Smaǧūl Säduaqasov «Semipalatinskii podlog i Akmolinskii defekt» dep atalatyn saiasi aiyptaular haqynda

Alaş qairatkerı Smaǧūl Säduaqasovtyŋ 1921-1922 jyldary Qazaq Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ Semei, Qostanai jäne Bökei guberniialary boiynşa ökılı bolyp qyzmet jasaǧan kezı, negızınen keŋes ökımetınıŋ Qazaqstanda ornaǧan alǧaşqy jyldaryna sai keledı. Būl kezeŋ, jalpy onyŋ ömırınde erekşe oryn alady. Sebebı, Qazaq elınıŋ memlekettıgı jäne jerınıŋ tūtastyǧy üşın küresken asa körnektı saiasi tūlǧany stalindık qudalaudyŋ basy, däl osy uaqyttan bastalady. Egerde aşyǧyn aitsaq, būl zertteu maqalada 1921 jyly Smaǧūl Säduaqasovtyŋ qyzmetıne qatysty taǧylǧan «Semipalatinskii podlog i Akmolinskii defekt*» dep atalatyn saiasi aiyptaulardyŋ män-jaiy qarastyrylyp baiandalady. 1920 jyldyŋ 26 tamyzynda V.İ. Leninnıŋ arnaiy Dekretke qol qoiuymen Resei Federasiiasy qūramynda Qazaq AKSR-ı qūryldy. Kelesı kezekte qazaq bilıgı aldynda tez arada Sıbır revkomymen kelıse otyryp, ūlttyq-territoriialyq şekterdı aiqyndap belgıleu, ölkelık jäne guberniialyq konferensiialar, sezder ötkızu t.s.s. bırqatar maŋyzdy ūiymdyq jäne qūrylymdyq şaralardy atqaru jūmystary kütıp tūrdy. Būl asa jauapty memlekettık ıstı jüzege asyru tıkelei QazAKSR Ortalyq Atqaru Komitetı men Halyq Komissarlary Keŋesıne mındetteldı. Qazaq elı ömırındegı osyndai ülken qoǧamdyq-saiasi özgerıske bailanysty Alaş kösemderı Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatov bastaǧan ūlt ziialylary sol kezdegı el astanasy Orynborǧa bas bırıktırıp jinalǧan-tyn.  Solardyŋ aldyŋǧy qatarynda, endı ǧana jasy jiyrmaǧa tolǧan bolaşaq memleket jäne qoǧam qairatkerı Smaǧūl Säduaqasov ta bar edı. 1920 jyly qabyldanǧan lenindık Dekrettıŋ mazmūnyna zer salsaq, Sıbır revkomynyŋ qūzyryna «uaqytşa paidalanuǧa berıledı» degen jeleumen oǧan bır ǧana Semei guberniiasy emes, bükıl Qazaq ölkesınıŋ soltüstık jäne batys oblystarynyŋ jerlerı de tolyqtai baǧynyşty boldy. Sol tūsta osy QazAKSR-nyŋ ūlttyq şekarasy mäselesı boiynşa V.İ. Leninnıŋ qatysuymen ötken mäjılıste arnaiy baiandama jasaǧan Alaş qairatkerı Älımhan Ermekov öz estelıgınde: «Semipalatinskii gubrevkom vnachale nahodilsia v podchinenii Sibrevkoma no posleduiuşem v sootvetstvii s postanovleniem sentra po uchrejdeniiu Kirvoenrevkoma po upravleniiu Kirgizskim kraem vstal vopros o podchinenii i prisoedinenii gubernii poslednemu. Dlia razreşeniia etogo neotlojnogo voprosa v nachale maia 1920 goda ia byl komandirovan v Orenburg, kotoryi v to vremia byl mestom prebyvaniia Kirvoenrevkoma i vremennym sentrom naşei Respubliki v moment ego organizasii i stanovleniia. V Orenburge vopros o prisoedinenii dvuh oblastei – Semipalatinskoi i Akmolinskoi vedeniiu Kirvoenrevkoma obsujdalsia na ego zasedanii s uchastiem vseh chlenov. Pri obsujdenii byl podniat vopros ob uchrejdenii i granisah buduşei avtonomnoi respubliki so vkliucheniem v ee sostav vseh oblastei Kirgizskogo kraia. Dlia provedeniia vsei etoi bolşoi raboty postanovleniem Kirvoenrevkoma ia byl komandirovan v Moskvu s mandatom za №2043 ot 18 maia 1920 goda «dlia doklada o polojenii Kirgizskogo kraia voobşe, po voprosu o granise v osobennosti...». 24 avgusta 1920 goda na zasedanii Soveta Narodnyh Komissarov po voprosu o proekte Dekreta ob Avtonomnoi Kirgizskoi SSR prisutstvoval i ia, kak odin iz dokladchikov... Dokladyval pervyi vopros pervyi zamestitel Narkomnasa Kamenskii. Proekt dekreta byl v selom bystro prochitan i priniat, na zasedanii Sovnarkoma RSFSR Dekret byl obnarodovan ot 26 avgusta 1920 goda» [1], - deidı. Sıbır revkomy, 1919 jyldyŋ 27 tamyzynda Bükılodaqtyq Atqaru Komitetınıŋ qaulysyna säikes qūrylǧan ärı tötenşe ökılettıkter berılgen RSFSR-dıŋ şyǧys aimaqtaryndaǧy keŋestık bilıktıŋ eŋ joǧary basqaru organy bolyp sanaldy. Sol sebeptı, RSFSR qūramyndaǧy Qazaq avtonomiialyq respublikasynyŋ basşylyǧy, tek Sıbır revkomynyŋ kelısımımen baryp qana  türlı qoǧamdyq-saiasi, qūqyqtyq, äleumettık-ekonomikalyq mäselelerın şeşe alatyn edı. Sıbır revkomynyŋ töraǧasy İ.N. Smirnov özın naǧyz qazaq ölkesınıŋ soltüstık jäne batys guberniialarynyŋ qojaiyny siiaqty sezındı. Bır sözben aitqanda, ondaǧy äkımşılık-territoriialyq aumaqtar, partiia-keŋes qyzmetkerlerınıŋ kadrlar rezerı, jer jäne salyq, paidaly qazbalar, ken oryndary, auylşaruaşylyǧy nysandary, öndırıstık käsıporyndar t.b. mäselelerdı «aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda» ūstady. 1920 jyldan bastap 1922 jylǧa deiın tıkelei V.İ. Leninnıŋ qatysuymen ötken ükımet mäjılısterınde Qazaq avtonomiiasy men Sovettık Sıbır arasyndaǧy şekara turaly mäsele bırneşe märte qaraldy. Alaida, Sıbır revkomy öz qarauyndaǧy Semei jäne Aqmola guberniialary aumaqtaryn bırden op-oŋai qaitara salǧysy kelmedı. Belgılı tarihşy-ǧalymdar E. Sydyqov, M. Malyşeva «Sibir i Kazahstan» (Nasionalno-territorialnoe razmejevanie Sibiri i Kazahstana. 1919-1922 gg.) atty kıtabynda: «...Esli kazahstanskaia storona byla za forsirovanie deistvii po nasionalno-territorialnomu razmejevaniiu, to sibirskaia protivopostavila etomu svoiu liniiu. Nachalo takoi linii my usmatrivaem v posledovavşei za formasiei rukovoditelei sibirskoi delegasii na Uchreditelnyi sezd KASSR V.N. Sokolova i E.V. Poliudova o sezde, poşedşem na povodu ambisioznyh ego organizatorov, reaksii Sibbiuro SK RKP(b). Na zasedanii etogo partiinogo organa 19 oktiabria 1920 g., ssylaias na reşenie v Moskve o Semipalatinskoi i Omskoi guberniiah «ne fiksirovat sroki peredachi», postanovili «kak mojno dolşe ostavit» ih za Sibrevkomom». Tut je otpravili ob etom hodotaistvo v SK RKP(b)» [2], - dep jazady. Aitqandai-aq, Sıbır revkomy ärtürlı sebeptermen būl mäselenıŋ oryndaluyn meilınşe keiınge sozyp, Qazaq ölkesınıŋ soltüstık jäne batys aumaqtarynan eşbır aiyrylǧysy kelmedı. Sondyqtan, Orynbordaǧy respublika basşylyǧy endıgı ıs-äreket – Aqmola (Omby) jäne Semei guberniialarynyŋ basqaru organdaryn barynşa ūlttyq kadrlarmen nyǧaituǧa baǧyttaluy kerek dep şeştı. Ol jaiynda joǧaryda atalǧan avtorlar zertteu eŋbegınde: «Pervye şagi v etom napravlenii byli predpriniaty na zasedanii Kirbiuro RKP(b) 12 ianvaria 1921 g. Vysşii partiinyi organ rekomendoval KirSİKu naznachit polnomochnym predstavitelem v Sibrevkom Galiashara Alibekova, pridav emu v zamestiteli Adileva. So vremenem Alibekov doljen byl stat predsedatelem Akmolinskogo gubispolkoma, a poka, popav v Omsk, gotovit, «soglasno dostignutogo v Moskve soglaşeniia», peredachu Akmolinskoi i Semipalatinskoi gubernii iz sostava Sibiri v KASSR. Obraşaet na sebia vnimanie fakt, chto Kirbiuro podcherkivalo neobhodimost soglasovyvat voprosy s Sibbiuro SK RKP(b). Zatem Kirbiuro RKP(b) reşaet napravit v Sibir s selevym naznacheniem komandirovku – podgotovka perehoda upravleniia Akmolinskoi i Semipalatinskoi gubernii v vedenie organov KASSR neskolkih vidnyh kommunistov-kazahov – Sadvokasova, Adileva, Dosova i Omarova. V Sibiri je namechaetsia provesti prtiinoe soveşanie po voprosu peredachi gubernii. Predusmatrivaetsia, chto doklad o prodovolstvennom polojenii i vosstanovlenii selskogo hoziaistva sdelaet predstavitel Sibrevkoma» [3], - deidı. Qazaq bilıgınıŋ būl kezeŋde guberniialyq basqaru organdary qūramyn ūlttyq kadrlarmen nyǧaituǧa küş saluy, mıne osyndai uaqyt talabynan tuyndaǧan maŋyzdy memlekettık mäsele bolatyn. Al endı Sıbır revkomy bolsa, özıne qarasty Qazaq ölkesınıŋ Semei jäne Aqmola guberniialarynda jergılıktı ūlt ökılderın partiia-keŋes jūmystaryna tartu, partiia-keŋes qyzmetkerlerınıŋ kadrlar rezervın qūru siiaqty mäselelerge atüstı salǧyrt qarady. Mysaly, jergılıktı basqaru bilıgı qūrylymdarynda ūlttyq kadrlar mülde joqtyŋ qasy edı. Semei guberniialyq atqaru komitetı özınıŋ bırınşı guberniialyq keŋester sezıne bar bolǧany ekı-aq qazaqty deputat etıp sailady. 1921 jyldyŋ nauryzynda Semei gubatkomy basqarmasy bölımderınde qyzmet etetın on bır nūsqauşynyŋ tek bıreuı ǧana A. Rymbaǧin  [4] degen qazaq azamaty boldy. 1921 jyldyŋ qaŋtar aiynyŋ ortasynda Qazpartbiuro Prezidiumy mäjılısınıŋ qaulysymen bekıgen Smaǧūl Säduaqasov bastaǧan top Semeige arnaiy jūmys saparymen bara almady. Endı onyŋ sebebın sol kezeŋdegı Smaǧūl Säduaqasovtyŋ qyzmet hronikasy arqyly aityp, tüsındıreiık. (Eskertu: tömende Smaǧūl Säduaqasovtyŋ qyzmet hronikasyna qatysty derekter QR Prezidentı Arhivındegı 140-qor, 01-tızbe, 80 jäne 83 ıster boiynşa baiandalady). 1921 jyldyŋ 30-şy qaŋtarynda Smaǧūl Säduaqasov ölkelık mekemelerde qyzmet atqaratyn qazaq kommunisterımen ötken Qazpartbiuro plenumynyŋ keŋeitılgen mäjılısıne qatysady. Mūnda negızınen QazAKSR Halyq Komissarlar Keŋesınıŋ töraǧasy V.A. Radus-Zenkovichtıŋ būrnaǧy künı Qazpartbiuro plenumynda jasaǧan «Partiia-keŋes qyzmetkerlerınıŋ kadrlar rezervın qūru jäne qazaqtardy partiia-keŋes qūrylysyna tartu, qazaqtar arasynda partiia-keŋes jūmystaryn nasihattau tezisterı turaly» baiandamasyn (V.İ. Leninnıŋ 1920 jyldyŋ 26 şıldesınde Kominternnıŋ II Kongresınde jasaǧan ūlt mäselelerı jönındegı baiandamasy negızınde jasalǧan tezister boluy mümkın – avtor) talqylau jalǧasady. Nätijesınde, partiia jūmystary üşın ölkelık mekemelerden qazaqtardy mümkındıgınşe bölu, partiia-keŋes kurstary men mektepterın aşu, barlyq uezdık jäne audandyq komitetter qazaqtardyŋ kedei bölıgınen jastardy partiia-keŋes jūmystaryna jūmyldyru tärızdı taǧy basqadai mäseleler boiynşa qauly qabyldanady. Al endı 10 aqpanda Qazpartbiuro Prezidiumynyŋ qaulysyna säikes Smaǧūl Säduaqasov Qazpartbiuro müşesı bolyp bekıtılse, 13 aqpandaǧy Qazaq ölkelık partiia plenumynyŋ mäjılısınde aldaǧy nauryz aiynda Mäskeude ötetın RKP(b)-nyŋ X sezınde jasalatyn V.A. Radus-Zenkovich pen G.İ. Safarovtyŋ ūlt mäselelerı turaly tezisterın talqylauǧa qatysady. 24 aqpanda Smaǧūl Säduaqasov Qazpartbiuro Prezidiumynyŋ qaulysy boiynşa nauryzdyŋ 1-nde Mäskeude ötetın RKP(b) Ortalyq biurosy janyndaǧy mäjılıske qatysuǧa Qasbolatov, Avdeev, Myrzaǧalievtarmen bırge ıssaparǧa jıberıledı. Bır atap aitatyny, osy qaulyda Säduaqasov pen Avdeevke RKP(b)-nyŋ X sezınde keŋesşı dauys (soveşatelnyi golos) beru qūqy berılgen. Ädette, Smaǧūl Säduaqasov ärdaiym osyndai maŋyzdy partiia-keŋes jūmystarymen ärtürlı ıssaparlarǧa ketken uaqytta, onyŋ «Eŋbekşı qazaq» gazetındegı redaktorlyq mındetın körnektı jazuşy, publisist Jüsıpbek Aimauytov atqaryp otyrǧan. Smaǧūl Säduaqasov Mäskeudegı RKP(b) Ortalyq biurosy janyndaǧy mäjılıske baryp qatysqan künderı, sondaǧy ötıp jatqan Şyǧys halyqtary komsomol jastary keŋesınde baiandama jasaidy. Būl özı keŋester elı astanasynda bolşevikter partiiasynyŋ kezektı X sezı, endı ǧana bastalǧan uaqyt bolatyn. 1921 jyldyŋ 8-16 nauryz künderı aralyǧynda Mäskeude ötken RKP(b) -nyŋ X sezıne 732 myŋ 521 partiia müşesı atynan 717 delegat şeşuşı jäne keŋesşı dauys beru qūqysymen qatysady. Öz kezegınde Smaǧūl Säduaqasov ta osyndai keŋesşı dauys bergen sez delegaty boldy. Sezde ekı ülken maŋyzdy mäsele boiynşa, onyŋ bırınşısı – soǧys kommunizmı saiasatynan jaŋa ekonomikalyq saiasatqa auysu jaily,  al soŋǧysy partiiaışılık fraksiialyq toptardyŋ qyzmetıne tyiym salatyn «Partiia bırlıgı» turaly qauly-qararlar qabyldandy. Qysqasy, keŋester elınde oppozisiiany auyzdyqtaǧan Proletariat diktaturasyna emın-erkın jol berıldı. V.İ. Lenin özınıŋ «Vsem oppozisiiam teper kones, kryşka!» degen äigılı sözın osy sezde aitqan edı. Sez künderı İ.V. Stalinnen keiın, ūlt mäselelerı jönınde partiianyŋ kezektı mındetterı turaly RKP(b) OK Türıstan biurosynyŋ müşesı G.İ. Safarov qosymşa baiandama jasady. Onda ol Qazaq ölkesınde qalyptasqan qiyn äleumettık-ekonomikalyq ahualdy baiandap, jergılıktı bilıktıŋ äreketsızdıgın [5] ötkır synǧa aldy. Egerde aqiqatyna kelsek, būl sezge deiın-aq, būdan bır jyl būryn, 1920 jyldyŋ 17 mamyrynda QazAKSR Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ müşesı Ahmet Baitūrsynūly V.İ. Leninge joldaǧan hatynda Keŋestık Qazaqstan bilıgı men Dalalyq ölkedegı öte auyr jaǧdai turaly [6] aşyna jazǧan edı.        Sonymen qatar, ol atalmyş hatynda jaŋadan qūrylǧan Qazaq avtonomiialyq respublikasynyŋ ūlttyq-territoriialyq şekterı turaly «upravlenie hoziaistvenno-ekonomicheskimi uchrejdeniiami Kirkraia, nezavisimo ot sentralizasii ili desentralizasii, doljno nahoditsia v rukah kirgizov, bez vsiakogo razdrobleniia i podchineniia drugim guberniiam ili oblastiam pod raznymi predlogami ekonomicheskogo tiagoteniia», «v otnoşenii granisy Kirkraia ne doljno dopuskatsia nikakih izmenenii» [7], - dep qataŋ eskertken bolatyn. Ūlt ziialysy Ahmet Baitūrsynovtyŋ osy hatyndaǧy Qazrevkom qyzmetın synauy jäne keŋestık bilıktı qazaq intelligensiiasyna senımsızdık körsetıp otyr deuı, būl endı, sol kezeŋdegı ömırdıŋ aşy şyndyǧy edı. Mūny Lenin jaqsy bıldı, bıraq ta auruy asqynyp, densaulyǧy naşarlaǧan ol partiia qūramyn tazalauǧa tym därmensız-tın. Aǧylşyn zertteuşısı Robert Konkvest «Bolşoi terror» atty kıtabynda: «Eşe do bolezni, obraşaias k delegatam X sezda partii v marte 1921 goda, on ukazyval na «brojenie i nedovolstvo sredi bespartiinyh rabochih», a god spustia, na XI partkonferensii, ponimaia, chto politicheskaia vlast neizbejno privlekaet kareristov, i chuvstvuia potrebnost obiasnit nizkie moralnye kachestva mnogih chlenov partii, treboval strogogo opredeleniia uslovii priema v partiiu, boias, chto v nee «prolezet opiat massa şvali». Lenin ne ustaval povtoriat, chto v Sovetskom gosudarstve «biurokraticheskaia iazva est», chto «my pereniali ot sarskoi Rossii samoe plohoe, biurokratizm i oblomovşinu, ot chego bukvalno zadyhaemsia, a umnogo pereniat ne sumeli» [8], - deidı. Leninnıŋ partiialyq kadrlar mäselesı jönındegı aitqan būl syn-eskertpelerın sol uaqyttaǧy Qazaq avtonomiialyq respublikasynyŋ basşylyq organdary qyzmetınen aiqyn aŋǧaruǧa bolatyn edı. Mysaly, saiasi bılıktı ärı qoǧamdyq jūmys täjıribesı bar Alaş ziialylary ädeiı partiia-keŋes jūmystarynan şettetılıp, qudalanyp otyrdy. Sonymen qatar tūrǧylyqty halyq jergılıktı basqaru organdaryna tartylmady, jastar mäselesıne jetkılıktı köŋıl bölınbedı. Smaǧūl Säduaqasov özı delegat bolyp qatysqan RKP(b)-nyŋ X sezınde qabyldanǧan Jaŋa ekonomikalyq saiasattyŋ, atap aitsaq, būl partiialyq şeşımnıŋ äzırşe Azamat soǧysy zardabynan aiyǧyp, ekonomikalyq jaǧdaiy oŋalyp ketpegen, eŋ bastysy bai-kulaktar ielıgındegı qūnarly jerlerge älı qoly erkın jete qoimaǧan jäne körşıles avtonomiialyq respublikalarmen ūlttyq şekarasyn aiqyndap bekıtıp ülgermegen, saiasi täjıribelı kadrlary jetkılıksız QazAKSR-y üşın asa oŋaiǧa soqpaitynyn jaqsy tüsındı. Qaraŋyz, ol mūny «Orta Aziianyŋ ömırındegı jaŋa däuır» - «Novaia epoha v jizni Srednei Azii» (jurnal almanah «Literaturnaia Aziia», 1925 god) atty qazaqşa-orysşa jazǧan maqalalarynda tolyqtai däleldep aitady. Mıne, osy «Jaŋa ekonomikalyq saiasattyŋ» kesırınen Qazaq ölkesınıŋ soltüstık jäne batys oblystary jerın basybaily ielenıp otyrǧan Sıbır avtonomiialyq respublikasymen aradaǧy ūlttyq-territoriialyq şekterdı aiqyndap belgıleu mäselesı, tura bes jylǧa juyq uaqytqa sozylyp kettı. Sondai-aq, körşıles Orta Aziia respublikalary basşylyǧymen bolǧan «jer mäselesı dauy» da bırden tez şeşıle qalmady... Ūstazy Ahmet Baitūrsynov äigılı Leninge jazǧan hatynda «Nasionalnyi gnet ne mojet ne vyzvat nasionalnyh chuvstv» - dep aitqandai, Smaǧūl Säduaqasov özınıŋ Qazaq bilıgındegı joǧary qyzmet lauazymy men qolyndaǧy ötkır qalamyn meilınşe batyl ärı şeber paidalana otyryp, patşalyq Reseidıŋ otarşyldyq saiasatynan qalǧan «ūly orys ūltşyldyǧymen» eşqandai ymyrasyz, aiausyz kürestı. Oǧan onyŋ respublikalyq partiia-keŋes sezderı men konferensiialarynda jasaǧan baiandamalary, sondai-aq Mäskeudegı partiialyq basylymda jariialanǧan «O nasionalnostiah i nasionalah» (jurnal «Bolşevik», №1, 1928 god) jäne t.b. publisistikalyq eŋbekterındegı saiasi közqarastary men azamattyq ūstanymdary aiqyn dälel bolady. Bıraq, būl endı bölek äŋgıme.   «Semipalatinskii podlog» atty saiasi aiyptau qalai taǧylǧan edı?   Semeige arnaiy ıssaparmen Smaǧūl Säduaqasov, tek 1921 jyldyŋ mamyr aiynyŋ ortasynda ǧana bara aldy. Ol mūnda kelısımen Sıbır avtonomiialyq respublikasymen ūlttyq-territoriialyq şekterdı aiqyndap belgıleu jäne jergılıktı halyqty basqaru organdaryna jūmysqa tartu, qazaq jastary arasynda oqu-aǧartu, saiasi bılım beru kurstaryn aşu tärızdı taǧy basqadai köptegen ıs-şaralardyŋ mülde naşar atqarylyp jatqanyn körıp tanysady. Smaǧūl Säduaqasov, osydan soŋ, Qazaq bilıgıne özınıŋ äigılı «guberniialyq atqaru komitetı ornyna revoliusiialyq komitet qūru jäne onyŋ qūramyna töraǧa etıp Omarovty, orynbasaryna Levitindı, müşelıgıne Nūrmaqov, Mūstambaev, Äuezov, Bolşakov, Fabrikantty taǧaiyndau, sondai-aq guberniialyq Keŋester sezın ötkızudı keiınge belgısız merzımge qaldyru turaly» jedelhatyn joldaidy. Öz kezegınde oǧan Semei guberniialyq partiia komitetınıŋ hatşysy Polozov pen Levitin de qūr bosqa qarap qalmaidy. Olar da Orynborǧa öz qarsylyqtaryn bıldırgen «rospusk ispolkoma i naznachenie revkoma, kak neselesoobraznyi i politicheskii vrednyi akt» degen mätındegı jedelhatyn jıberedı. Atalmyş jedelhattaǧy osy aiyptaular – aldaǧy uaqytta Smaǧūl Säduaqasovtyŋ Semeidegı qyzmetı jaily jergılıktı GPU organdarynyŋ «Semipalatinskii podlog» degen saiasi aiyptauyna bırden-bır negız boldy (Ojegov sözdıgınde «podlog» sözı «ötırık, jalǧan» degen maǧynalardy bıldıredı). 1921 jyldyŋ 27 mamyrynda Qazpartbiuro jäne QazAKSR Ortalyq Atqaru Komitetı Prezidiumdarynyŋ bırlesken mäjılısınde osy ekı jedelhatta jazylǧan mäseleler mūqiiat qaralyp, tyŋdalady. Mäjılıs soŋynda alty tarmaqtan tūratyn, atap aitqanda: «a) Priznat politicheskoe polojenie Semipalatinskoi gubernii trebuiuşim sozdaniia revkoma; b) Priznat deistviia Sadvokasova, vyrazivşiesia v rospuske Gubispolkoma i naznachenii revkoma, bez polnomochii Obkoma, netaktichnym i postavit emu eto na vid; v) Semipalatinskii revkom utverdit v sleduiuşem sostave: Sadvokasov (predsedatel) i chleny: Levitin, Polozov, Nurmakov, Auezov, Glinskii i Bolşakov; g) Predlojit Semipalatinskomu gubkomu ustanovit tesneişuiu sviaz s mestnym kazahskim naseleniem i privlekat kazahskih rabotnikov na partiinuiu i sovetskuiu rabotu; d) Naznachit gubernskii sezd Sovetov na 1-e avgusta. e) Otozvat iz Semipalatinska tov. Pindrik i Matveeva» [9], - degen qauly qabyldanady. Ärine, respublikalyq deŋgeidegı Smaǧūl Säduaqasov syndy körnektı saiasi basşyny guberniialyq şeneunıkterdıŋ «rospusk ispolkoma i naznachenie revkoma, kak neselesoobraznyi i politicheskii vrednyi akt» dep būlaişa aşyqtan-aşyq aiyptauy negızınen Mäskeudegı bilıkpen auyz jalasqan Sıbır revkomynyŋ tıkelei yqpaly jäne soǧan müddelı Qazpartbiuro qūramyndaǧy keibır adamdardyŋ, tıptı ūiymdasqan toptyn qoldauymen jüzege asqan «jalǧan jala» edı.   Semei gubrevkomyn qūru ne üşın qajet boldy?   Aldymen, osy Semei gubrevkomyn qūru turaly şeşımge deiıngı jergılıktı jerde qalyptasqan saiasi jaǧdaiǧa qysqaşa anyqtama berıp öteiık. Esterıŋızde bolar, 1921 jyldyŋ 21 qaŋtarynda ötken Qazpartbiuro Prezidiumynyŋ kezektı mäjılısınde Smaǧūl Säduaqasov jäne Ädılev, Dosov, Omarov üşeuınıŋ  aldyna  Semei guberniiasyn basqaruǧa aluǧa daiyndauǧa bailanysty Sıbır revkomymen aradaǧy äkımşılık ūlttyq-territoriialyq şekterdı aiqyndap belgıleu, partiia-keŋes qyzmetkerlerınıŋ kadrlar rezervın jasau, jergılıktı ūlt ökılderın partiia-keŋes jūmystaryna tartu, kezektı guberniialyq Keŋester sezın ötkızudı daiyndau tärızdı taǧy basqadai bırqatar maŋyzdy şaralardy atqaru mındetterı qoiylǧan edı. Bıraq ta, ol kezeŋde Keŋester odaǧynyŋ astanasy Mäskeude, sondai-aq Sıbır men Qazaq ölkesınde ötıp jatqan ülkendı-kışılı partiialyq-keŋestık jiyndardan basqa, el ışınde aşarşylyq näubetınıŋ örşıp, qonys audaruşy bosqyndar sanynyŋ kürt ösuı, jaŋa ekonomikalyq saiasattyŋ saldarynan baryp tuyndaǧan azyq-tülık salǧyrtyna narazylyq bıldırgen şarualar köterılısınıŋ jiılep ketuı, imerialistık küşterge arqa süiegen aq gvardiiaşylardyŋ emın-erkın bas köterulerı tärızdı taǧy basqadai saiasi oqiǧalar būl partiialyq tapsyrmany uaqtyly atqaruǧa köp mümkındık bermedı. Osy oraida Semei guberniiasynyŋ partiia-keŋes jūmystaryndaǧy ūlttyq kadrlardy daiyndauǧa qatysty oryn alǧan myndai kemşılıkterdı de atap aita ketuımız kerek sekıldı. Mysaly, 1921 jyldyŋ 15 säuırındegı Semei guberniialyq partiia komitetınıŋ qazaq-tatar ūlttary seksiiasynyŋ jūmysy turaly esebınde: «Kirgizsko-tatarskaia seksiia suşestvuet s nachala 1920 goda. Ona nosila togda nazvanie «Seksiia tiurkskih narodov». Seksiei rukovodil t. Şarafutdinov, prikomandirovannyi Sibrevkomom i Sibbiuro... S aprelia mesias nachalas vybornaia kampaniia v gubernii, poetomu vse partiinye rabotniki byli komandirovany po uezdam i rabota seksii pochti ostanovilas. V nastoiaşee vremia pri seksii rabotaet tolko 4 tovarişa:

1. Nurmakov Nigmet – zaveduiuşii kirtatseksiei;
2. Satarov Hairatdin – zaveduiuşii kirtatseksiei;
3. Musin Garif – chlen prezidiuma kirtatseksiei;
4. Tokjigitov Şaimardan – sekretar podotdela i seksii.

İnstruktorov-agitatorov ne imeem. Ostalnye tovarişi kommunisty iz kirgiz i tatar rabotaiut v Sovetskih uchrejdeniiah, gde oni zanimaiut otvetstvennye doljnosti. V seksii zaregistrirovano vsego 35 chlenov i kandidatov v chleny partii (v gorode). Chto je kasaetsia raboty v uezdah, to tam rabota hromaet toje iz-za nedostatka rabotnikov. Sviazi s kirtatseksiiami bylo malo. Tolko v poslednee vremia ustanavlivaetsia normalnaia sviaz. Po imeiuşimsia svedeniiam v uezdah Semipalatinskoi gubernii naschityvaetsia priblizitelno 400 kommunistov i kandidatov kirgiz i tatar. Iаcheiki, organizovannye v aulah, vsledstvie otsutstviia instruksii i kontrolia, bolşei chastiu raspadaiutsia ili popadaiut pod vlianie baev. Po svedeniiam, ishodiaşim iz dostovernyh istochnikov, v Karkaralah: pochti vse kommunisty kirgizy i tatary perebity chernymi banditami, chto iavliaetsia, konechno, gromadnym udarom dlia partiinoi i sovetskoi raboty v etom uezde. Zakanchivaia nastoiaşii doklad, kirtatseksiia nahodit nujnym otmetit sleduiuşie prepiatstviia i nenormalnosti v partiinoi rabote: 1) otsutstvie rabotnikov iz kirgiz i tatar; 2) otsutstvie literatury na kirgizskom iazyke» [10], - degen derekter berılgen. Sonymen qatar, Qazaq ölkesınıŋ soltüstık jäne batys guberniialarynyŋ basqaru organdary aldynda ūlttyq kadrlardy daiyndau, äkımşılık-territoriialyq şekterdı aiqyndap belgıleu syndy kürdelı mäselelerden basqa taǧy bır ülken mäsele kütıp tūrdy. Ol negızınen 1921 jyldyŋ 19 säuırınde QazAKSR Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ Prezidiumy  qabyldaǧan Sıbır jäne Oral kazaktary äskerlerınıŋ ielıgıne patşa ükımetı jekemenşıkke bergen jerlerdı qazaqtarǧa qaitaru turaly Dekrette körsetılgen ıs-şaralardy jüzege asyru edı. Mūndai melekettık maŋyzdy şarany jürgızu üşın jergılıktı jerlerde jedeldetıp ūlttyq kadrlardy daiarlap, paidalanu qajet boldy. Mıne, osyndai maqsatta alǧaş 1921 jyly Jetısu ölkesınde «Qosşy», al odan keiınde basqa öŋırlerde «Qyzyl otau» dep atalatyn jastardyŋ qoǧamdyq-saiasi ūiymdary qūrylyp, belsendı türde jūmys jasai bastady. 1921 jyldyŋ 16 mamyrynda Smaǧūl Säduaqasov kezektı ıssaparmen Semei guberniialyq partiia konferensiiasyna [11]  qatysuǧa keledı. Mūnda ol jergılıktı jerde qalyptasqan ūlttyq kadrlardy daiyndau jäne olardy mümkındıgınşe köbırek partiia-keŋes jūmystaryna tartu, ūlttyq-territoriialyq şekterdı aiqyndap belgıleu jönındegı kommisiialar jūmysyn üilestırıp jürgızu tärızdı t.s.s. asa kürdelı mäselelerge qatysty saiasi jaǧdaidy körıp, eŋ aldymen qolynda tötenşe ökılettıgı bar Semei guberniialyq revkomyn qūru kerek dep şeşedı. Aqyr soŋynda, joǧaryda aitqanymyzdai, 1921 jyldyŋ 27 mamyrynda Qazpartbiuro jäne QazAKSR Ortalyq Atqaru Komitetı Prezidiumdarynyŋ bırlesken mäjılısınıŋ qaulysymen Semei gubrevkomy qūrylyp, onyŋ qūramynda töraǧa Smaǧūl Säduaqasov jäne müşelerı Levitin, Polozov, Nūrmaqov, Äuezov, Glinskii, Bolşakov qyzmetke kırısedı. Bır eskeretın jai, Semei gubrevkomynyŋ qūramy Smaǧūl Säduaqasov ūsynǧan jedelhattaǧy alǧaşqy nūsqada emes, basqaşa qūramda özgertılıp bekıtıldı. Ökınışke qarai, osy Smaǧūl Säduaqasov basqarǧan Semei gubrevkomynyŋ qyzmetı turaly resmi qūjattardy ne Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı mūraǧaty, ne Şyǧys Qazaqstan oblysy mūraǧattary qorlarynan ızdestırıp tappadyq. 2013 jyly Semei qalasyndaǧy Qazırgı zaman tarihynyŋ qūjattama ortalyǧy (orysşa atauy VKO SDNİ) şyǧarǧan «Grajdanskaia voina v Vostochnom Kazahstane, 1917-1922 g.g. Sbornik dokumentov» dep atalatyn kıtapta tek qana Semgubrevkomynyŋ töraǧasy Smaǧūl Säduaqasovtyŋ qyzmetıne qatysty «İz protokola zasedaniia gubrevkoma – ob izdanii vozzvaniia k jelaiuşim vernutsia na rodinu kirgizam ot 12 iiulia 1921 g.», «İz protokola zasedaniia Kirobkoma RKP(b) o nepravilnyh deistviiah upolnomochennogo KSİKa S. Sadvokasova ot 9 avgusta 1921 g.» jäne «İz protokola zasedaniia 2-i Semipalatinskoi gubpartkonferensii – o nasionalnom voprose ot 21 iiunia 1921 g.» dep atalatyn, nebärı üş-aq qūjat bar bolyp şyqty. Sonyŋ ışınde «İz protokola zasedaniia gubrevkoma – ob izdanii vozzvaniia k jelaiuşim vernutsia na rodinu kirgizam, ot 12 iiulia 1921 goda» [12] dep atalatyn qūjat qana tıkelei Semgubrevkomynyŋ qyzmetı turaly bıraz maǧūlmattar beredı. Būl qūjattyŋ mätını tömendegıdei: «İz protokola zasedaniia gubrevkoma – ob izdanii vozzvaniia k jelaiuşim vernutsia na rodinu kirgizam 12 iiulia 1921 g. Prisutstvuiut: Tt. Sadvokasov, Bolşakov, Litvinov, Polozov, Nurmakov, Ovcharenko, Sinisyn, Nachgar. Predsedatel – Sadvokasov. Sekretar – Stavrovskaia.

5. Sluşali: Soobşenie Zaisana o tom, chto perekochevavşie za granisu kirgizy, vyrajaiut jelanie vozvratitsia obratno.

Postanovili: İzdat vozzvanie ot imeni gubrevkoma k jelaiuşim vernutsia na rodinu kirgizam, garantirovat ih lichnuiu i imuşestvennuiu neprikosnovennost, a takje izdat sootvetstvuiuşii prikaz uchrejdeniia po poriadke priema i ustroistva vozvrativşihsia. Predgubrevkoma  Sadvokasov Chleny  Bolşakov, Levitin, Polozov, Nurmakov Sekretar  Stavrovskaia».   Mūnyŋ özı keŋes ökımetı kezınde «Smaǧūl Säduaqasovtyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetıne qatysty partiia-keŋestık qūjattar maqsatty türde joiylyp otyrmady ma?» degen oiǧa jeteleidı. Sonymen qatar, ol – Smaǧūl Säduaqasovtyŋ ömırınde oryn alǧan «aqtaŋdaqtardyŋ» qūpiiasyn tolyqtai aşu kerektıgın, jalpy onyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetın ǧylymi tūrǧyda tyŋǧylyqty zertteudıŋ qajettıgın meŋzeidı.  

Saiasi aiyptaular jäne oǧan qarsylyq

         Smaǧūl Säduaqasovqa qarsy baǧyttalǧan ūiymdasqan toptyŋ şabuyly eşbır tolastamady. 1921 jyldyŋ mamyr aiynyŋ ortasynda Orynbordan arnaiy partiialyq tapsyrmamen Semei guberniiasyn äkımşılık-territoriialyq basqaruǧa aluǧa daiyndyq  jūmystaryn ūiymdastyruǧa kelgen ol köpūzamai erıksız kerı qaituǧa mäjbür bolady. Būǧan negızınen ony keibır jergılıktı partiia-keŋes organdarynyŋ «ūltşyl jäne ūlt arazdyǧyn tudyrdy» degen negızsız aiyptaulary jäne äldekımderdıŋ ūdaiy joǧarydaǧy partiia-keŋes organdaryna aryzdar jazyp, jūmysyna kedergıler keltıruı sebep boldy. Sondai aiyptau qūjatynyŋ bırın tömende oqyrmandar nazaryna ūsynamyz. Onda: «İz protokola zasedaniia Kirobkoma RKP(b) o nepravilnyh deistviiah upolnomochennogo KSİKa S. Sadvokasova g. Orenburg                                                                             9 avgusta 1921 g.   Prisutstvovali: chleny obkoma tt. Kostelovskaia, Struppe, Murzagaliev, Petrov, predglavpolitprosveta t. Kenjin, sekretar KSİKa t. Dosov, zavedyvaiuşii agitotdelom t. Şleifer, zavedyvaiuşii Kirgosizdatom t. Speranskii, chleny prezidiuma Semipalatinskogo gubkoma RKP t. Fofanov. Sluşali: Doklad chlena Prezidiuma Semipalatinskogo RKP t. Fofanova o nepravilnyh deistviiah upolnomochennogo KSİKa t. Sadvokasova, vyrazivşihsia v

1. rospuske bez vsiakogo osnovaniia gubispolkoma i uispolkoma;
2. bezdeiatelnosti kak v oblasti sovetskoi, tak i partraboty, sledstviem chego iavilis razobşennost v rabotah otdelov i otsuutstvie kontakta mejdu gubkomom i gubispolkomom;
3. v politike natravlivaniia kirnaseleniia na russkih kommunistov, kotoryh t. Sadvokasov vystavlial, kak vinovnikov tiajelogo polojeniia kirnaseleniia;
4. v nasionalisticheskoi politike, vyrazivşeisia v opravdanii vseh deistvii kirgiz i obvinenii russkih rabotnikov sovuchrejdenii;
5. v posylke lojnoi informasii v KSİK s seliu postavit KSİK pered zamenoi gubrevkomom gubispolkoma kak sverşivşimsia faktom.

V zakliuchenie t. Fofanov dokladyvaet mnenie gubkoma po otnoşeniiu k t. Sadvokasovu, po kotoromu on doljen byt iskliuchen iz partii, predan sudu za doljnostnoe prestuplenie. Postanovili: Obsujdenie voprosa otlojit do priezda Sadvokasova i do bolşogo sostava prezidiuma. Sekretar obkoma M. Kostelovskaia Upravdelami Kirobkoma RKP(b) (podpis nerazborchiva) [13]». Turasyn aitsaq, Semei gubkomynyŋ jai ǧana qatardaǧy qyzmetkerı emes, ülken bır beldı Prezidium müşesı Fofanov degen kım edı? Şyn mänınde, ol «kümändı tūlǧa» bolatyn. Ony tömende Semei guberniialyq partiia komitetıne partiia müşesı Fofanovty öreskel mınez-qylyǧy üşın aiyptaǧan Öskemen partiia ūiymy müşelerınıŋ aryzynan bılemız. Būl partiialyq qūjatta: «Dokladnaia zapiska chlenov Ustkamenogorskoi organizasii RKP(b) Smirnova i Iаmpolskogo v Semipalatinskii gubernskii komitet RKP(b) – Ob antipartininoi linii povedeniia chlena partii Fofanova ot 14 aprelia 1921 goda S ianvaria mesiasa sego 1921 goda v Ustkamenogorske nachalis nekotorye iavleniia, pozorişe Sovetskuiu vlast, kak-to: vechera s obilnym ugoşeniem, tansami, muzykoi v mobotdele, uprodkome, uzekonote i drugie iavleniia. Massa vsevozmojnyh zaiavlenii protestov podavalas v ukom i politbiuro, no ni maleişego vidimogo deistviia k prekraşeniiu etih iavlenii ne bylo. Na sobranii RKP(b) 21 marta vse eti protesty vylilis v ostruiu formu i, nesmotria na to, chto zapreşali govarit ob etom, nazyvaia demogogiei, posle doklada tov. Zadorina o vpechetleniiah, vynesennyh im pri poezdke po uezdu, sobranie edinoglasno prosilo na pervom buduşem obşem sobranii sdelat doklad o merah, priniatyh k peresecheniiu pozornyh iavlenii. Na sobranii 28 marta vyiasnilos, chto ustroistvo vecherinok s obilnym ugoşeniem, tansami, vziatnichestvo i pianstvo, chrezmernoe uvelichenie otvetstvennyh paikov deistvitelno imeli mesto i ostalis beznakazannymi, prichem, po voprosu o pianstve izvestnogo kontrrevoliusionera Zykova, tov. Fofanov, kricha i topaia nogami, energichno zaşişal Zykova, nazyvaia ego tovarişem. Na sobranii 4 aprelia na povestke dnia: 1) Doklad po tekuşemu momentu; 2) Ob iskliuchenii iz partii t. Blagoveşenskogo; 3) Toje tov. Gutova, izvestnyh vsem chestnyh kommunistov. Posle doklada o prichinah iskliucheniia tov. Blagoveşenskogo bolşinstvo oratorov nahodiat slişkom jestokoi meroi nakazaniia t. Blagoveşenskogo v sravnenii s vinovnostiu drugih, vyskazalis protiv iskliucheniia i golosovanie potverdilo eto, posle chego Fofanov, topaia nogami, grozia kulakom, s groznymi okrikami, obozval sobranie ne kommunistami, a esserovşinoi, v zakliuchenie sobstvennoi vlastiu obiavil: 1) sobranie zakrytym; 2) partiiu raspuşennoi; 3) vseh chlenov – bespartiinymi. Vse eto na sobranie proizvelo ochen silnoe, udruchaiuşee vpechatlenie. Posle chego t. Gutov, dlia skoreişego vosstanovleniia organizasii, predlojil seichas je izbrat troiku. Tov. Lakomov (zamestitel nachalnika osobogo otriada) predlojil vsem bez iskliucheniia iavitsia zavtra na vseobuch, no po rasporiajeniiu tov. Fofanova, elektrichestvo bylo potuşeno, vsem predlojeno nemedlenno pokinut zal. Vse razoşlis po domam, i seichas je, na kvartirah, proizvedeny byli aresty tov. Smirnova, Gutova, Iаmpolskogo. Po chastnym svedeniiam, predpologalsia arest bolşogo kolichestva, no pochemu-to ne sostoialsia. Sobrannyi na drugoi den otriad, byl razognan tov. Fofanovym. Sobraniia iacheek takje razgonialis. Nam bylo prediavleno obvinenie v kontrrevoliusionnoi agitasii, na chto my otvetili tolko, chto eto loj. Podpisi: Smirnov, Iаmpolskii» [14], - dep jazylǧan. Endı qaraŋyz, osy özınşe «adal ärı taza kommunist» Fofanov sol uaqyttaǧy eŋ joǧarǧy ölkelık partiialyq basqaru organy – Kirobkomnyŋ Prezidiumy mäjılısınde QazAKSR Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ ökılettı ökılı ärı Bükılodaqtyq Atqaru Komitetınıŋ müşesı Smaǧūl Säduaqasovtyŋ üstınen «ūltşyl jäne ūlt arazdyqty tudyrdy», «partiia atyna kır keltırdı», «qyzmet babyn asyra paidalandy», «partiia organdarynyŋ bedelın tüsırdı»,  «ısı sotqa berılsın» «partiiadan şyǧaru kerek» degen auyr aiyptaular men ükımder aityp, baiandama jasady. Alaida, onyŋ Smaǧūl Säduaqasovqa osynşama kınä artatyndai moraldyq-etikalyq tūrǧyda eşqandai da qūqy joq edı. Semei gubkomy prezidiumynyŋ müşesı Fofanovtyŋ mūndai partiiaǧa jat, keraǧar qylyqtary turaly Kazpartbiuro müşelerı estımedı emes, estıdı. Bıraq,  «Qarǧanyŋ közın qarǧa şūqymaidy» degennıŋ kebı boldy. 1921 jyldyŋ 4 qyrküiegınde Orynborda Ekınşı Bükılqazaq keŋesterı sezıne qatysuşy qazaq kommunisterı delegattarynyŋ Keŋesı bolyp öttı. Oǧan Semei, Aqmola, Oral, Qostanai, Torǧai, Yrǧyz, Aqtöbe öŋırınen jäne Bökei guberniiasynan, jalpy sany 51 delegat kelıp qatysty. Sezde qazaq kommunisterı delegattarynyŋ Keŋesı jūmysyn Mūhtar Äuezov basqaryp, jürgızıp otyrdy. Oraiy kelgende aita ketu kerek, būl kezde Mūhtar Omarhanūly Semei guberniialyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy qyzmetın atqaratyn. Atalmyş Keŋeste negızınen ekı mäsele qaraldy. Onyŋ bırınşısı qazaqtardyŋ keŋes ökımetı organdarymen qarym-qatynasyn qalyptastyru jūmystaryn küşeitu turaly bolsa, ekınşı mäsele boiynşa Smaǧūl Säduaqasovtyŋ ötınışı qaralyp, tyŋdaldy. Ekınşı Bükılqazaq keŋesterı sezı delegattarynyŋ jiyny soŋynda Smaǧūl Säduaqasovtyŋ ötınışı turaly tömendegıdei mazūnda arnaiy qauly qabyldandy. Onda: «Postanovlenie Soveşanie zasluşav kratkoe zaiavlenie t. Sadvakasova nahodit, chto ego deistviia v Semipalatinskoi gubernii vyrazivşiesia v rospuske gubispolkoma i naznachenii gubrevkoma pri razguliavşem kolonizatorstve schitat soverşenno pravilnymi. Dalneişuiu politiku t. Sadvakasova v Semipalatinskoi gubernii, vyrazivşuiusia v privlechenii k rabote tuzemnyh rabotnikov i otstranenii kolonizatorov, schitat takje pravilnoi, a potomu prosit obkom i kontrkomissii peresmotret vopros o reabilitasii t. Sadvakasova vo vremia sezda, kontrolnoi komissii peresmotret ranee priniatoe o tov. Sadvakasove reşeniia. Takje prosit obkom v kontrolnuiu komissiiu poluchit neobhodimye svedeniia o deiatelnosti t. Sadvakasova ot delegasii Semipalatinskoi i Akmolinskoi gubernii. Predsedatel – podpis Sekretar – podpis» [15], - dep aitylady. Ökınışke orai, Fofanov sekıldı jergılıktı ūlt ziialylaryna terıs közqarastaǧy partiia müşelerı Qazaq ölkesınıŋ joǧary partiia-keŋestık basqaru organdarynda az bolmady. Sonyŋ bırı – Sibrevkom arnaiy Semei guberniialyq partiia komitetınıŋ qazaq-tatar bölımın basqaruǧa jıbergen Samat Şarafutdinov degen azamat boldy. Ol turaly joǧaryda atalǧan E. Sydyqov pen M. Malyşevanyŋ «Sibir i Kazahstan» kıtabynda: «Zaslujivaet vnimaniia osenka polojeniia v Semipalatinskom gubrevkome v nachale 1920 g. poehavşego «nalajivat rabotu» zaveduiuşego tataro-kirgizskim otdelom Sibrevkoma Samata Şarafutdinova: «Iа pribyl v Semipalatinsk 28 ianvaria s.g. Do moego pribytiia pri Otdele upravleniia Gubrevkoma byla uje organizovana Seksiia tiurkskih narodov. Vo glave seksii stoit nekto Auezov Muhtar. Chlenami Gubrevkoma iz kirgiz byli ot intelligensii Ermekov Alimhan i ot rabochih Tulenev. Tak kak eti tri lisa iavliaiutsia glavnymi voratilami ot kirgiz, to ia schitaiu neobhodimym skazat neskolko slov pro nih: Ermekov posle znamenitogo Bukeihanova iavliaetsia odnim iz vliiatelneişih predvoditelei partii Alaş-Orda, partii deistvitelno borovşeisia s orujiem v rukah protiv Sovetskoi vlasti. Auezov (seminarist poslednego klassa), vseselo predannyi Ermekovu, - iunyi kommunist. Vmeste s tem, nahodias selikom pod vlianiem Ermekova, deistvuet vo vsem po ego ukazaniiu. Ob etom svidetelstvuiut vse ego dela. Tulenev iz rabochih, umeiuşii tolko liş nemnogo chitat i pisat, no niskolko ne sposobnyi po svoemu harakteru i obşemu razvitiiu k aktivnoi rabote. Posle moego priezda Seksiia tiurkskih narodov pri Otdele upravleniia Gubrevkoma byla preobrazovana v Podotdel, rasşiren krug ego deiatelnosti i uvelichen ştat». Obviniv kazahskih rabotnikov v nasionalizme, identichnom nasionalizmu slujaşih u Kolchaka ego soplemennikov-tatar B. Ahtiamova i dr., S. Şarafutdinov predstavil Sibrevkomu vyvod: «Nujno byt ostorojnym v naznacheniiah chlenov revkomov iz nasionalisticheski nastroennyh intelligentov-musulman, osobenno kirgiz. Lichnosti kak Ermekov (chlen Semipalatinskogo Gubrevkoma) i Barlybaeva (chlen Pavlodarskogo urevkoma) tormoziat i mnogo meşaiut vesti revoliusionnuiu rabotu sredi kirgiz i voobşe musulmanskogo naseleniia Sibiri» [16], - dep jazady. 1921 jyldyŋ 23-28 jeltoqsan künderı aralyǧynda Mäskeude ötken IX Bükılreseilık keŋester sezınde Smaǧūl Säduaqasov «O polojenii del na mestah v Kirrespublike» dep atalatyn aty şuly baiandamasyn jasady. Mūnda ol V.İ. Lenin qatysqan Bükılreseilık keŋester sezınıŋ delegattary aldynda jaŋa ekonomikalyq saiasatty jüzege asyrudyŋ alǧaşqy kezeŋınde Sıbır revkomy tarapynan körsetılıp otyrǧan saiasi-ekonomikalyq qysymşylyqtar turaly aityp, joǧary partiia-keŋes organdaryndaǧy keibır şeneunıkterdıŋ öreskel äreketterın ötkır synǧa aldy. Ol öz baiandamasynda Sıbır revkomynyŋ jymysqy saiasatyn osylaişa äşkere etıp, aiausyz soqqy berdı. 1922 jyldyŋ aqpan aiynda Smaǧūl Säduaqasovqa Türkıstan Ortalyq Atqaru Komitetı janyndaǧy QazAKSR-nyŋ ökılettı ökılı bolyp taǧaiyndaluyna bailanysty uaqytşa Orynbordan ketuıne tura keldı. Būl özı Keŋester Odaǧynda erkın oily azamattardy jappai qudalaudyŋ jaŋa saiasi qūraly – OGPU-dıŋ qūrylyp, belsendı türde qoldanyla bastaǧan uaqyt bolatyn-dy. Köp ūzamai-aq stalindık quǧyn-sürgın Qazaq ölkesınde de kelıp jetıp, özınıŋ şynaiy sūrqiia jüzın körsettı. 1922 jyldyŋ 23 qyrküiegınde Orynbordaǧy Qazaq avtonomiialyq respublikasynyŋ joǧary partiialyq bilıgıne jergılıktı GPU organdarynan «O gruppovoi i personalnoi harakteristike, suşnosti i deiatelnosti Alaş-Ordy i nasionalistov kirgiz, a takje i voobşe kirrabotnikov» [17] - degen qūpiia aqpar kelıp tüsedı. Mūnda negızınen Qazaqstanda «partiia atyn jamylyp» astyrtyn äreket etetın būrynǧy Alaşorda ükımetınıŋ basşysy Älihan Bökeihan men Aspandiiar Kenjin, sonymen qatar keŋes ökımetın jaqtauşy Seiıtqali Mendeştıŋ toptary bary jäne būl toptaǧylardyŋ ärqaisysyna jeke-jeke mınezdeme berılıp, olardyŋ ūstanǧan saiasaty, közqarasy t.s.s. jailar jan-jaqty jazylyp körsetıledı. Mıne, osy jergılıktı GPU organdarynyŋ baiandauynda Aspandiiar Kenjin tobynyŋ qūramyna engızılgen Smaǧūl Säduaqasov turaly «Sadvokasov [Smagul]. İzvesten svoim Semipalatinskim podlogom i Akmolinskim defektom, umyşlenno sozdannym, daby razjech nasionalnuiu vrajdu mejdu kirgizskimi i russkimi kommunistami. Aktivnyi deiatel Alaş-Ordy, uchenik Bukeihanova»,  - deitın auyr saiasi aiyptar taǧylǧan. Ol uaqytta «Ūltşyl jäne ūlt arazdyǧyn tudyrdy» dep aiyptalǧan adamdar negızınen RSFSR Qylymystyq Kodeksınıŋ 58-şı babynyŋ arnaiy tarmaqtary boiynşa bes jyldan on jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyrylatyn nemese ölım jazasyna kesıletın bolǧan. Aqiqatty jalǧan degen keŋestık zamandaǧy jiyrmasynşy jyldardyŋ soŋy, otyzynşy jyldardyŋ basynda Alaş qairatkerlerınıŋ alǧaşqy toby, atap aitqanda, künı keşe Smaǧūl Säduaqasovpen bırge syilas dos, qyzmettes bolǧan Jüsıpbek Aimauytov, Halel Ǧabbasov, Dınmūhamet Ädılev jäne t.b. «burjuaziiaşyl ūltşyldar» dep aiyptalyp, «halyq jaulary» retınde atyla bastady. Būl joly, perıştesı qaqty ma, kım bılsın, äiteuır jasy endı ǧana jiyrmadan asqan Smaǧūl Säduaqasov tura kelgen ajaldan aman qalǧan bolatyn. Alaida, onyŋ ömırbaianyna osy «Semipalatinskii podlog i Akmolinskii defekt» degen ekı bırdei auyr aiyptau «qara taŋba» bolyp  jazylyp qalǧan edı. Aitpaqşy, sol 1922 jyldyŋ küzınde Alaş qozǧalysynyŋ basşylary Älihan Bökeihan, Mırjaqyp Dulatov jäne Tūraǧūl Abaiūly tūtqynǧa alynyp, Semei türmesıne qamalady. Mysaly, Qazaq ölkelık partiia komitetınıŋ hatşysy Korostylev 1922 jyldyŋ 9 jeltoqsanynda Stalinge jıbergen qūpiia jedelhatynda tūtqynǧa alynǧan Älihan Bökeihan men Mırjaqyp Dulatovtyŋ  Orynborǧa jetkızılgenı, sondai-aq Jaqyp Aqbaevtyŋ Semei türmesınde ekenı turaly [18] habarlaidy.  Al endı jergılıktı GPU organynyŋ mälımetınde Alaş kösemı Älihan Bökeihannyŋ 7 jeltoqsanda Mäskeu qalasyna – Stalinge jıberılgenı [19] jaiynda jazylady. Smaǧūl Säduaqasovtyŋ keŋes ökımetınıŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy qyzmetı turaly osy mäselenı zertteu barysynda onyŋ Aqmola guberniiasy boiynşa atqarǧan jūmystary jaiynda, iaǧni «Akmolinskii defekt» degen aiyptauǧa qatysty mūraǧat qūjattaryn ızdestırıp tappadyq. Bälkım, būl mūraǧat qūjattary 1920-1921 jyldary Sıbır revkomy soltüstıktegı qazaq jerlerı esebınen jaŋadan Omby guberniiasynyŋ qūruyna bailanysty sonda qalmady ma eken?.. Paidalanylǧan ädebietter

1. Alimhan Ermekov. Vstrecha s V.İ. Leninym v 1920 g. Dvijenie Alaş. Aprel 1920-1928 gg. T. 3. Kn. 1. – Almaty: «El-şejıre», 2007. Str. 150-155.
2. Sydykov E., Malyşeva M.P. «Sibir i Kazahstan» (Nasionalno-territorialnoe razmejevanie Sibiri i Kazahstana. 1919-1922 gg.). – Semei, 2010. Str. 184.
3. Sonda, 196-bet.
4. Sonda, 195-bet.
5. Ocherednye zadachi partii v nasionalnom voprose (dokladchik İ.V. Stalin; sodokladchik G.İ. Safarov). Protokoly X sezda RKP(b). – Moskva: «Partiinoe izdatelstvo», 1933. Str.-197.
6. Pismo A. Baitursynova V.İ. Leninu o preodolenii nedoveriia sovetskoi vlasti k kazahskoi intelligensii. Dvijenie Alaş. Aprel 1920-1928 gg. T. 3. Kn. 1. – Almaty: «El-şejıre», 2007. Str. 59-60.
7. Sonda, 63-bet.
8. Robert Konkvest. Bolşoi terror. Kniga 1. – Moskva: İzdatelstvo: «Rakstnieks», 1991. Str.-1.
9. İz protokola №25a obedinennogo zasedaniia Prezidiuma Kazpartbiuro i Prezidiuma KazSİKa. Arhiv Prezidenta Respubliki Kazahstan. F.140. Op.1. D.83. L.33. Mukanova G.K. Publisistika Smagula Sadvokasova. – Almaty, 2013.
10. İz otcheta Semipalatinskogo gubkoma RKP(b) – O rabote seksii gubkoma, ot 15 aprelia 1921 goda. SDNİ VKO. Fond-01, opis-01, delo-35, ll.-68-71.
11. İz protokola №33 zasedaniia Kazpartbiuro ot 16 maia 1921 goda. Arhiv Prezidenta Respubliki Kazahstan. F.40, Op.1. D.81. L.56. Mukanova G.K. Publisistika Smagula Sadvokasova. – Almaty, 2013.
12. İz protokola zasedaniia gubrevkoma – ob izdanii vozzvaniia k jelaiuşim vernutsia na rodinu kirgizam, ot 12 iiulia 1921 goda. SDNİ VKO. F.01P. Op.-L. D.43. L.92.
13. İz protokola zasedaniia Kirobkoma RKP(b) o nepravilnyh deistviiah upolnomochennogo KirSİKa S. Sadvokasova ot 9 avgusta 1921 g., Orenburg. F.139. Op.1. D.11. L.23-23 ob. Dvijenie Alaş. Aprel 1920-1928 gg. T. 3. Kn. 1. – Almaty: «El-şejıre», 2007. Str. 97-98.
14. Dokladnaia zapiska chlenov Ustkamenogorskoi organizasii RKP(b) Smirnova i Iаmpolskogo v Semipalatinskii gubernskii komitet RKP(b) – Ob antipartininoi linii povedeniia chlena partii Fofanova ot 14 aprelia 1921 goda. SDNİ VKO. Fond-01-P, opis-01, delo-76, list-2. Grajdanskaia voina v Vostochnom Kazahstane, 1917-1922 g.g. // Sbornik dokumentov. – «KGU SDNİ VKO...», 2013. Str. 239.
15. Protokol soveşaniia kommunistov-kirgiz delegatov 2-go Vsekirgizskogo sezda Sovetov 4-go sentiabria 1921 goda. Dvijenie Alaş: Sbornik materialov sudebnyh prosessov nad alaşevsami. V 3-h tomah. 1 kn. – Almaty: OF «Degdar», 2016. Str. 156-157.
16. Sydykov E., Malyşeva M.P. «Sibir i Kazahstan» (Nasionalno-territorialnoe razmejevanie Sibiri i Kazahstana. 1919-1922 gg.). – Semei, 2010. Str. 114.
17. Doklad sotrudnikov GPU v KiroblKK RKP(b) «O gruppovoi i personalnoi harakteristike, suşnosti i deiatelnosti Alaş-Ordy i nasionalistov kirgiz, a takje i voobşe kirrabotnikov». Arhiv Prezidenta Respubliki Kazahstan. İstoriia Kazahstana. Dokumenty i materialy (1917-2012). – Astana: TOO «Şaŋyraq Media», 2017. F.718. Op.1. D.114a. L.1-7.
18. Arhiv Prezidenta RK, F.139. Op.1. D.769a. L.3,4.
19. İz svodki PP GPU po KASSR v vostokotdel GPU. O vstreche Alaşordynsev. G. Orenburg. Ot 12 dekabria 1922 goda. Soverşenno sekretno. Dvijenie Alaş. Aprel 1920-1928 gg. T. 3. Kn. 1. – Almaty: «El-şejıre», 2007. Str. 125-126.

Samat JŪMATAIŪLY, L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU 3-kurs doktoranty