernıı. Predýsmatrıvaetsıa, chto doklad o prodovolstvennom polojenıı ı vosstanovlenıı selskogo hozıaıstva sdelaet predstavıtel Sıbrevkoma» [3], - deıdi.

Qazaq bıliginiń bul kezeńde gýbernııalyq basqarý organdary quramyn ulttyq kadrlarmen nyǵaıtýǵa kúsh salýy, mine osyndaı ýaqyt talabynan týyndaǵan mańyzdy memlekettik másele bolatyn.

Al endi Sibir revkomy bolsa, ózine qarasty Qazaq ólkesiniń Semeı jáne Aqmola gýbernııalarynda jergilikti ult ókilderin partııa-keńes jumystaryna tartý, partııa-keńes qyzmetkerleriniń kadrlar rezervin qurý sııaqty máselelerge atústi salǵyrt qarady. Mysaly, jergilikti basqarý bıligi qurylymdarynda ulttyq kadrlar múlde joqtyń qasy edi. Semeı gýbernııalyq atqarý komıteti óziniń birinshi gýbernııalyq keńester sezine bar bolǵany eki-aq qazaqty depýtat etip saılady. 1921 jyldyń naýryzynda Semeı gýbatkomy basqarmasy bólimderinde qyzmet etetin on bir nusqaýshynyń tek bireýi ǵana A. Rymbaǵın [4] degen qazaq azamaty boldy.

1921 jyldyń qańtar aıynyń ortasynda Qazpartbıýro Prezıdıýmy májilisiniń qaýlysymen bekigen Smaǵul Sádýaqasov bastaǵan top Semeıge arnaıy jumys saparymen bara almady. Endi onyń sebebin sol kezeńdegi Smaǵul Sádýaqasovtyń qyzmet hronıkasy arqyly aıtyp, túsindireıik. (Eskertý: tómende Smaǵul Sádýaqasovtyń qyzmet hronıkasyna qatysty derekter QR Prezıdenti Arhıvindegi 140-qor, 01-tizbe, 80 jáne 83 ister boıynsha baıandalady).

1921 jyldyń 30-shy qańtarynda Smaǵul Sádýaqasov ólkelik mekemelerde qyzmet atqaratyn qazaq kommýnısterimen ótken Qazpartbıýro plenýmynyń keńeıtilgen májilisine qatysady. Munda negizinen QazAKSR Halyq Komıssarlar Keńesiniń tóraǵasy V.A. Radýs-Zenkovıchtiń burnaǵy kúni Qazpartbıýro plenýmynda jasaǵan «Partııa-keńes qyzmetkerleriniń kadrlar rezervin qurý jáne qazaqtardy partııa-keńes qurylysyna tartý, qazaqtar arasynda partııa-keńes jumystaryn nasıhattaý tezısteri týraly» baıandamasyn (V.I. Lenınniń 1920 jyldyń 26 shildesinde Komınternniń II Kongresinde jasaǵan ult máseleleri jónindegi baıandamasy negizinde jasalǵan tezıster bolýy múmkin – avtor) talqylaý jalǵasady. Nátıjesinde, partııa jumystary úshin ólkelik mekemelerden qazaqtardy múmkindiginshe bólý, partııa-keńes kýrstary men mektepterin ashý, barlyq ýezdik jáne aýdandyq komıtetter qazaqtardyń kedeı bóliginen jastardy partııa-keńes jumystaryna jumyldyrý tárizdi taǵy basqadaı máseleler boıynsha qaýly qabyldanady.

Al endi 10 aqpanda Qazpartbıýro Prezıdıýmynyń qaýlysyna sáıkes Smaǵul Sádýaqasov Qazpartbıýro múshesi bolyp bekitilse, 13 aqpandaǵy Qazaq ólkelik partııa plenýmynyń májilisinde aldaǵy naýryz aıynda Máskeýde ótetin RKP(b)-nyń X sezinde jasalatyn V.A. Radýs-Zenkovıch pen G.I. Safarovtyń ult máseleleri týraly tezısterin talqylaýǵa qatysady.

24 aqpanda Smaǵul Sádýaqasov Qazpartbıýro Prezıdıýmynyń qaýlysy boıynsha naýryzdyń 1-nde Máskeýde ótetin RKP(b) Ortalyq bıýrosy janyndaǵy májiliske qatysýǵa Qasbolatov, Avdeev, Myrzaǵalıevtarmen birge issaparǵa jiberiledi. Bir atap aıtatyny, osy qaýlyda Sádýaqasov pen Avdeevke RKP(b)-nyń X sezinde keńesshi daýys (soveatelnyı golos) berý quqy berilgen.

Ádette, Smaǵul Sádýaqasov árdaıym osyndaı mańyzdy partııa-keńes jumystarymen ártúrli issaparlarǵa ketken ýaqytta, onyń «Eńbekshi qazaq» gazetindegi redaktorlyq mindetin kórnekti jazýshy, pýblııst Júsipbek Aımaýytov atqaryp otyrǵan.

Smaǵul Sádýaqasov Máskeýdegi RKP(b) Ortalyq bıýrosy janyndaǵy májiliske baryp qatysqan kúnderi, sondaǵy ótip jatqan Shyǵys halyqtary komsomol jastary keńesinde baıandama jasaıdy. Bul ózi keńester eli astanasynda bolshevıkter partııasynyń kezekti X sezi, endi ǵana bastalǵan ýaqyt bolatyn.

1921 jyldyń 8-16 naýryz kúnderi aralyǵynda Máskeýde ótken RKP(b) -nyń X sezine 732 myń 521 partııa múshesi atynan 717 delegat sheshýshi jáne keńesshi daýys berý quqysymen qatysady. Óz kezeginde Smaǵul Sádýaqasov ta osyndaı keńesshi daýys bergen sez delegaty boldy.

Sezde eki úlken mańyzdy másele boıynsha, onyń birinshisi – soǵys kommýnızmi saıasatynan jańa ekonomıkalyq saıasatqa aýysý jaıly, al sońǵysy partııaishilik frakııalyq toptardyń qyzmetine tyıym salatyn «Partııa birligi» týraly qaýly-qararlar qabyldandy.

Qysqasy, keńester elinde oppozıııany aýyzdyqtaǵan Proletarıat dıktatýrasyna emin-erkin jol berildi. V.I. Lenın óziniń «Vsem oppozıııam teper kone, kryshka!» degen áıgili sózin osy sezde aıtqan edi.

Sez kúnderi I.V. Stalınnen keıin, ult máseleleri jóninde partııanyń kezekti mindetteri týraly RKP(b) OK Túristan bıýrosynyń múshesi G.I. Safarov qosymsha baıandama jasady. Onda ol Qazaq ólkesinde qalyptasqan qıyn áleýmettik-ekonomıkalyq ahýaldy baıandap, jergilikti bıliktiń áreketsizdigin [5] ótkir synǵa aldy.

Egerde aqıqatyna kelsek, bul sezge deıin-aq, budan bir jyl buryn, 1920 jyldyń 17 mamyrynda QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń múshesi Ahmet Baıtursynuly V.I. Lenınge joldaǵan hatynda Keńestik Qazaqstan bıligi men Dalalyq ólkedegi óte aýyr jaǵdaı týraly [6] ashyna jazǵan edi. Sonymen qatar, ol atalmysh hatynda jańadan qurylǵan Qazaq avtonomııalyq respýblıkasynyń ulttyq-terrıtorııalyq shekteri týraly «ýpravlenıe hozıaıstvenno-ekonomıcheskımı ýchrejdenııamı Kırkraıa, nezavısımo ot entralızaıı ılı deentralızaıı, doljno nahodıtsıa v rýkah kırgızov, bez vsıakogo razdroblenııa ı podchınenııa drýgım gýbernııam ılı oblastıam pod raznymı predlogamı ekonomıcheskogo tıagotenııa», «v otnoshenıı granıy Kırkraıa ne doljno dopýskatsıa nıkakıh ızmenenıı» [7], - dep qatań eskertken bolatyn.

Ult zııalysy Ahmet Baıtursynovtyń osy hatyndaǵy Qazrevkom qyzmetin synaýy jáne keńestik bılikti qazaq ıntellıgenııasyna senimsizdik kórsetip otyr deýi, bul endi, sol kezeńdegi ómirdiń ay shyndyǵy edi. Muny Lenın jaqsy bildi, biraq ta aýrýy asqynyp, densaýlyǵy nasharlaǵan ol partııa quramyn tazalaýǵa tym dármensiz-tin.

Aǵylshyn zertteýshisi Robert Konkvest «Bolshoı terror» atty kitabynda: «Ee do boleznı, obraaıas k delegatam X sezda partıı v marte 1921 goda, on ýkazyval na «brojenıe ı nedovolstvo sredı bespartıınyh rabochıh», a god spýstıa, na XI partkonferenıı, ponımaıa, chto polıtıcheskaıa vlast neızbejno prıvlekaet karerıstov, ı chývstvýıa potrebnost obıasnıt nızkıe moralnye kachestva mnogıh chlenov partıı, treboval strogogo opredelenııa ýslovıı prıema v partııý, boıas, chto v nee «prolezet opıat massa shvalı». Lenın ne ýstaval povtorıat, chto v Sovetskom gosýdarstve «bıýrokratıcheskaıa ıazva est», chto «my perenıalı ot arskoı Rossıı samoe plohoe, bıýrokratızm ı oblomovıný, ot chego býkvalno zadyhaemsıa, a ýmnogo perenıat ne sýmelı» [8], - deıdi.

Lenınniń partııalyq kadrlar máselesi jónindegi aıtqan bul syn-eskertpelerin sol ýaqyttaǵy Qazaq avtonomııalyq respýblıkasynyń basshylyq organdary qyzmetinen aıqyn ańǵarýǵa bolatyn edi. Mysaly, saıası bilikti ári qoǵamdyq jumys tájirıbesi bar Alash zııalylary ádeıi partııa-keńes jumystarynan shettetilip, qýdalanyp otyrdy. Sonymen qatar turǵylyqty halyq jergilikti basqarý organdaryna tartylmady, jastar máselesine jetkilikti kóńil bólinbedi.

Smaǵul Sádýaqasov ózi delegat bolyp qatysqan RKP(b)-nyń X sezinde qabyldanǵan Jańa ekonomıkalyq saıasattyń, atap aıtsaq, bul partııalyq sheshimniń ázirshe Azamat soǵysy zardabynan aıyǵyp, ekonomıkalyq jaǵdaıy ońalyp ketpegen, eń bastysy baı-kýlaktar ıeligindegi qunarly jerlerge áli qoly erkin jete qoımaǵan jáne kórshiles avtonomııalyq respýblıkalarmen ulttyq shekarasyn aıqyndap bekitip úlgermegen, saıası tájirıbeli kadrlary jetkiliksiz QazAKSR-y úshin asa ońaıǵa soqpaıtynyn jaqsy túsindi. Qarańyz, ol muny «Orta Azııanyń ómirindegi jańa dáýir» - «Novaıa epoha v jıznı Sredneı Azıı» (jýrnal almanah «Lıteratýrnaıa Azııa», 1925 god) atty qazaqsha-oryssha jazǵan maqalalarynda tolyqtaı dáleldep aıtady.

Mine, osy «Jańa ekonomıkalyq saıasattyń» kesirinen Qazaq ólkesiniń soltústik jáne batys oblystary jerin basybaıly ıelenip otyrǵan Sibir avtonomııalyq respýblıkasymen aradaǵy ulttyq-terrıtorııalyq shekterdi aıqyndap belgileý máselesi, týra bes jylǵa jýyq ýaqytqa sozylyp ketti. Sondaı-aq, kórshiles Orta Azııa respýblıkalary basshylyǵymen bolǵan «jer máselesi daýy» da birden tez sheshile qalmady...

Ustazy Ahmet Baıtursynov áıgili Lenınge jazǵan hatynda «Naıonalnyı gnet ne mojet ne vyzvat naıonalnyh chývstv» - dep aıtqandaı, Smaǵul Sádýaqasov óziniń Qazaq bıligindegi joǵary qyzmet laýazymy men qolyndaǵy ótkir qalamyn meılinshe batyl ári sheber paıdalana otyryp, patshalyq Reseıdiń otarshyldyq saıasatynan qalǵan «uly orys ultshyldyǵymen» eshqandaı ymyrasyz, aıaýsyz kúresti.

Oǵan onyń respýblıkalyq partııa-keńes sezderi men konferenııalarynda jasaǵan baıandamalary, sondaı-aq Máskeýdegi partııalyq basylymda jarııalanǵan «O naıonalnostıah ı naıonalah» (jýrnal «Bolshevık», №1, 1928 god) jáne t.b. pýblııstıkalyq eńbekterindegi saıası kózqarastary men azamattyq ustanymdary aıqyn dálel bolady. Biraq, bul endi bólek áńgime.

«Semıpalatınskıı podlog» atty saıası aıyptaý qalaı taǵylǵan edi?

Semeıge arnaıy issaparmen Smaǵul Sádýaqasov, tek 1921 jyldyń mamyr aıynyń ortasynda ǵana bara aldy. Ol munda kelisimen Sibir avtonomııalyq respýblıkasymen ulttyq-terrıtorııalyq shekterdi aıqyndap belgileý jáne jergilikti halyqty basqarý organdaryna jumysqa tartý, qazaq jastary arasynda oqý-aǵartý, saıası bilim berý kýrstaryn ashý tárizdi taǵy basqadaı kóptegen is-sharalardyń múlde nashar atqarylyp jatqanyn kórip tanysady.

Smaǵul Sádýaqasov, osydan soń, Qazaq bıligine óziniń áıgili «gýbernııalyq atqarý komıteti ornyna revolıýııalyq komıtet qurý jáne onyń quramyna tóraǵa etip Omarovty, orynbasaryna Levıtındi, músheligine Nurmaqov, Mustambaev, Áýezov, Bolshakov, Fabrıkantty taǵaıyndaý, sondaı-aq gýbernııalyq Keńester sezin ótkizýdi keıinge belgisiz merzimge qaldyrý týraly» jedelhatyn joldaıdy.

Óz kezeginde oǵan Semeı gýbernııalyq partııa komıtetiniń hatshysy Polozov pen Levıtın de qur bosqa qarap qalmaıdy. Olar da Orynborǵa óz qarsylyqtaryn bildirgen «rospýsk ıspolkoma ı naznachenıe revkoma, kak neelesoobraznyı ı polıtıcheskıı vrednyı akt» degen mátindegi jedelhatyn jiberedi. Atalmysh jedelhattaǵy osy aıyptaýlar – aldaǵy ýaqytta Smaǵul Sádýaqasovtyń Semeıdegi qyzmeti jaıly jergilikti GPÝ organdarynyń «Semıpalatınskıı podlog» degen saıası aıyptaýyna birden-bir negiz boldy (Ojegov sózdiginde «podlog» sózi «ótirik, jalǵan» degen maǵynalardy bildiredi).

1921 jyldyń 27 mamyrynda Qazpartbıýro jáne QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıteti Prezıdıýmdarynyń birlesken májilisinde osy eki jedelhatta jazylǵan máseleler muqııat qaralyp, tyńdalady.

Májilis sońynda alty tarmaqtan turatyn, atap aıtqanda:

«a) Prıznat polıtıcheskoe polojenıe Semıpalatınskoı gýbernıı trebýıýım sozdanııa revkoma;

b) Prıznat deıstvııa Sadvokasova, vyrazıvshıesıa v rospýske Gýbıspolkoma ı naznachenıı revkoma, bez polnomochıı Obkoma, netaktıchnym ı postavıt emý eto na vıd;

v) Semıpalatınskıı revkom ýtverdıt v sledýıýem sostave: Sadvokasov (predsedatel) ı chleny: Levıtın, Polozov, Nýrmakov, Aýezov, Glınskıı ı Bolshakov;

g) Predlojıt Semıpalatınskomý gýbkomý ýstanovıt tesneıshýıý svıaz s mestnym kazahskım naselenıem ı prıvlekat kazahskıh rabotnıkov na partıınýıý ı sovetskýıý rabotý;

d) Naznachıt gýbernskıı sezd Sovetov na 1-e avgýsta.

e) Otozvat ız Semıpalatınska tov. Pındrık ı Matveeva» [9], - degen qaýly qabyldanady.

Árıne, respýblıkalyq deńgeıdegi Smaǵul Sádýaqasov syndy kórnekti saıası basshyny gýbernııalyq sheneýnikterdiń «rospýsk ıspolkoma ı naznachenıe revkoma, kak neelesoobraznyı ı polıtıcheskıı vrednyı akt» dep bulaısha ashyqtan-ashyq aıyptaýy negizinen Máskeýdegi bılikpen aýyz jalasqan Sibir revkomynyń tikeleı yqpaly jáne soǵan múddeli Qazpartbıýro quramyndaǵy keıbir adamdardyń, tipti uıymdasqan toptyn qoldaýymen júzege asqan «jalǵan jala» edi.

Semeı gýbrevkomyn qurý ne úshin qajet boldy?

Aldymen, osy Semeı gýbrevkomyn qurý týraly sheshimge deıingi jergilikti jerde qalyptasqan saıası jaǵdaıǵa qysqasha anyqtama berip óteıik.

Esterińizde bolar, 1921 jyldyń 21 qańtarynda ótken Qazpartbıýro Prezıdıýmynyń kezekti májilisinde Smaǵul Sádýaqasov jáne Ádilev, Dosov, Omarov úsheýiniń aldyna Semeı gýbernııasyn basqarýǵa alýǵa daıyndaýǵa baılanysty Sibir revkomymen aradaǵy ákimshilik ulttyq-terrıtorııalyq shekterdi aıqyndap belgileý, partııa-keńes qyzmetkerleriniń kadrlar rezervin jasaý, jergilikti ult ókilderin partııa-keńes jumystaryna tartý, kezekti gýbernııalyq Keńester sezin ótkizýdi daıyndaý tárizdi taǵy basqadaı birqatar mańyzdy sharalardy atqarý mindetteri qoıylǵan edi.

Biraq ta, ol kezeńde Keńester odaǵynyń astanasy Máskeýde, sondaı-aq Sibir men Qazaq ólkesinde ótip jatqan úlkendi-kishili partııalyq-keńestik jıyndardan basqa, el ishinde asharshylyq náýbetiniń órship, qonys aýdarýshy bosqyndar sanynyń kúrt ósýi, jańa ekonomıkalyq saıasattyń saldarynan baryp týyndaǵan azyq-túlik salǵyrtyna narazylyq bildirgen sharýalar kóterilisiniń jıilep ketýi, ımerıalıstik kúshterge arqa súıegen aq gvardııashylardyń emin-erkin bas kóterýleri tárizdi taǵy basqadaı saıası oqıǵalar bul partııalyq tapsyrmany ýaqtyly atqarýǵa kóp múmkindik bermedi.

Osy oraıda Semeı gýbernııasynyń partııa-keńes jumystaryndaǵy ulttyq kadrlardy daıyndaýǵa qatysty oryn alǵan myndaı kemshilikterdi de atap aıta ketýimiz kerek sekildi. Mysaly, 1921 jyldyń 15 sáýirindegi Semeı gýbernııalyq partııa komıtetiniń qazaq-tatar ulttary sekııasynyń jumysy týraly esebinde: «Kırgızsko-tatarskaıa sekııa sýestvýet s nachala 1920 goda. Ona nosıla togda nazvanıe «Sekııa tıýrkskıh narodov». Sekıeı rýkovodıl t. Sharafýtdınov, prıkomandırovannyı Sıbrevkomom ı Sıbbıýro...

S aprelıa mesıa nachalas vybornaıa kampanııa v gýbernıı, poetomý vse partıınye rabotnıkı bylı komandırovany po ýezdam ı rabota sekıı pochtı ostanovılas.

V nastoıaee vremıa prı sekıı rabotaet tolko 4 tovarıa:

Nýrmakov Nıgmet – zavedýıýıı kırtatsekıeı;
Satarov Haıratdın – zavedýıýıı kırtatsekıeı;
Mýsın Garıf – chlen prezıdıýma kırtatsekıeı;
Tokjıgıtov Shaımardan – sekretar podotdela ı sekıı.

Instrýktorov-agıtatorov ne ımeem. Ostalnye tovarıı kommýnısty ız kırgız ı tatar rabotaıýt v Sovetskıh ýchrejdenııah, gde onı zanımaıýt otvetstvennye doljnostı.

V sekıı zaregıstrırovano vsego 35 chlenov ı kandıdatov v chleny partıı (v gorode).

Chto je kasaetsıa raboty v ýezdah, to tam rabota hromaet toje ız-za nedostatka rabotnıkov. Svıazı s kırtatsekııamı bylo malo. Tolko v poslednee vremıa ýstanavlıvaetsıa normalnaıa svıaz.

Po ımeıýımsıa svedenııam v ýezdah Semıpalatınskoı gýbernıı naschıtyvaetsıa prıblızıtelno 400 kommýnıstov ı kandıdatov kırgız ı tatar. Iacheıkı, organızovannye v aýlah, vsledstvıe otsýtstvııa ınstrýkıı ı kontrolıa, bolsheı chastıý raspadaıýtsıa ılı popadaıýt pod vlıanıe baev.

Po svedenııam, ıshodıaım ız dostovernyh ıstochnıkov, v Karkaralah: pochtı vse kommýnısty kırgızy ı tatary perebıty chernymı bandıtamı, chto ıavlıaetsıa, konechno, gromadnym ýdarom dlıa partıınoı ı sovetskoı raboty v etom ýezde.

Zakanchıvaıa nastoıaıı doklad, kırtatsekııa nahodıt nýjnym otmetıt sledýıýıe prepıatstvııa ı nenormalnostı v partıınoı rabote:

1) otsýtstvıe rabotnıkov ız kırgız ı tatar;

2) otsýtstvıe lıteratýry na kırgızskom ıazyke» [10], - degen derekter berilgen.

Sonymen qatar, Qazaq ólkesiniń soltústik jáne batys gýbernııalarynyń basqarý organdary aldynda ulttyq kadrlardy daıyndaý, ákimshilik-terrıtorııalyq shekterdi aıqyndap belgileý syndy kúrdeli máselelerden basqa taǵy bir úlken másele kútip turdy. Ol negizinen 1921 jyldyń 19 sáýirinde QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń Prezıdıýmy qabyldaǵan Sibir jáne Oral kazaktary áskerleriniń ıeligine patsha úkimeti jekemenshikke bergen jerlerdi qazaqtarǵa qaıtarý týraly Dekrette kórsetilgen is-sharalardy júzege asyrý edi.

Mundaı melekettik mańyzdy sharany júrgizý úshin jergilikti jerlerde jedeldetip ulttyq kadrlardy daıarlap, paıdalaný qajet boldy. Mine, osyndaı maqsatta alǵash 1921 jyly Jetisý ólkesinde «Qosshy», al odan keıinde basqa óńirlerde «Qyzyl otaý» dep atalatyn jastardyń qoǵamdyq-saıası uıymdary qurylyp, belsendi túrde jumys jasaı bastady.

1921 jyldyń 16 mamyrynda Smaǵul Sádýaqasov kezekti issaparmen Semeı gýbernııalyq partııa konferenııasyna [11] qatysýǵa keledi. Munda ol jergilikti jerde qalyptasqan ulttyq kadrlardy daıyndaý jáne olardy múmkindiginshe kóbirek partııa-keńes jumystaryna tartý, ulttyq-terrıtorııalyq shekterdi aıqyndap belgileý jónindegi kommısııalar jumysyn úılestirip júrgizý tárizdi t.s.s. asa kúrdeli máselelerge qatysty saıası jaǵdaıdy kórip, eń aldymen qolynda tótenshe ókilettigi bar Semeı gýbernııalyq revkomyn qurý kerek dep sheshedi.

Aqyr sońynda, joǵaryda aıtqanymyzdaı, 1921 jyldyń 27 mamyrynda Qazpartbıýro jáne QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıteti Prezıdıýmdarynyń birlesken májilisiniń qaýlysymen Semeı gýbrevkomy qurylyp, onyń quramynda tóraǵa Smaǵul Sádýaqasov jáne músheleri Levıtın, Polozov, Nurmaqov, Áýezov, Glınskıı, Bolshakov qyzmetke kirisedi. Bir eskeretin jaı, Semeı gýbrevkomynyń quramy Smaǵul Sádýaqasov usynǵan jedelhattaǵy alǵashqy nusqada emes, basqasha quramda ózgertilip bekitildi.

Ókinishke qaraı, osy Smaǵul Sádýaqasov basqarǵan Semeı gýbrevkomynyń qyzmeti týraly resmı qujattardy ne Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti muraǵaty, ne Shyǵys Qazaqstan oblysy muraǵattary qorlarynan izdestirip tappadyq.

2013 jyly Semeı qalasyndaǵy Qazirgi zaman tarıhynyń qujattama ortalyǵy (oryssha ataýy VKO DNI) shyǵarǵan «Grajdanskaıa voına v Vostochnom Kazahstane, 1917-1922 g.g. Sbornık dokýmentov» dep atalatyn kitapta tek qana Semgýbrevkomynyń tóraǵasy Smaǵul Sádýaqasovtyń qyzmetine qatysty «Iz protokola zasedanııa gýbrevkoma – ob ızdanıı vozzvanııa k jelaıýım vernýtsıa na rodıný kırgızam ot 12 ııýlıa 1921 g.», «Iz protokola zasedanııa Kırobkoma RKP(b) o nepravılnyh deıstvııah ýpolnomochennogo KIKa S. Sadvokasova ot 9 avgýsta 1921 g.» jáne «Iz protokola zasedanııa 2-ı Semıpalatınskoı gýbpartkonferenıı – o naıonalnom voprose ot 21 ııýnıa 1921 g.» dep atalatyn, nebári úsh-aq qujat bar bolyp shyqty.

Sonyń ishinde «Iz protokola zasedanııa gýbrevkoma – ob ızdanıı vozzvanııa k jelaıýım vernýtsıa na rodıný kırgızam, ot 12 ııýlıa 1921 goda» [12] dep atalatyn qujat qana tikeleı Semgýbrevkomynyń qyzmeti týraly biraz maǵulmattar beredi. Bul qujattyń mátini tómendegideı:

«Iz protokola zasedanııa gýbrevkoma – ob ızdanıı vozzvanııa k jelaıýım vernýtsıa na rodıný kırgızam

12 ııýlıa 1921 g.

Prısýtstvýıýt:

Tt. Sadvokasov, Bolshakov, Lıtvınov, Polozov, Nýrmakov, Ovcharenko, Sınıyn, Nachgar.

Predsedatel – Sadvokasov.

Sekretar – Stavrovskaıa.

Slýshalı: Soobenıe Zaısana o tom, chto perekochevavshıe za granıý kırgızy, vyrajaıýt jelanıe vozvratıtsıa obratno.

Postanovılı: Izdat vozzvanıe ot ımenı gýbrevkoma k jelaıýım vernýtsıa na rodıný kırgızam, garantırovat ıh lıchnýıý ı ımýestvennýıý neprıkosnovennost, a takje ızdat sootvetstvýıýıı prıkaz ýchrejdenııa po porıadke prıema ı ýstroıstva vozvratıvıhsıa.

Predgýbrevkoma Sadvokasov

Chleny Bolshakov, Levıtın,

Polozov, Nýrmakov

Sekretar Stavrovskaıa».

Munyń ózi keńes ókimeti kezinde «Smaǵul Sádýaqasovtyń qoǵamdyq-saıası qyzmetine qatysty partııa-keńestik qujattar maqsatty túrde joıylyp otyrmady ma?» degen oıǵa jeteleıdi. Sonymen qatar, ol – Smaǵul Sádýaqasovtyń ómirinde oryn alǵan «aqtańdaqtardyń» qupııasyn tolyqtaı ashý kerektigin, jalpy onyń qoǵamdyq-saıası qyzmetin ǵylymı turǵyda tyńǵylyqty zertteýdiń qajettigin meńzeıdi.

Saıası aıyptaýlar jáne oǵan qarsylyq

Smaǵul Sádýaqasovqa qarsy baǵyttalǵan uıymdasqan toptyń shabýyly eshbir tolastamady. 1921 jyldyń mamyr aıynyń ortasynda Orynbordan arnaıy partııalyq tapsyrmamen Semeı gýbernııasyn ákimshilik-terrıtorııalyq basqarýǵa alýǵa daıyndyq jumystaryn uıymdastyrýǵa kelgen ol kópuzamaı eriksiz keri qaıtýǵa májbúr bolady. Buǵan negizinen ony keıbir jergilikti partııa-keńes organdarynyń «ultshyl jáne ult arazdyǵyn týdyrdy» degen negizsiz aıyptaýlary jáne áldekimderdiń udaıy joǵarydaǵy partııa-keńes organdaryna aryzdar jazyp, jumysyna kedergiler keltirýi sebep boldy.

Sondaı aıyptaý qujatynyń birin tómende oqyrmandar nazaryna usynamyz. Onda:

«Iz protokola zasedanııa Kırobkoma RKP(b) o nepravılnyh deıstvııah ýpolnomochennogo KIKa S. Sadvokasova

g. Orenbýrg 9 avgýsta 1921 g.

Prısýtstvovalı: chleny obkoma tt. Kostelovskaıa, Strýppe, Mýrzagalıev, Petrov, predglavpolıtprosveta t. Kenjın, sekretar KIKa t. Dosov, zavedyvaıýıı agıtotdelom t. Shleıfer, zavedyvaıýıı Kırgosızdatom t. Speranskıı, chleny prezıdıýma Semıpalatınskogo gýbkoma RKP t. Fofanov.

Slýshalı: Doklad chlena Prezıdıýma Semıpalatınskogo RKP t. Fofanova o nepravılnyh deıstvııah ýpolnomochennogo KIKa t. Sadvokasova, vyrazıvshıhsıa v

rospýske bez vsıakogo osnovanııa gýbıspolkoma ı ýıspolkoma;
bezdeıatelnostı kak v oblastı sovetskoı, tak ı partraboty, sledstvıem chego ıavılıs razobennost v rabotah otdelov ı otsýýtstvıe kontakta mejdý gýbkomom ı gýbıspolkomom;
v polıtıke natravlıvanııa kırnaselenııa na rýsskıh kommýnıstov, kotoryh t. Sadvokasov vystavlıal, kak vınovnıkov tıajelogo polojenııa kırnaselenııa;
v naıonalıstıcheskoı polıtıke, vyrazıvsheısıa v opravdanıı vseh deıstvıı kırgız ı obvınenıı rýsskıh rabotnıkov sovýchrejdenıı;
v posylke lojnoı ınformaıı v KIK s elıý postavıt KIK pered zamenoı gýbrevkomom gýbıspolkoma kak svershıvshımsıa faktom.

V zaklıýchenıe t. Fofanov dokladyvaet mnenıe gýbkoma po otnoshenııý k t. Sadvokasový, po kotoromý on doljen byt ısklıýchen ız partıı, predan sýdý za doljnostnoe prestýplenıe.

Postanovılı: Obsýjdenıe voprosa otlojıt do prıezda Sadvokasova ı do bolshogo sostava prezıdıýma.

Sekretar obkoma M. Kostelovskaıa

Ýpravdelamı Kırobkoma RKP(b) (podpıs nerazborchıva) [13]».

Týrasyn aıtsaq, Semeı gýbkomynyń jaı ǵana qatardaǵy qyzmetkeri emes, úlken bir beldi Prezıdıým múshesi Fofanov degen kim edi?

Shyn máninde, ol «kúmándi tulǵa» bolatyn. Ony tómende Semeı gýbernııalyq partııa komıtetine partııa múshesi Fofanovty óreskel minez-qylyǵy úshin aıyptaǵan Óskemen partııa uıymy músheleriniń aryzynan bilemiz. Bul partııalyq qujatta:

«Dokladnaıa zapıska chlenov Ýstkamenogorskoı organızaıı RKP(b) Smırnova ı Iampolskogo v Semıpalatınskıı gýbernskıı komıtet RKP(b) – Ob antıpartınınoı lınıı povedenııa chlena partıı Fofanova ot 14 aprelıa 1921 goda

S ıanvarıa mesıaa sego 1921 goda v Ýstkamenogorske nachalıs nekotorye ıavlenııa, pozorıe Sovetskýıý vlast, kak-to: vechera s obılnym ýgoenıem, tanamı, mýzykoı v mobotdele, ýprodkome, ýzekonote ı drýgıe ıavlenııa.

Massa vsevozmojnyh zaıavlenıı protestov podavalas v ýkom ı polıtbıýro, no nı maleıshego vıdımogo deıstvııa k prekraenııý etıh ıavlenıı ne bylo.

Na sobranıı RKP(b) 21 marta vse etı protesty vylılıs v ostrýıý formý ı, nesmotrıa na to, chto zaprealı govarıt ob etom, nazyvaıa demogogıeı, posle doklada tov. Zadorına o vpechetlenııah, vynesennyh ım prı poezdke po ýezdý, sobranıe edınoglasno prosılo na pervom býdýem obem sobranıı sdelat doklad o merah, prınıatyh k peresechenııý pozornyh ıavlenıı.

Na sobranıı 28 marta vyıasnılos, chto ýstroıstvo vecherınok s obılnym ýgoenıem, tanamı, vzıatnıchestvo ı pıanstvo, chrezmernoe ývelıchenıe otvetstvennyh paıkov deıstvıtelno ımelı mesto ı ostalıs beznakazannymı, prıchem, po voprosý o pıanstve ızvestnogo kontrrevolıýıonera Zykova, tov. Fofanov, krıcha ı topaıa nogamı, energıchno zaıal Zykova, nazyvaıa ego tovarıem.

Na sobranıı 4 aprelıa na povestke dnıa:

1) Doklad po tekýemý momentý;

2) Ob ısklıýchenıı ız partıı t. Blagoveenskogo;

3) Toje tov. Gýtova, ızvestnyh vsem chestnyh kommýnıstov.

Posle doklada o prıchınah ısklıýchenııa tov. Blagoveenskogo bolshınstvo oratorov nahodıat slıshkom jestokoı meroı nakazanııa t. Blagoveenskogo v sravnenıı s vınovnostıý drýgıh, vyskazalıs protıv ısklıýchenııa ı golosovanıe potverdılo eto, posle chego Fofanov, topaıa nogamı, grozıa kýlakom, s groznymı okrıkamı, obozval sobranıe ne kommýnıstamı, a esserovınoı, v zaklıýchenıe sobstvennoı vlastıý obıavıl:

1) sobranıe zakrytym;

2) partııý raspýennoı;

3) vseh chlenov – bespartıınymı.

Vse eto na sobranıe proızvelo ochen sılnoe, ýdrýchaıýee vpechatlenıe. Posle chego t. Gýtov, dlıa skoreıshego vosstanovlenııa organızaıı, predlojıl seıchas je ızbrat troıký. Tov. Lakomov (zamestıtel nachalnıka osobogo otrıada) predlojıl vsem bez ısklıýchenııa ıavıtsıa zavtra na vseobých, no po rasporıajenııý tov. Fofanova, elektrıchestvo bylo potýsheno, vsem predlojeno nemedlenno pokınýt zal.

Vse razoshlıs po domam, ı seıchas je, na kvartırah, proızvedeny bylı aresty tov. Smırnova, Gýtova, Iampolskogo.

Po chastnym svedenııam, predpologalsıa arest bolshogo kolıchestva, no pochemý-to ne sostoıalsıa. Sobrannyı na drýgoı den otrıad, byl razognan tov. Fofanovym. Sobranııa ıacheek takje razgonıalıs. Nam bylo predıavleno obvınenıe v kontrrevolıýıonnoı agıtaıı, na chto my otvetılı tolko, chto eto loj.

Podpısı: Smırnov, Iampolskıı» [14], - dep jazylǵan.

Endi qarańyz, osy ózinshe «adal ári taza kommýnıst» Fofanov sol ýaqyttaǵy eń joǵarǵy ólkelik partııalyq basqarý organy – Kırobkomnyń Prezıdıýmy májilisinde QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń ókiletti ókili ári Búkilodaqtyq Atqarý Komıtetiniń múshesi Smaǵul Sádýaqasovtyń ústinen «ultshyl jáne ult arazdyqty týdyrdy», «partııa atyna kir keltirdi», «qyzmet babyn asyra paıdalandy», «partııa organdarynyń bedelin túsirdi», «isi sotqa berilsin» «partııadan shyǵarý kerek» degen aýyr aıyptaýlar men úkimder aıtyp, baıandama jasady.

Alaıda, onyń Smaǵul Sádýaqasovqa osynshama kiná artatyndaı moraldyq-etıkalyq turǵyda eshqandaı da quqy joq edi. Semeı gýbkomy prezıdıýmynyń múshesi Fofanovtyń mundaı partııaǵa jat, keraǵar qylyqtary týraly Kazpartbıýro músheleri estimedi emes, estidi. Biraq, «Qarǵanyń kózin qarǵa shuqymaıdy» degenniń kebi boldy.

1921 jyldyń 4 qyrkúıeginde Orynborda Ekinshi Búkilqazaq keńesteri sezine qatysýshy qazaq kommýnısteri delegattarynyń Keńesi bolyp ótti. Oǵan Semeı, Aqmola, Oral, Qostanaı, Torǵaı, Yrǵyz, Aqtóbe óńirinen jáne Bókeı gýbernııasynan, jalpy sany 51 delegat kelip qatysty.

Sezde qazaq kommýnısteri delegattarynyń Keńesi jumysyn Muhtar Áýezov basqaryp, júrgizip otyrdy. Oraıy kelgende aıta ketý kerek, bul kezde Muhtar Omarhanuly Semeı gýbernııalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy qyzmetin atqaratyn. Atalmysh Keńeste negizinen eki másele qaraldy. Onyń birinshisi qazaqtardyń keńes ókimeti organdarymen qarym-qatynasyn qalyptastyrý jumystaryn kúsheıtý týraly bolsa, ekinshi másele boıynsha Smaǵul Sádýaqasovtyń ótinishi qaralyp, tyńdaldy.

Ekinshi Búkilqazaq keńesteri sezi delegattarynyń jıyny sońynda Smaǵul Sádýaqasovtyń ótinishi týraly tómendegideı mazunda arnaıy qaýly qabyldandy. Onda:

«Postanovlenıe

Soveanıe zaslýshav kratkoe zaıavlenıe t. Sadvakasova nahodıt, chto ego deıstvııa v Semıpalatınskoı gýbernıı vyrazıvshıesıa v rospýske gýbıspolkoma ı naznachenıı gýbrevkoma prı razgýlıavshem kolonızatorstve schıtat sovershenno pravılnymı. Dalneıshýıý polıtıký t. Sadvakasova v Semıpalatınskoı gýbernıı, vyrazıvshýıýsıa v prıvlechenıı k rabote týzemnyh rabotnıkov ı otstranenıı kolonızatorov, schıtat takje pravılnoı, a potomý prosıt obkom ı kontrkomıssıı peresmotret vopros o reabılıtaıı t. Sadvakasova vo vremıa sezda, kontrolnoı komıssıı peresmotret ranee prınıatoe o tov. Sadvakasove reshenııa. Takje prosıt obkom v kontrolnýıý komıssııý polýchıt neobhodımye svedenııa o deıatelnostı t. Sadvakasova ot delegaıı Semıpalatınskoı ı Akmolınskoı gýbernıı.

Predsedatel – podpıs

Sekretar – podpıs» [15], - dep aıtylady.

Ókinishke oraı, Fofanov sekildi jergilikti ult zııalylaryna teris kózqarastaǵy partııa músheleri Qazaq ólkesiniń joǵary partııa-keńestik basqarý organdarynda az bolmady. Sonyń biri – Sıbrevkom arnaıy Semeı gýbernııalyq partııa komıtetiniń qazaq-tatar bólimin basqarýǵa jibergen Samat Sharafýtdınov degen azamat boldy.

Ol týraly joǵaryda atalǵan E. Sydyqov pen M. Malyshevanyń «Sıbır ı Kazahstan» kitabynda: «Zaslýjıvaet vnımanııa oenka polojenııa v Semıpalatınskom gýbrevkome v nachale 1920 g. poehavshego «nalajıvat rabotý» zavedýıýego tataro-kırgızskım otdelom Sıbrevkoma Samata Sharafýtdınova: «Ia prıbyl v Semıpalatınsk 28 ıanvarıa s.g. Do moego prıbytııa prı Otdele ýpravlenııa Gýbrevkoma byla ýje organızovana Sekııa tıýrkskıh narodov. Vo glave sekıı stoıt nekto Aýezov Mýhtar. Chlenamı Gýbrevkoma ız kırgız bylı ot ıntellıgenıı Ermekov Alımhan ı ot rabochıh Týlenev. Tak kak etı trı lıa ıavlıaıýtsıa glavnymı voratılamı ot kırgız, to ıa schıtaıý neobhodımym skazat neskolko slov pro nıh: Ermekov posle znamenıtogo Býkeıhanova ıavlıaetsıa odnım ız vlııatelneıshıh predvodıteleı partıı Alash-Orda, partıı deıstvıtelno borovsheısıa s orýjıem v rýkah protıv Sovetskoı vlastı. Aýezov (semınarıst poslednego klassa), vseelo predannyı Ermekový, - ıýnyı kommýnıst. Vmeste s tem, nahodıas elıkom pod vlıanıem Ermekova, deıstvýet vo vsem po ego ýkazanııý. Ob etom svıdetelstvýıýt vse ego dela. Týlenev ız rabochıh, ýmeıýıı tolko lısh nemnogo chıtat ı pısat, no nıskolko ne sposobnyı po svoemý harakterý ı obemý razvıtııý k aktıvnoı rabote. Posle moego prıezda Sekııa tıýrkskıh narodov prı Otdele ýpravlenııa Gýbrevkoma byla preobrazovana v Podotdel, rasshıren krýg ego deıatelnostı ı ývelıchen shtat». Obvınıv kazahskıh rabotnıkov v naıonalızme, ıdentıchnom naıonalızmý slýjaıh ý Kolchaka ego soplemennıkov-tatar B. Ahtıamova ı dr., S. Sharafýtdınov predstavıl Sıbrevkomý vyvod: «Nýjno byt ostorojnym v naznachenııah chlenov revkomov ız naıonalıstıcheskı nastroennyh ıntellıgentov-mýsýlman, osobenno kırgız. Lıchnostı kak Ermekov (chlen Semıpalatınskogo Gýbrevkoma) ı Barlybaeva (chlen Pavlodarskogo ýrevkoma) tormozıat ı mnogo meshaıýt vestı revolıýıonnýıý rabotý sredı kırgız ı voobe mýsýlmanskogo naselenııa Sıbırı» [16], - dep jazady.

1921 jyldyń 23-28 jeltoqsan kúnderi aralyǵynda Máskeýde ótken IX Búkilreseılik keńester sezinde Smaǵul Sádýaqasov «O polojenıı del na mestah v Kırrespýblıke» dep atalatyn aty shýly baıandamasyn jasady. Munda ol V.I. Lenın qatysqan Búkilreseılik keńester seziniń delegattary aldynda jańa ekonomıkalyq saıasatty júzege asyrýdyń alǵashqy kezeńinde Sibir revkomy tarapynan kórsetilip otyrǵan saıası-ekonomıkalyq qysymshylyqtar týraly aıtyp, joǵary partııa-keńes organdaryndaǵy keıbir sheneýnikterdiń óreskel áreketterin ótkir synǵa aldy. Ol óz baıandamasynda Sibir revkomynyń jymysqy saıasatyn osylaısha áshkere etip, aıaýsyz soqqy berdi.

1922 jyldyń aqpan aıynda Smaǵul Sádýaqasovqa Túrkistan Ortalyq Atqarý Komıteti janyndaǵy QazAKSR-nyń ókiletti ókili bolyp taǵaıyndalýyna baılanysty ýaqytsha Orynbordan ketýine týra keldi.

Bul ózi Keńester Odaǵynda erkin oıly azamattardy jappaı qýdalaýdyń jańa saıası quraly – OGPÝ-diń qurylyp, belsendi túrde qoldanyla bastaǵan ýaqyt bolatyn-dy.

Kóp uzamaı-aq stalındik qýǵyn-súrgin Qazaq ólkesinde de kelip jetip, óziniń shynaıy surqııa júzin kórsetti. 1922 jyldyń 23 qyrkúıeginde Orynbordaǵy Qazaq avtonomııalyq respýblıkasynyń joǵary partııalyq bıligine jergilikti GPÝ organdarynan «O grýppovoı ı personalnoı harakterıstıke, sýnostı ı deıatelnostı Alash-Ordy ı naıonalıstov kırgız, a takje ı voobe kırrabotnıkov» [17] - degen qupııa aqpar kelip túsedi.

Munda negizinen Qazaqstanda «partııa atyn jamylyp» astyrtyn áreket etetin burynǵy Alashorda úkimetiniń basshysy Álıhan Bókeıhan men Aspandııar Kenjın, sonymen qatar keńes ókimetin jaqtaýshy Seıitqalı Mendeshtiń toptary bary jáne bul toptaǵylardyń árqaısysyna jeke-jeke minezdeme berilip, olardyń ustanǵan saıasaty, kózqarasy t.s.s. jaılar jan-jaqty jazylyp kórsetiledi.

Mine, osy jergilikti GPÝ organdarynyń baıandaýynda Aspandııar Kenjın tobynyń quramyna engizilgen Smaǵul Sádýaqasov týraly «Sadvokasov [Smagýl]. Izvesten svoım Semıpalatınskım podlogom ı Akmolınskım defektom, ýmyshlenno sozdannym, daby razjech naıonalnýıý vrajdý mejdý kırgızskımı ı rýsskımı kommýnıstamı. Aktıvnyı deıatel Alash-Ordy, ýchenık Býkeıhanova», - deıtin aýyr saıası aıyptar taǵylǵan.

Ol ýaqytta «Ultshyl jáne ult arazdyǵyn týdyrdy» dep aıyptalǵan adamdar negizinen RSFSR Qylymystyq Kodeksiniń 58-shi babynyń arnaıy tarmaqtary boıynsha bes jyldan on jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrylatyn nemese ólim jazasyna kesiletin bolǵan.

Aqıqatty jalǵan degen keńestik zamandaǵy jıyrmasynshy jyldardyń sońy, otyzynshy jyldardyń basynda Alash qaıratkerleriniń alǵashqy toby, atap aıtqanda, kúni keshe Smaǵul Sádýaqasovpen birge syılas dos, qyzmettes bolǵan Júsipbek Aımaýytov, Halel Ǵabbasov, Dinmuhamet Ádilev jáne t.b. «býrjýazııashyl ultshyldar» dep aıyptalyp, «halyq jaýlary» retinde atyla bastady. Bul joly, perishtesi qaqty ma, kim bilsin, áıteýir jasy endi ǵana jıyrmadan asqan Smaǵul Sádýaqasov týra kelgen ajaldan aman qalǵan bolatyn. Alaıda, onyń ómirbaıanyna osy «Semıpalatınskıı podlog ı Akmolınskıı defekt» degen eki birdeı aýyr aıyptaý «qara tańba» bolyp jazylyp qalǵan edi.

Aıtpaqshy, sol 1922 jyldyń kúzinde Alash qozǵalysynyń basshylary Álıhan Bókeıhan, Mirjaqyp Dýlatov jáne Turaǵul Abaıuly tutqynǵa alynyp, Semeı túrmesine qamalady. Mysaly, Qazaq ólkelik partııa komıtetiniń hatshysy Korostylev 1922 jyldyń 9 jeltoqsanynda Stalınge jibergen qupııa jedelhatynda tutqynǵa alynǵan Álıhan Bókeıhan men Mirjaqyp Dýlatovtyń Orynborǵa jetkizilgeni, sondaı-aq Jaqyp Aqbaevtyń Semeı túrmesinde ekeni týraly [18] habarlaıdy. Al endi jergilikti GPÝ organynyń málimetinde Alash kósemi Álıhan Bókeıhannyń 7 jeltoqsanda Máskeý qalasyna – Stalınge jiberilgeni [19] jaıynda jazylady.

Smaǵul Sádýaqasovtyń keńes ókimetiniń alǵashqy jyldaryndaǵy qyzmeti týraly osy máseleni zertteý barysynda onyń Aqmola gýbernııasy boıynsha atqarǵan jumystary jaıynda, ıaǵnı «Akmolınskıı defekt» degen aıyptaýǵa qatysty muraǵat qujattaryn izdestirip tappadyq.

Bálkim, bul muraǵat qujattary 1920-1921 jyldary Sibir revkomy soltústiktegi qazaq jerleri esebinen jańadan Omby gýbernııasynyń qurýyna baılanysty sonda qalmady ma eken?..

Paıdalanylǵan ádebıetter

Alımhan Ermekov. Vstrecha s V.I. Lenınym v 1920 g. Dvıjenıe Alash. Aprel 1920-1928 gg. T. 3. Kn. 1. – Almaty: «El-shejire», 2007. Str. 150-155.
Sydykov E., Malysheva M.P. «Sıbır ı Kazahstan» (Naıonalno-terrıtorıalnoe razmejevanıe Sıbırı ı Kazahstana. 1919-1922 gg.). – Semeı, 2010. Str. 184.
Sonda, 196-bet.
Sonda, 195-bet.
Ocherednye zadachı partıı v naıonalnom voprose (dokladchık I.V. Stalın; sodokladchık G.I. Safarov). Protokoly X sezda RKP(b). – Moskva: «Partıınoe ızdatelstvo», 1933. Str.-197.
Pısmo A. Baıtýrsynova V.I. Lenıný o preodolenıı nedoverııa sovetskoı vlastı k kazahskoı ıntellıgenıı. Dvıjenıe Alash. Aprel 1920-1928 gg. T. 3. Kn. 1. – Almaty: «El-shejire», 2007. Str. 59-60.
Sonda, 63-bet.
Robert Konkvest. Bolshoı terror. Knıga 1. – Moskva: Izdatelstvo: «Rakstnıeks», 1991. Str.-1.
Iz protokola №25a obedınennogo zasedanııa Prezıdıýma Kazpartbıýro ı Prezıdıýma KazIKa. Arhıv Prezıdenta Respýblıkı Kazahstan. F.140. Op.1. D.83. L.33. Mýkanova G.K. Pýblııstıka Smagýla Sadvokasova. – Almaty, 2013.
Iz otcheta Semıpalatınskogo gýbkoma RKP(b) – O rabote sekıı gýbkoma, ot 15 aprelıa 1921 goda. DNI VKO. Fond-01, opıs-01, delo-35, ll.-68-71.
Iz protokola №33 zasedanııa Kazpartbıýro ot 16 maıa 1921 goda. Arhıv Prezıdenta Respýblıkı Kazahstan. F.40, Op.1. D.81. L.56. Mýkanova G.K. Pýblııstıka Smagýla Sadvokasova. – Almaty, 2013.
Iz protokola zasedanııa gýbrevkoma – ob ızdanıı vozzvanııa k jelaıýım vernýtsıa na rodıný kırgızam, ot 12 ııýlıa 1921 goda. DNI VKO. F.01P. Op.-L. D.43. L.92.
Iz protokola zasedanııa Kırobkoma RKP(b) o nepravılnyh deıstvııah ýpolnomochennogo KırIKa S. Sadvokasova ot 9 avgýsta 1921 g., Orenbýrg. F.139. Op.1. D.11. L.23-23 ob. Dvıjenıe Alash. Aprel 1920-1928 gg. T. 3. Kn. 1. – Almaty: «El-shejire», 2007. Str. 97-98.
Dokladnaıa zapıska chlenov Ýstkamenogorskoı organızaıı RKP(b) Smırnova ı Iampolskogo v Semıpalatınskıı gýbernskıı komıtet RKP(b) – Ob antıpartınınoı lınıı povedenııa chlena partıı Fofanova ot 14 aprelıa 1921 goda. DNI VKO. Fond-01-P, opıs-01, delo-76, lıst-2. Grajdanskaıa voına v Vostochnom Kazahstane, 1917-1922 g.g. // Sbornık dokýmentov. – «KGÝ DNI VKO...», 2013. Str. 239.
Protokol soveanııa kommýnıstov-kırgız delegatov 2-go Vsekırgızskogo sezda Sovetov 4-go sentıabrıa 1921 goda. Dvıjenıe Alash: Sbornık materıalov sýdebnyh proessov nad alashevamı. V 3-h tomah. 1 kn. – Almaty: OF «Degdar», 2016. Str. 156-157.
Sydykov E., Malysheva M.P. «Sıbır ı Kazahstan» (Naıonalno-terrıtorıalnoe razmejevanıe Sıbırı ı Kazahstana. 1919-1922 gg.). – Semeı, 2010. Str. 114.
Doklad sotrýdnıkov GPÝ v KıroblKK RKP(b) «O grýppovoı ı personalnoı harakterıstıke, sýnostı ı deıatelnostı Alash-Ordy ı naıonalıstov kırgız, a takje ı voobe kırrabotnıkov». Arhıv Prezıdenta Respýblıkı Kazahstan. Istorııa Kazahstana. Dokýmenty ı materıaly (1917-2012). – Astana: TOO «Shańyraq Medıa», 2017. F.718. Op.1. D.114a. L.1-7.
Arhıv Prezıdenta RK, F.139. Op.1. D.769a. L.3,4.
Iz svodkı PP GPÝ po KASSR v vostokotdel GPÝ. O vstreche Alashordynev. G. Orenbýrg. Ot 12 dekabrıa 1922 goda. Sovershenno sekretno. Dvıjenıe Alash. Aprel 1920-1928 gg. T. 3. Kn. 1. – Almaty: «El-shejire», 2007. Str. 125-126.