Bala künımde qiialyma qanat bıtırıp, läzzatqa batyrǧan, söitıp közımdı jypyq etıp qoiǧan kıtap oqudan, ara-tūra qalamdy taŋ asyrudan keiıngı menıŋ (jalpy būrynǧy auyl balalarynyŋ) ülken bır ermegım – dop oinau.
Menıŋ dep aitaiynşy, futbolmen äuestıgım auyl syrtynda qūr dop qualap kelumen tynbaityn. Ol Aleksandr Kiknadzenıŋ «Okin protivnika vzgliadom», Seidahmet Berdıqūlovtyŋ «Jūmyr jerde teŋbıl dop» siiaqty futbol önerı jaily kıtaptardy oqumen öreles jüretın. Sonymen bırge, jylma-jyl täteme aityp jazdyryp alatyn «Sovetskii sport» gazetıne, onyŋ aptalyq «Futbol – hokkei» qosymşasyna qadaǧalap, qadalyp otyramyn. Aldyŋǧysy dästürlı A2 qalybyndaǧy terlıktei gazet (älı de bar), qosymşasy kışırek, A4 qalybyndaǧy tabloid. «SS» sport jaŋalyqtaryn jazyp, türlı problemalyq maqalalar, interviuler jariialansa, «FH»-da futbol men hokkeidıŋ jılıgın şaǧyp, maiyn ışken mamandar sporttyŋ osy türlerınıŋ teoriialyq mäselelerın qozǧap, kezdesulerge tereŋ ǧylymi taldaular berıp otyrady. Qysqasy, solardyŋ arqasynda Pelenıŋ Edson Arantis du Nasimentu degen arqandai şūbatylǧan aty-jönın müdırıssız soǧudan bastap, golkiper (qaqpaşy), stopper (qorǧauşy), havbek (jartylai qorǧauşy), forvard (şabuylşy), dispetcher (oiyndy ūiymdastyruşy) tärızdı aǧylşynşa sözderdıŋ maǧynasyn ajyratyp, tıptı oiyn taktikasyn taldauǧa talaptanyp otyratynmyn.
Zerdemde qalyp qoiǧan emıs-emıs körınıster...
«Men öte elgezek adammyn, äsırese kökmoinaqtardyŋ bırın-bırı büiırden türtıp oinaǧandaǧy külkısın estısem» dep Esaqaŋ (Esenjol Qystaubaev) aitpaqşy, bız, auyl balalary, dausyn estıse toidan qaitqan şeşesın körgendei elgezektenetın bır närse boldy. Ol – köşede elektr baǧanyna ılıp qoiǧan sūrǧylt tüstı qauǧa radio. Älgı reproduktordan jiı-jiı futbol kezdesulerınıŋ reportajdary berıledı. Qaisybır ülkenderdıŋ köŋıl aşar qyzyǧy da sol reportajdar, bıraq aǧalarymyz bügınde joq üidegı bes somnyŋ radiosynan, ne qazır aryq qoidan baǧasy tömen bolyp qalǧan radioqabyldaǧyş-tranzistordan tyŋdaidy. Auyldyŋ futbol janküierlerı üşın «Pojarnyi auylda» ornalasqan radiotoraptyŋ bastyǧy Bölekbai Qazievtyŋ bedelı käsıpşılık direktorynan iaki partorg, profkomnan bır de kem emes.
Qūlanaiaq balalar, futbol reportajynyŋ habary şyǧysymen baǧan tübınen tabylamyz. Match aldynda oinalatyn Matvei Blanterdıŋ ataqty «Futbol marşynyŋ» alǧaşqy akkordtaryn jüregımız lüpıldei kütıp otyrǧanymyz.
Ol kezde kollaborasiia: sport reportajdary radioǧa da, teledidarǧa da arnap, ortaq jürgızıledı (KSRO Radio jäne telehabar taratu komitetınıŋ atynda radionyŋ aldymen tūruyn, radioǧa osylaişa bırınşı kezektegı maŋyz berılgenın keiın bıldık qoi). Jalpy, aiaqdop öner retınde qanatyn keŋ jaiǧan 1970-ınşı jyldar – futbol reportajdaryna da sonydan tynys bergen kezeŋ. Seidahmet Berdıqūlovtyŋ sözınşe jıbersek, būl jyldary Meksikada Fernandes, aǧylşynda Frenk Louton, Braziliiada futbol mamany, jurnalist, kommentator retınde de ataǧy aspandaǧan Saldania, gruzin Kote Maharadze siiaqty sportşoluşylarynyŋ ūlt maqtanyşyna ainalǧanyn kördık. «Kommentşıldık» keiın, teledidar dendep engen soŋ sport kommentatorlaryna joǧarydan tastalǧan desedı: iaǧni, qaqpa aldynda qarbalasyp jatqanda şoluşy oiyn örnegıne, jaŋaǧy qarbalasqa taktikalyq taldau jasap otyruy kerek – alaŋdaǧy qimyl-ärekettı körermen özı de körıp otyr ǧoi degen qisyn. Al erterekte, reportaj radioǧa arnap qosa jürgızıletındıkten, kommentatorǧa alaŋdaǧy oiyndy bajailap aityp, közapara köz aldyŋa alyp kelu mındet edı, solai bolǧandyqtan ol kezdıŋ sporttyq reportaj janryna oiynnan auytqyp ketu, tıl jetkenşe maqtau, kömeisız şeşendık tanytu, artyq bädızdeu tän emes-tūǧyn. Älbette, tılge edäuır köŋıl qoiylady, bıraq ol yŋǧai standartty tıldık bırlıkterge, ekspressivtı tıl oramdaryna baǧyndyrylǧan. Mysaly, keŋestık sporttyq radioreportaj mektebınıŋ negızın saluşy dep sanalatyn Vadim Siniavskiidıŋ tıkelei reportajyn bastaityn kezdegı «Govorit Moskva. Naşi mikrofony ustanovleny na Sentralnom stadione «Dinamo» degen saltanatty dauysyn estıgen kezde deneŋe erıksız qūs etıŋ şyǧady. Siniavskiidıŋ şäkırtı Nikolai Ozerov bolsa reportajdaryn artisşe, saŋlaqtanyp jürgızedı (GİTİS bıtırgen känıgı artist). Kei tūstarda körıktemei söilei almaityn jazuşy siiaqty, ol negızınen tyŋdauşynyŋ köŋılın bızdıŋ Ermūhamet Mäulen sekıldı asyǧa-aptyqqan, tez, öte emosionaldy jürgızuımen bauraidy. Qūddy stadionda özı oinap jürgendei (keiın bıldık qoi, latinos, italo jäne türık kommentatorlar reportajdy däl solai, jyldam, asa qyzu leppen jürgızedı eken jäne būl elderde älıge deiın radioreportaj jasau saqtalǧan). Sporttyq reportaj janrynyŋ bır zaŋy: täuır futbol kommentatory bolu degenımız oiyn tärtıbın, oiynnyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyn bes sausaǧyŋdai bılu emes, toqsan minut boiy tyŋdauşynyŋ/körermennıŋ nazaryn alaŋnan audarmai ūstap otyratyn artistık qabılet. Äitpese tyŋdauşyǧa/körermenge futbolşylardyŋ alaŋdaǧy bütkıl qimyl-qozǧalysyn, oryn auystyrularyn äste qisyndap bere almaisyŋ ǧoi. Ras, keiınırek bügıngı bızdıŋ Jandos Aitbaiūly siiaqty oiyn örnegın zerdelep otyratyn Maslachenkodai (ol käsıpqoi futbolşy – qaqpaşy-tūǧyn) taldamaşy kommentatorlar da boldy, bıraq, ne dese de, solardyŋ reportajdary Siniavskii men Ozerovtaǧy futboldyŋ ädemılıgı men romantikasyn joǧaltyp alǧandai körınuşı edı. Al endı Kote Maharadze osy ekeuınıŋ teŋ ortasyn ūstandy. Batone Kote de drama artisı edı, söitse-daǧy ol reportajyn bariton dausymen, asyǧyp-aptyqpai, qoiu boiauly baiandaularmen jürgızetın. «Anzor Kavazaşvili, özıne qarai ūşyp kele jatqan dopty şırene teptı, dop äuede qalyqtap jür, al bız oiynşylar qūramymen tanysyp alaiyq», – deitın jaryqtyq. Külmei gör, tyŋdamai gör osydan keiın!
1960-ynşy jyldardyŋ aiaq şenı sodan būrynǧy «altyn kürektıŋ» inersiiasymen qazaq ruhaniiatynyŋ kezektı bır köterılu, serpılu kezeŋın bastan keşıp jatqan kez edı. «Mäskeu üşın şaiqas», «Ülken Türkıstannyŋ küireuı (ekeuı de 1967 j. jaryq kördı) siiaqty jaŋa janrly şyǧarmalar şyǧyp, kinoekranǧa «Qyz Jıbek» lentasy (1969 jyl) joldama alǧan şaq. Aşyq kosmosqa adam şyǧyp, Aiǧa keŋestık rover qonyp jatqan uaqyt. Magomaev tūŋǧyş sovettık tvist – «Luchşii gorod na svete» änın şyrqap, «Dos-Mūqasan» ūlttyq folk-rok stilın äkelıp, solardyŋ äuenımen aǧalarymyz ben äpkelerımız toi men keştıŋ körıgın basqan oihoi-däuren. Batysta hippilık-revoliusiiaşyldyq qozǧalystyŋ ornyna kelgen esırtkışıl 1970-ınşı jyldardyŋ ızaşary «Bitlz» bızdegı ömırdı de endı tüzelmestei etıp özgerısterge tüsırgen. On jerden ekı araǧa dombauyl dual ornatylsa da, jalpylasu zamany qazaqtyŋ sardalasyn da bırsın-bırsın orai tüsken, ülken özgerısterdıŋ aldynda sana sılkıntken uaqyt edı būl.
Sport būl jalpylasu üderısınen tys qala almady. Älgı «künde bazar Kündebai» sūr reproduktordan («Qalpaqty radio» deidı) bükılodaqtyq jarystarmen qatar, älemdık futbol bırınşılıkterınen de reportajdar berılıp tūrady. Baǧan basynan qaŋǧyr-küŋgır şyǧyp, ekı sordyŋ aralyǧyna qystyrylǧan aiadai auylǧa tügel tarap jatatyn kommentator dauysymen bırge, elektr dıŋgegı tübınde qūlaǧymyz qalqiyp, demımızdı ışımızge tartyp otyrǧan qarasiraq bız jer şaryn oişa aralap, talai jerdıŋ «dämın» tatyp qaitamyz. Gran-Qoşqardyŋ arjaǧynda ülken bır älem – dop siiaqty döŋgelek dünie jatqanyn et-jüregımızben tüisınıp, oralamyz. Sol saparlarda at-esımıne tılıŋ äreŋ-päreŋ keletın sportşylar jürek törınen endı ketpestei bolyp oryn alyp, kökıregıŋde jazuly hattai syzylyp qalady. Äsırese, 1970 jylǧy älem bırınşılıgınde jeŋımpaz atanyp, qatty dümpu tudyrǧan braziliialyq «jūldyzdy» qūram – Pele, Jairzino, Tostao, Rivelino, Zigalo, Jerres, Karlos Alberto esımderı. Dese de, üş futbolşynyŋ – Pele, ispan Alfredo di Stefano, portugal Eisebionyŋ esımı airyqşa atalatyn. Bügınde bız Pelenı köbırek aitamyz ǧoi, al ol kezde jasyl alaŋǧa endı şyǧa bastaǧan braziliialyq «jas perıden» görı aty onymen qatar şyqqan Eisebio naǧyz aŋyz edı. Ǧalamat oiyn örnegımen şıderın üzıp tūrǧan būl futbolşy jönınde «Kogda Eisebio ne igraet, on «vyrubaet», spliunuv, radio» degen beinelı söz aitylatyn.
Sonymen, futbol daŋǧazasynyŋ dürmegımen toq baǧannyŋ tübınen jüzıŋ jainap, jıgerıŋ tasyp tūrasyŋ. Kün säkınıŋ üstıne tüsken kezde, balanyŋ kenjesı boluym sebeptı bır üidıŋ erkesı de, serkesı de özım tüskı asty asyǧys qabyldaimyn. Bızdıŋ jaqtyŋ şai pämdeuı erekşe bolyp keledı. Jez samaurynǧa bolsa qaqtyŋ, bolmasa tūndyrylǧan krannyŋ suyn qūiyp, tört elı tüsırıp äŋkıldete qainatady da, ündınıŋ sailon, ne №36-ynşy aralas gruzin şaiyn bölek aqqūmanda demdeidı. Jaipaq tabaqqa şymşuyrmen salǧan ottyŋ şoǧyndaǧy qyryq jamau aqqūman iıs jara yzyldai qainap, qolamtaǧa tükırınıp tūrady. Maŋaidy ǧajap bır hoş iıs jailaidy – būl özınıŋ narkologiialyq küşı jaǧynan kofeŋnen qalyspaityn, ışıne aq tüiırşıkter – qalampyr salynǧan, al qauıpsızdıgı jaǧynan kofeden ılgerı naǧyz aqqūiryq şai daiar boldy degen söz. Ony maianyŋ sütın qatyp, nälı kesege jūǧardai qyp, küreŋ qasqalap, şaqpaq seker tıstep ışpek kerek, sonda maŋdaiyŋ jıpsıp, jonarqaŋ terlep, jūlyntūtamyŋnyŋ boi-boiy şyǧyp, airyqşa uaz keşesıŋ. Onyŋ üstıne şaidy kese tarymen – Oiyldyŋ aq tarysyn salyp ışetınım bar-dy. Futboldyŋ habary şyqqanda osynau pämdep şai ışu saltanaty özınen özı keiınge ysyrylady – emen kübışelekte betı byrşyp, şyrt-şyrt synyp tūrǧan aşuly şūbatty ülken zerenge toltyra qūiyp basyp alasyŋ da, soŋynan aşytqysyz, kümpitıp pısırgen taba nandy qarbyta ekı-üş asap, syrtqa atyla şyǧasyŋ. Onda senı komandaŋ kütıp tūr, onda senı bızdıŋ suburtalo, bızdıŋ work-out alaŋşa kütıp jatyr.
Suburtalomyz, şyndyǧynda, betke tüsken jalatpadai aqtaŋdaq sordyŋ jaǧasynda, aq gül jarǧan adyraspandy dalanyŋ bır pūşpaǧyn ala jaiǧasqan mailaqy sary topyraqty alaŋ. Promsyldyŋ dänekerleuşılerı üş tūrbanyŋ basyn bırıktırıp pısırıp bergen qos qaqpasy demeseŋ, syrt qaraǧan adamǧa stadion ekendıgı de bılınbeidı. Bırınşı qazaq auyldyŋ şetındegı, Moina jaqtaǧy üşbu «kökalaly jylqy jusaǧan kölge» şıldesı qara tasty terletetın Atyraudyŋ aŋyzaq ystyǧynda Orys auyldyŋ, Şeşen auyldyŋ, «Pojarnyi» auyldyŋ jäne Ekınşı qazaq auyldyŋ balalary jinalyp, jarty kün dop qualaimyz. Üstıŋde – qoltyǧy salbyraǧan keŋ mäikı, būtta – qara säten dambal ne toqyma kök triko, aiaqta – qytaiy, bıraq asa şydamdy qarala kedy.
h h h
«Kım aitty saǧan, qara eşkı müjıgen aǧaş qaitadan güldemeidı dep?!» demekşı, kım aitty saǧan auyl balasy futbol önerın bılmeidı dep?! Qaişylap tebu, dopty aiaqtyŋ ūşymen, syrtymen qiyp döŋgeletu, korpuspen oinau, qabyrǧa jasap uaq pas berıp, dopty alǧa şyǧaru... bızden qalǧan. Qaptaldan qaptalǧa kölbeu auystyru, qaptaldan aiyp alaŋyna äuelete asyru, qaptaldan ortaǧa tastau, qaqqan dopty ılıp aludyŋ ne ekenın bılemız. Qarsylasyŋa aiaqty tıke qoiyp qarsy şabuǧa bolmaidy, dop özıŋe qarai turalap ūşqan kezde qolyŋdy jinap, deneŋe japsyryp aluyŋ kerek. Töreşı joq, «fol» degen sözdı de köp keiın estıdık qoi, degenmen, özımız belgılep alatyn aiyp doby bar, oiynnan tys qalu joq, degenmen dopty alaŋ jiegınen syrtqa şyǧaruǧa tyiym bar. Ärine, mūnyŋ bärın bızge eşkım arnaiy üiretpegen – būl bızdıŋ öz tüisıgımızben, bala kezdegı airyqşa aŋǧarympazdyǧymyzben tanyp-bılgenımız; ärine, būl bızdıŋ aǧalarymyzdyŋ oiyndarynan körgenımız jäne, älbette, qauǧa radio köz aldymyzǧa közapara äkelgen vizualdanu. «Qotyr qoldan, taz taqiiadan jūǧady» demekşı, qūlaǧymyzdan azyp, reproduktordan qarmaǧan «diagonalnyi pas», «probros», «podbor», «igra korpusom», «nakladka», «prijataia ruka», «igra v stenku», «aut», «ofsaid»... sözderın oişa assosiasiialap, aitaqyrda özımızşe jüzege asyramyz. Äzırlık-jattyǧudan jūrdaimyz, esesıne balalyq ǧalamat refleksiia bar.
Bügıngı futbol önerı negızınen pozisiialarǧa (oiynşy ampluasyna) qūrylady. Iаǧni alaŋda är oiynşy özınıŋ ornyn bıletın taktikalyq qatarlastyru. Mūnyŋ özı oiyn örnegınıŋ saǧatşa syrtyldap jüielı ötuı jäne komanda bolyp oinau, qorǧanys pen şabuyl qatarynyŋ teŋbe-teŋdıgın saqtau üşın qajet. Negızgı taktikalyq shemaǧa ötken ǧasyrdyŋ ortasyna taman engızılgen 3-2-2-3 jüiesı alynǧan, qalǧany osydan tuyndaǧan tür-tüzılımder. Iаǧni, golkiper (qaqpaşy), qorǧauşylar (būryn stopper, qazır – defender), jartylai qorǧauşylar (būryn havbek, bügınde – midfilder) jäne şabuylşylar (forvard). Qorǧanys jüiesı ıştei ortalyq qorǧauşylar (sentrbek, jarqyn ülgısı – «Barsadaǧy» Jerar Pike, boişaŋ, ırı oiynşylar), bostan qorǧauşy (libero, qorǧanystaǧylardyŋ qatesın tüzetetın sydyra tazartqyş, ülgısı – Frans Bekkenbauer) bolyp ekıge bölınedı. Jartylai qorǧauşylar tırek oiynşy (şarşamaityn, dopty jūlyp alatyn tip, ülgısı – «Chelsidegı» N’Golo Kante), ämbebap ortalyq havbek (qorǧanysqa da, şabuylǧa da qatysady, mysaly, «Chelsidegı» Frenk Lempard), sol jaq eŋ şetkı havbek (jyldam, qaptaldan pas tastaityn ärı driblingke şeber oiynşy, ülgısı – «Iýventustaǧy» Pavel Nedvez) jäne şabuyldauşy havbek (şeber aldap ötedı, pas şyǧaruy, dopty tartyp aluy eresen jäne soqqysy küştı oiynşy, mysaly, «Realdaǧy» Luka Modrich). Būdan basqa alaŋ jiegımen oinaityn lateral (būl qorǧanysqa da, şabuylǧa da bırdei qatysa beredı, jarqyn ülgısı – brazil Kafu). Şabuyl ötınde odan basqa ünemı alǧy şepten körınetın ekı oiynşy bolady, bıreuı ortalyq bölıkte, ekınşısı – vinger, onyŋ mındetı qaptaldan jyldam ötıp, ortaǧa dop asyru.
Osynyŋ bırde-bırın qūtaryp körmegen kışkentai auyl futbolşylary joǧarydaǧy oiyn taktikasy, pozisiialyq oiyn, komandalyq oiyn... degenıŋe ūrady da qol qoiady. Bızdıŋ oiynda taktikalyq ornalasu atymen bolmaidy. Qazırgı ülken futbolǧa ūqsas bır ǧana jerı bar, ol – bızdıŋ ärqaisymyz bügıngı Lionel Messi syqyldy «erkın sügıretşımız». Iаǧni pozisiia bolmaudyŋ özı pozisiiany bıldıredı, ekınşı sözben aitqanda, şabuyl ötınde jürsek qana köŋılde alaŋ basylyp, şabyt būlty aşylady. Qazırgı futbolda mūndai artyqşylyq ılude bıreu, al bızdıŋ alaŋda ötkızgen är künımız sondai erkındıkke toly-tyn: soŋǧa būtynan dop ötıp ketetın, ne dop tebem dep jılınşıgıŋdı tebetın «kostolomdardy» iaki doppen qamtamasyz etıp tūrady-au degen bırdı-ekılı balany qaldyramyz da, qalǧan jetı-segızımız qarsy qaqpaǧa qarai lap qoiamyz. Qorǧanysta jatyp alu degen ūǧym mülde joq, tek qana şabuyl. Alǧa, Qazaqstan, tek alǧa! «Forvardtyŋ basty missiiasy – gol soǧu» demedı me Nikolai Ozerov, bügın ǧana. Tıptı, sonyŋ aldynda, köptıŋ küşteuımen qaqpaǧa äreŋ baryp tūrǧan kiperımızdıŋ de aiaǧy gol soqqysy kep qyşyp tūrady jäne solar bügıngı «Bavariiadaǧy» Manuel Noier siiaqty şetınen dop tepkış, dop qualaǧyş-aq.
Arada bes ondyq jyl ötuı sebeptı men osy aitylmyş estelık-taqyrypqa bıraz oiqastap keldım ǧoi. Dese de, zavuch Kenje Taiyşevtyŋ Serık, Erık deitın qos ūlynyŋ, bızden bır klass joǧary oqyǧan Salamat, Sapi degen balalardyŋ, özımız «Şömış» deitın Jūmabai Kiızbasarovtyŋ, «Şüberek» deitın Mübäraktyŋ, Aşyqauyz Nūrlannyŋ jäne syidiǧan aryq, ūzyntūra Sanaqqali Qūljyǧarovtardyŋ «oiyn örnekterı» midyŋ bır būryşynda qalyp qoiypty. Qazır ǧoi alaŋǧa şyǧa qalsaŋ deneŋdı süiretıp jüretınıŋ, al ol şaqta stadionda qūstai ūşyp qana jüresıŋ. Qazırgı ülken futboldaǧy türtıp ketse jalp etıp qūlai salu, jazataiym qūlai qalsaŋ bır jerıŋdı ūstap, ötırık domalanyp jatu – arymyzǧa syn. Töreşı joq, War nou, sosyn da taktikalyq häm beitaktikalyq foldyŋ äkesın tanytasyŋ. Esıl-dertıŋ – qarsy qaqpaǧa tez jäne tiımdı türde jetıp, gol engızu. Sodan da şetınen şabuylşymyz, şetınen hedlainermız. Bızde ırkılu, qaimyǧu, ūnjyrǧaŋ tüsu degen bolmaidy. Ol kezde bız, qazırgı kommentatorlar aitatyndai, «ailamyzdy asyryp» ketpeitınbız – bız jeŋetınbız, «ese jıberıp almaitynbyz» – bız jeŋıletınbız, sonyŋ özınde de bız üşın jeŋılıp jatyp kambek jasap ketu şaiǧa bata qaiyrǧanmen bırdei. Ekınşı dem, üşınşı tynys aşudy moiyndamaityn, bır demmen, bır tynyspen, Baianyna ūmtylǧan Qozydai, qaqpaǧa üş qūlap, üş tūryp ūmtylatyn jansebıl oiyn. Mıne, Sanaq dopty kökpardai ılıp äketıp, känıgı pleimeikerşe ūzyn siraǧymen ortaǧa asyrdy. Onyŋ soŋynan Şömış şarqairaqtai zuyldady. Erık – japyraq jebe, qaqpaǧa qarai qalqyp ūşty. Oŋ jaq qanattan Jūmabai bölem jai tasyndai qyrlandy. Endıgı jerde basqaǧa pas tastau, golǧa dop şyǧaryp beru, assist jasau degen bolmaidy. Ömırden de qymbat maqsat – Aşyqauyz Nūrlan qorǧaǧan qaqpanyŋ qūlpyn aşu. Kösem ofsaid, bäseŋ ofsaid – endı ol esep emes. Esep – aldyŋnan qazdai tızılıp şyǧa keletın älgı bırdı-ekılı «jılınşık syndyrǧyşty» qapy qaldyryp, on bır qadamdyq mejege jaqyndap kelu. Mūnyŋ bır ǧana joly bar – orysşa «obhitrit», aǧylşynşa – dribling jasau. Bızdıŋ tılde – aldap ötu. Oiynymyzdyŋ eŋ hit jerı. Odan arǧysy qiyn emes: yşqyntyp tūryp tebu. Ol kezde bız qazırgı kommentatorlar aita beretındei, «soqqy jasamaitynbyz» iaki «soqqy baǧyttamaitynbyz» – bız dopty tebetınbız. Yŋǧaisyz pozisiialardan da tebe beremız, būl da auyl futbolynyŋ ülken bır erekşelıgı...
Änes Täjımūratov degen kısı jasyraq uaǧynda futbol oinaǧan. Ol kım deseŋız, Änes Saraidyŋ lūǧatymen aitaiyn, ol – kökeŋnıŋ kökesı, iaǧni menıŋ äkem. O kısı bızge özınıŋ ülken aǧasyn «bapa», özın «täte», al ınısın «täteşım» degızgen. Marqūm radiodan zäuımde Sanjar Jandosovtyŋ atyn estıse eleŋdep, «Qosşaǧylda bızben bırge futbol oinaǧan Sanjar ǧoi» dep otyratyn (Oraz Jandosovtyŋ ortanşy ūly Sanjar anasy Fatimamen 1940-ynşy jyldardyŋ basynan 1956 jylǧa deiın Jyloida spesposeleniemen tūrǧan). Söitıp futbol maǧan qanmen berılgen. İslam boiynşa bala anasyn belgılı bır uaqyt şamasynda ǧana emedı, al ǧylym balany ana sütımen ūzaǧyraq, ekıge kelgenşe tamaqtandyrudy qūptaidy. Men būl jospardy asyra oryndaǧanmyn – tura bes jasyma deiın arda emıppın (sodan boluy kerek, äiteuır bala bolyp süiegım şaǧylyp körmedı). Jäne künıge bırneşe ret emşekteidı ekem. Sımırıp alyp, dop oinauǧa jönelemın. Aiaqta – qara kaloş, qyzylmai bop oinap kelıp, «suatyma» qaita bas qoiamyn.
Solaqai tebemın. Qol da solaqai eken, bıraq balabaqşada tärbieşıler bala qūqyn aiaq asty etıp, asqan qatygezdıkpen sol qolymdy otyrǧyşqa taŋyp tastap, asty oŋ qolymmen ışuge (soŋyra jazuǧa) mäjbürleptı. Baǧyma qarai, solaqai aiaǧyma män bermegen. Üidegıler de. Jalpy Batys qazaǧy «Oŋqaiǧa sorpa joq, solaqaiǧa dym da joq» dep, solaqaiǧa dombyra ūstatpaǧan eken, soǧan qaraǧanda bızdıŋ jaqtan solaqailar, – sonyŋ ışınde solaqai önerpaz, – köp şyqqan siiaqty. Älı künge ärıpterdı qosyp jazuym qiyn (agrafiia degen qūbylys), sondai-aq sol jaq pen oŋ jaqty bıraz kıdırıp baryp ajyratamyn (dialeksiia, şyǧarmaşylyq adamdarynda kezdesetın auytqu). Üide jalǧyz menıŋ ǧana solaqai bolyp tuuym da, sırä, osy soŋǧy, oi eŋbegımen bailanysty boluy äbden mümkın. Būǧan mysal az emes. Mäselenki, belgılı multiplikator Leonid Şvarsmandy da (Cheburaşka men qoltyrauyn Genanyŋ avtory) bala kezınde qaita tärbieleu arqyly oŋqai qylǧanymen, sügırettı sol qolymen sala bergen ǧoi. Däl sol siiaqty, qolymdy küştep oŋqaiǧa auystyrǧanymen, men dopty sol aiaqpen tebetın küiımde qaldym. Beinelep aitqanda, solaqai aiaqtyŋ «originaly» Rivelinoda, al köşırmesı mende bolatyn. Futbol tarihynda «Siqyrly sol aiaqtyŋ» iegerı atanǧan jalǧyz Rivelino emes. Maradona da özınıŋ sol aiaǧyn bek maqtanyş köredı. Lionel Messi de tumysynan solaqai bola tūryp, keiın oŋ aiaqpen oinau deŋgeiın soǧan deŋgeilestırse de, eŋ myqty, eŋ ädemı goldaryn solaqai soǧady. Vengr Ferens Puskach, şveisariialyq Şakiri, uelştık Garet Beil, fransuz Kilian Mbappe, belgiialyq Lukaku da osy qatarda. Köbısı denelı, ırı jıgıtter ǧoi, sodan da sol aiaqpen dopty zeŋbırekşe atqan kezde qaqpanyŋ toryn qaqyratyp jıbere jazdaidy, al Lionel ekeumızge ne joryq?!
Uyzǧa meilınşe jari tūra, auruşaŋ, şynjau bolyp östım. Ol jyldary poselkelık dükende terısı sypyrylǧan, bas-siraǧyn, ış qūrylysyn aqtarmalaǧan, sorpalyq qana etı bar qoi ūşasy (tuşka) satylatyn. Üidegılerdıŋ soǧan teŋep, maǧan qoiǧan aty: «Toqsan tiynnyŋ töşkısı». Endı sol jüdeubas töşkıŋız jasyl... keşırıŋız, aitaqyr alaŋda tepken dobyn jūldyzdai aǧyp, jalǧyz quyp keledı. «Bır dana kısı aitpaqşy, adam bolaşaqqa qarai ūşu kerek, al ūşu üşın jeŋıl (qanatty emes, jeŋıl) boluy kerek qoi, oibai-au», – dep qoiyp, ūşyp keledı. Qas-qaǧym dribling... köz ılespes jyldamdyq... jäne sen qos «kostolomdy» artqa tastap, sytylyp şyǧa beresıŋ. Endı artta da, alda da senı toqtatar küş joq – men mūny közım şüidege bıtkendei, qaramai-aq bılemın. Endı, «jūmys ıstemeitın» oŋ aiaqpen demep, dopty sol jaǧyma yŋǧailap alu ǧana qaldy. Odan ärı, sekundtar... Toqtausyz jūmys ıstegen mi... Astynan qaqyrata tebesıŋ be? Üsıttı aiaqpen şırene tartsaŋ şe? Qiyp tūryp tastaiyn ba? Älde dopty şorşytyp, aiaqtyŋ köterıŋkı üstın kenet, qysqa tigıze tartyp alyp, ekpındı soqqy jasaǧan dūrys pa? Dık, dık etkızıp... Doptyŋ qaqpaǧa qarai nysanalap ūşuy osy tehnikalarǧa bailanysty – ne oraqşa iılıp ainalyp tüsedı, nemese sadaqtyŋ jebesı siiaqty būlǧaŋdap, doǧalanyp baryp kıredı, jä bolmasa «toǧyzdyqqa» jüzdık şegeşe dırıldep baryp, qatyp qalady.
Jä, «qūdyq syrtyndaǧynyŋ bärı batyr», joǧarydaǧy sözderdı keiın ıs bıtkesın ǧoi symǧa tartqandai etıp ädemılep jazyp otyrǧanymyz. Sättı driblingten soŋǧy qas-qaǧym sät senıŋ oişa bırneşe nūsqa saptap, jūptap tūruyŋa jarty minut te uaqyt qaldyrmaidy. Tıptı sekundtar da bolmaidy-au. Synyq sekundtar... Mıne, osylai dese dūrys. Bas qaŋǧyp, köz tūnyp, qūlaq tars bıtıp, aqyl-sana öşıp, ǧaiyptan daru bop ene qalǧan asqan ūşqyr tüisıgıŋmen sart etkıze soǧyp kep jıberesıŋ. Däl osy qas-qaǧym sätte astral syŋaryŋ jerdıŋ tartylys küşınen ajyrap, aitaqyr alaŋnan köterılıŋkırep, qaqpany betke alyp ūşyp bara jatqan dobyŋdy közımen ūzatyp tūrady. Tamaşa goldar tek osylai soǧylady. «Iа şkolu progulial na stadionah, / İdia v tolpe chugunnoi na proryv. / Iа pomniu po vorotam kajdyi promah, / Vse ostalnye promahi zabyv», – deidı ǧoi Valentin Gaft, dese de, şeşımı synyq sekundtarda qabyldanǧan ǧajaiyp goldarda «promah» bolmaidy. Mıne, Aşyqauyz Nūrlan, siraǧy syidiyp, qoldary şılbiıp, qabyrǧasy yrsiǧan «toqsan tiynnyŋ töşkısınıŋ» Puskachşa sol aiaqpen toǧyzdyqqa toǧytyp jıbermek bop zeŋbırekşe atqan dobyn äuel dese auyzy aşylyp, qoltyq etı dırıldep, közben ūzatyp salǧan küiı, bır orynda qalşiyp qalǧan. Teŋbıl dop «qaqpaşynyŋ süiıktı qūrbysy» – baǧanǧa düŋk etıp soǧyldy, äitkenmen keiın qaitpai, qaqpanyŋ joǧarǧy, köldeneŋ beldeuınıŋ tura astyna tiıp, odan serpılıp baryp jerdı ūrdy da, ärtaman torda tulap jatty... Joq, ötırık aitam. Bızdıŋ futbol – qaqpasynda tor bolmaǧan 1891 jylǧa deiıngı futbol ǧoi. Dop ta teŋbıl de, alabauyr da emes, jūlym-jūlymy şyqqan aqjem rezeŋke jäne ol tor bolmauy sebeptı mındettı türde laǧyp baryp sorǧa tüsedı. Nūrlan suyn sorǧalatyp alyp kep, ortaǧa yşqynta bır tebedı.
Oiyn äbden qyzady. Bır mezgılde kedyny laqtyryp tastap, jalaŋaiaq oiqastaisyŋ. Naǧyz feirplei – klubtyq oiynǧa da, qūrama komanda oiynyna da ūqsamaityn erkın futbol bastalady. Ärkım özınşe oinaidy. Ärkım odan basqaşa oinai almaidy. Dese de, bärımızdı ortaq bırlıkke keltırıp tūratyn bır närse bolady, ol – köşe futboly. Öz raqatyŋ üşın ǧana oinaityn auyldyŋ aiaqdop önerı. İia, däl osylai – sport emes, öner. Ūjymnyŋ qataŋ oiyn tärtıbıne baǧynatyn europalyq futbolǧa üş qainasa sorpasy qosylmaityn ädemı, jyldam, kreativtı öner. Būl jaǧynan bızdıŋ auyldyq aiaqdobymyz braziliialyq köşe futboly – djingo stilıne ūqsaityn. Jäne de Garrincha men Pele syndy şeber driblerlerdıŋ, äsırese şoinaq Garrincha siiaqty jetı-segız balany erkın aldap ötıp, qaqpa maŋynan bır-aq tabylatyn şoinaq balalardyŋ oiynyn körmei qaida jürsız?! Ekınşıden, bızdıŋ Qoşqar-ginqa oiynşylardan ämbebaptyqty talap etetın zamanaui futboldy da tolyǧymen qanaǧattandyratyn: oiyn barysyndaǧy jaǧdaiǧa qarai taktikalyq shemamyz sät saiyn qūlpyra özgerıp jatuşy edı. 1970-ınşı jyldar basynda «ūşqyr gollandtar» engızgen naǧyz totaldyq futbol, bıraq sol total odan būrynyraq, 1960-ynşy jyldardyŋ aiaq şenınde, auyl aitaqyrlarynda bastalǧan desek, asyra aitqandyq bola qoiar ma eken!?
Osylaişa, brazilder siiaqty, futbolda ūjym bolyp dop domalatu azdyq etetındıgın däleldep jürgen bızdıŋ, degenmen, ekı türlı kemşılıgımız bar edı. Bırınşıden, bızdegı dara-dara oiyn örnegın körsetu Braziliiadaǧydai bır jerge kep sarqyp, ortaq pazl qūrai almaityn. Ekınşıden, aldyratyn jerımız – dopty toqtatu (qabyldau) jäne alyp jüru. Brazilder siiaqty kışkenesınen mango jemısın aiaqtyŋ qyrymen, ökşemen oinata tebuge jattyqpaǧandyqtan, dopty alyp jüruge jäne fintter jasauǧa üiretılmegendıkten dopty täp-täuır qabyldap ala tūryp, özımızden ūzatyp alamyz. Oiyn alaŋynda būlaişa kelıp tūrǧan doptan airylyp qalu – ülken kemşılık jäne onyŋ soŋy öz qaqpaŋa gol soǧylumen aiaqtaluy äbden mümkın.
Bızdıŋ erkımızge qatyssyz taǧy bır jaǧdai boldy.
Oinap jürgenımızde mal ūstaityn qazaq auyldyŋ balalarynyŋ bır közı oqta, bır közı şoqta jüredı. Şoq degenımız – arǧy Gran-Qoşqar, bergı Bırınşı promsyl tūsynan, orys, şeşen molalary janyndaǧy damby köpır arqyly keşkılık örısten qaitatyn mal. Sanaqtardyŋ aiaǧy dopta, közı älgı köpırde. Odan şaŋdata tüsıp, qūmalaǧyn şaşyp maŋyrap kele jatqan qoidy, botasyn ızdep bozdaǧan tüienı aldymen körmek kerek. Öz malyŋdy dambynyŋ auzynan ūstap alyp, üige qarai aidamasaŋ, malyŋ korpus auylǧa kırıp ketedı, onyŋ soŋynda üide senı ūly da ırı aiqai kütıp tūrady. «Bır bes minut oinai qoiaiynşy, taǧy bır on müinet...» dep jürgenıŋde jamandatqyrlar ötıp ketedı ǧoi. Sanaq sonda ǧana oiyndy tastap şyǧyp, ärkımnıŋ qorasyn adaqtaidy. Bıraq endı keş. «Baqa bolǧyr!», «Şeşek şyqqyr!», «Tobanaiaq kelgır!»... sekıldı aşy sözder eşteŋe emes, ökpeŋ öşıp, şarşap-şaldyǧyp, sıŋırıŋe ılınıp äreŋ jetkenıŋde üide kütıp tūrar ötkır qamşyny aitsaişy bärınen de. Belgılı maqam ǧoi: «Asyq oinaǧan azar, dop oinaǧan tozar, bärınen de qoi baǧyp, köten jegen ozar»...
Bır künı, 1968 jyldyŋ qaraşa aiynda «İslam Äbılǧaziev jaŋadan düniege kelgen er balasynyŋ atyn Eisebio dep qoiypty» degen tosyn habar düŋk ete qaldy. Aiadai Qoşqar airan-asyr. Auyldyŋ qatyndary betterın jyrtty: oibui-i, qai betımdı şymşiyn... Esebı dei me... qoi, Esei şyǧar. Bıraq «QoşqarTudei» aqparat agenttıgı bie sauym keşkılık uaqyttaǧy lentasynda bükıl qūlaqty elertken älgı jaŋalyqtyŋ rastyǧyn quattady: İslam ūlyn ataqty portugal futbolşysy Eisebionyŋ qūrmetıne solai dep ataǧan. Qatyndar äuelım būǧan senbedı, bıraq aldaryna kışkentai Esebıge at bolyp taǧylǧan adamnyŋ sügıretı bar «Sovetskii sport» gazetınıŋ nömırı äkelıngen soŋ baryp şanbasqa amaldary qalmady. Gazet betınen olarǧa Labradordyŋ... pardon, Samarqannyŋ kök tasynan qaşalǧandai som denelı, antrasittı bır «qara bala» qarap tūrdy. Ol ne dese, Euzebiu da Silva Ferreiranyŋ (ömırde Euzebiu, Eisebio) resımı eken ǧoi...
Būrynǧy KSRO-da futbol soǧystan soŋǧy jyldary, Stalinnıŋ özı körıp, jaratqannan keiın halyqtyq sport türıne ainalǧan. Qoşqardaǧy sensasiialyq jaŋalyqtan tura on jyl būryn, 1958 jyly Mäskeude «Spartaktyŋ» oiynyn köruge kelgen jūrt lap berıp, maşinany tapap ötken-dı. Būl – adamzat tarihyndaǧy avto adamdy emes, adamdar maşinany basyp ötken jalǧyz uaqiǧa. Ol kezde «futbol fanaty» degen söz joq, bıraq ūǧym bar. Belgılı bır komandaǧa esı-dertı ketıp, jany küietınderdı «janküier» dep ataǧan ūǧym. Bıraq keŋestık janküierler azǧan Batystyŋ fanattaryna ūqsamauy tiıs degen ideologiialyq josyn boiynşa tribunada aiqai-şu şyǧaratyn tym belsendılerın milisiia ūstap äketıp, jügendep otyratyn (būl repressiia 1980-ınşı jyldary ǧana tyiyldy). Al ülken dünieden bır bölek jatqan Qoşqarǧa ideologiialyq polisiianyŋ qoly jete bermeitın, solai bolǧasyn da Qoşqardyŋ janküierlerı Qoşqardyŋ djingosy siiaqty öz aldyna bır qūbylys-tūǧyn. Almatynyŋ politehın bıtırgesın özı tuǧan mūnai käsıpşılıgıne jas maman retınde kelgen İslam aǧamyz sol bölekşe älemnıŋ aiqyn bır ökılı-tyn. Futboldyŋ maiyn qalqyp ışken ol rettı-retsız jerde özgelermen şeke tamyry şodyraiǧanşa aitysyp ta qalady. Kumir taŋdauy da ädetten tys: şöbı top-oiynşylardyŋ arasynan sol kezde älemnıŋ üzdık şeberlerı esebınen ǧalamşardaǧy eŋ taŋdauly komanda jasaqtaǧan brazilderge emes, portugalǧa, onyŋ ışınde şalaportugaldanǧan afrikalyq oiynşyǧa tüsken.
«Bıreu qaiqyny süiedı, bıreu düŋkını süiedı» degen osy da. Onyŋ üstıne 1966 jylǧy älem bırınşılıgınde öz tarihynda alǧaş ret qola jüldeger atanǧan Portugaliia qūramasyna osy jüldenı sözdıŋ tura maǧynasynda alyp bergen (finaldyq kezeŋdegı alty kezdesude toǧyz gol soqqan jäne būl rekordyn älıge deiın eşkım jaŋalai almai kele jatqan) Eisebio arada ötken ekı jylda joǧarydaǧydai eren körsetkışın qaitalamaǧanymen, goliador retındegı sapa qasietın, asqan jyldamdyqqa (jüz metrdı 10,8 sekundta jügırıp ötken) jäne küştı, myǧym soqqyǧa negızdelgen alaböten oiyn örnegın bırte-bırte şyŋdap, kerqaizaŋ naǧyz şaǧyna qadam basyp tūr edı. Däl İslam aǧamyz balasyn atyqtyratyn 1967 jyly Eisebio Europalyq chempiondar kubogynyŋ üzdık mergenı jäne «Altyn budsy» iegerı atanǧan. Afrikada (Mozambikte) düniege kelgen alǧaşqy ūly futbolşy retınde MFFİİS jäne World Soccer nūsqalary boiynşa HH ǧasyrdyŋ ataqty futbolşylarynyŋ alǧaşqy ondyǧyna ılıgıp, şaşasyna şaŋ jūqtyrmai jürgen kemel şaǧy-tyn. Negızınde Euzebio – katolikterde jiı kezdesetın at, köne grek tılınde «imandy, taqua adam» degendı bıldıredı. Sondyqtan futbolşylar arasynda jiı ūşyrasatyn būl esımnıŋ bärı bırdei mozambiktık «qara marjannyŋ» qūrmetıne berılgen desek qatelesemız, mäselenki, 1950 jyly älem chempiony atanǧan urugvailyq Eusebio Ramon Teherany, perulık qaqpaşy Eusebio Alfredo Kolandy, ispandyq jartylai qorǧauşy Eusebio Sakristan Menany jäne italian futbolşysy Euzebio di Francheskony būl qatarǧa jatqyzuǧa bolmaidy. Degenmen, esımı «Mozambik antrasitınıŋ» qūrmetıne qoiylǧan bır belgılı futbolşy bar, ol – Polşa qūramasynda oinaǧan şabuylşy Eizebiuş («Ebi») Smoliarek. 1981 jyly Ebi dünie esıgın aşqanda oǧan būl esımdı kezınde poliak qūramasynda öner körsetken äkesı – Vlodzimej Smoliarek taŋdaǧan eken. Futbol tarihy būdan basqa jaǧdaidy tırkemegen, iaǧni Vlodzimejden köp būryn, alys Qoşqarda ūlyna älgı esımdı enşıletken İslam Äbılǧazievtı qariia tarih asqan menmendıkpen qaǧys qaldyrǧan. Qaldyrmas pa edı, qaiter edı, eger bır jaǧdai oryn almasa.
Qazaqtyŋ balaǧa at qoiu josyny jatqan ılım ǧoi. Qūdaǧa qonaq bop kelgen künnıŋ keşıne tuǧan balanyŋ atyn Qūdabai dep qoia salady. Bır qora ülken kısınıŋ aldynda ıŋgälasa – Törtkempırbırşal. Yŋǧai qyz tua berse – Jaŋyl, Jaŋylsyn, bala tūrmasa – Tūrsyn, Tūrǧan. Oǧan da qaramai şetınei berse, tıl-köz tigen dep, ūiqastyryp qoiady, tıptı orystyŋ atyn beredı – Aleksandr, Sergei, Svetlana. Sondai «şataq» attyŋ kökesı Renat (revoliusiia + nauka + trud), ne Rem (revoliusiia + elektrofikasiia + mir). Olimpiada, İndira, Benazir, telehikaialardan alynǧan Salidad. Oibai-au, tym qūrysa osylardyŋ bıreuın at qyp taǧyndyrsa da äbestıgı bolmas edı ǧoi! Nemese, osy Qoşqardaǧy orta mekteptıŋ zavhozy Şambala siiaqty balalaryn sol künı qoimaǧa tüsken kerek-jaraqqa qarai Kıtap, Qalam, Qaǧaz, Syia... atandyrsa, ziialylyqtyŋ, oqymystylyqtyŋ lebın estırer edı-au İslamjan...
Bıraq, jasynan özdık pıkırmen auyzdanǧan, bıreudıŋ pıkırın maldanu, moiynsal bolu degendı bılmeitın häm şerkeş ūrqynan boluy sebeptı älemdık masştabta oilaityn İslam aǧamyz ılgerıdegı sözderdıŋ bıreuıne de qyŋbady – Eisebio, demek, Eisebio. Mümkın osy atqa laiyq, mümkın laiyqsyz, ony uaqyt körsetedı.
Bır ǧana jaǧdaidy eskermegen eken.
İslam aǧamyz Qoşqardaǧy Qilybaev Töleptıŋ Saqyş deitın qyzyn alǧan. Odan keiıngı Aqyşqa bızdıŋ synyptas Ramazannyŋ naǧaşy aǧasy Iles üilengen. İsekeŋnıŋ äkesı Tūrsynǧali men şeşesı Sarqyt erterek qaitys bolyp ketken. Kışkentai Eisebio üidıŋ erkek baladan tūŋǧyşy bolǧandyqtan, enesı sualǧan qūlynşaqty erkek balalary tūrmai ölıp qala bergen naǧaşy atasy Tölep pen äjesı Aijan bauyrlaryna salyp, özderı ösırıp-tärbieleidı. Tökeŋ (Tölep) – it päşespen tört jyl üzdıksız soǧysyp kelgen kısı, «qan körgen», ünemı oqtauly tūratyn qosauyz myltyǧy bar, basyna eşkımdı şyǧarmaityn, jel ainalyp jüretın eserleu tau. Onyŋ üstıne jan düniesı futboldy qabyldamaityn, «Bärı jabylyp bır dopty qualaǧanşa ärqaisysy bır doptan alyp qualamai ma?!» dep kıjınıp otyratyn şaldardyŋ sūrpynan. Küieu balasy elıkkenge jelıgıp, Eisebio dep qoiam degende alatyn arystandai, qaqpaly kökıregı aşumen ısıp-kepse de, jienge at qoiu şaruasyna tıkelei aralasa almai, dymy qūryǧan edı. Endı bala qolǧa keldı, tuǧan äke-şeşesın «täte», «apa», al būlardy «bapa», «mama» deitın boldy, mıne, osy bır qirakezık, ölıara uaqytta Tökeŋ Eisebio deitın basqatyrǧyşty jiırek ainaldyratyn ädet tapty. Osy, şetten engen sözdıŋ de bırqataryn qazaqşa tūlǧalai salasyŋ ǧoi, mäselen, Esenindı Esen, Esei, Fedordy Şodyr, İvandy İman degen siiaqty. Ne bolmasa, Erkektanany Erketaŋ dep özgerte salasyŋ. Al myna Eisebiony qalai tūlǧalamaqsyŋ, kün ūzaq sarǧaiyp batatyn jaqtaǧydai Esebi, Eisebito, Ebi, Sebito, Chebo, Chebito, Eiseb dep şūbyrtsaŋ, ony kım tüsınıp-qabyldaidy? Seb, Sebek, Seboşok deitın kışıreitındılerı de bar eken, bıraq, olai etse, qylyşkesten şerkeş mūny berıştıŋ sebegıne aparyp telıp jürer, qūrsyn...
Osylaişa tünımen toǧyz töŋkerılıp, on aunaqşyp jürgende Tökeŋe bır bılgış otyryp: «Töke, balanyŋ atyn qazaqşa qoisaŋ ölıp qaluy mümkın» degesın qart ırkıldı. Eisebio mektepke baratyn qarsaŋda, mektep balanyŋ dükımetın talap etkende ǧana bır toqtamǧa keldı: betı qazaq, aty jabropa bala mektep tabaldyryǧyn qalaida ata-ananyŋ üş haqqysynyŋ bırı – ūnasymdy atpen attauy tiıs. Oilanyp-tolǧanyp otyruǧa uaqyt joq, sondaǧy Tökeŋnıŋ oiyna jiırek tüse bergenı – Bolat deitūǧyn esım. Portugaldyǧynan qūtylyp, endıgı jerde qazaqtyǧyna bolattai berık bolsyn dep, qoi soiyp, molda aldyrtyp, jien nemerenıŋ esımın bır künde azan şaqyrtyp, özgerttı de jıberdı. Metrikany da solai dep aldy. Sodan Ebi endı «Bolat-Bolenka» atandy...
Būl tarih degendı qoisaişy. Alystaǧy Polşada kışkene Ebi futbolşy äkesınıŋ tılegın ornyna keltırıp, tanymal aiaqdopşyǧa ainaldy, tıptı zamanynda ūlyǧ attasy namysyn qorǧaǧan Portugaliia qaqpasyna dop engızıp jıbergen, söitıp jiyrma jyldan soŋ osy qūramanyŋ qaqpa qūlpyn aşqan bırden-bır poliak futbolşysy atanǧan. 1992 jyly, Reseidıŋ 1-ınşı prezidentı Elsin bilık basyna kelgende alys Kosta-Rikada dünie esıgın aşyp, Elsin deitın atty taǧynǧan Teheda da osy eldıŋ futbol qūrama komandasynda oinady. Al Qoşqardyŋ Eisebiosyna qatysty türde «Jaqyptyŋ köruı, Jüsıptıŋ joruy» kelmedı. Kereǧar dünie-ai, naǧaşy ata-äjesınıŋ qolynda aq qūiryq maimen sylanyp, erke, tentek bolyp ösken, tärbie-taǧylymdy basty aqparat közı – atasynan alyp jetılgen Ebi-Bolat aqyry futbolşy bolmady. Negızı, būryndary qazaq auyldarynda dop teppei ösetın bala neken-saiaq edı, bızdıŋ Ebidıŋ de aiaǧy bırde jerde jatqan taskesekke, bırde doptyŋ tap özıne tigen, alaida, ne dese de, este erekşe tūtylyp qalatyn alǧaşqy atyna opasyzdyq jasalǧannyŋ soŋynda ol oiynnan keiın jeidesın janküierlerge jyrtyp-jyrtyp beretın Eisebio tügılı qatardaǧy jai futbolşy da atana almady. Bügınde Bolat Äbılǧaziev Dossor käsıpşılıgınde bıldei bır slesar, ekı balanyŋ äkesı, Tölep atasy da, İslam tätesı de qaitqan, Saqyş äjesı ǧana bar. Ärine, adamnyŋ öz erkı, şyŋǧa şyǧa ma, şymǧa qona ma, ärberdesın käsıbıŋmen, otbasymen, dospen, aǧaiynmen bolaşaǧyŋa tırek tauyp ketudıŋ özı az olja emes qoi.
Sonda da... Bügınde köp adamnyŋ esınen şyǧyp ketken, bır kezde aiadai auyldy dürbeleŋge salǧan joǧarydaǧy ekstra-jaŋalyqty oiǧa oraltqan saiyn ışte bır gäp özınen-özı qozǧala beredı. Sonda deimın-au, kışkentai Ebi «Qairatym» dep men jürmın, qairatsyz bop sen jürsıŋ» qiyn şaqta kışkentai Diko (bolaşaq Pele) siiaqty äkesıne «Täte, men öskesın qazaq atynan Älem kubogyn jeŋıp aluǧa uäde etemın!» dep, şaqpaq tastyŋ otyndai nege jarqyldamady eken, söitıp äke armanyn nege almadai äueletpedı eken, al atasy men äjesı bır kezdegı Pelenıŋ assenizator äkesı men üi şaruasyndaǧy anasy sekıldı bolam degen balanyŋ betınen qaqpai, belın nege bumady eken, al Maqattyŋ tübındegı Qoşqar nege Pres-Korasoins ırgesındegı Bauru bola almady... degen oilarǧa tırele beresıŋ. Juan Ramos du Nasimentu men Selesta Arantis yrym qylyp, tūŋǧyş perzentın ataqty önertapqyş Edisonnyŋ atymen atyqtyrǧanda, Tökeŋnıŋ däl osyndai ataqty adamnyŋ esımın mansoq qylǧany balanyŋ aldaǧy taǧdyr jolyna äser etpedı me eken degen pändäui oiǧa da boi aldyratynymyz bar. Balamen bırge balanyŋ balalyq armanyn ükılemeu, dūrysy, soǧan sene almau, sırä da, bızdıŋ boiymyzdaǧy baltamen şauyp tastarlyq mınnıŋ bırı, tıptı ülkenı dese bolarlyq. Ülkenderdıŋ, qazaq auylyndaǧy jaǧdaidyŋ kesırınen marqūm İslam aǧamyzdyŋ ışınde öz Eisebiosyn köru oryndalmaǧan bır arman bolyp ketse kerek. Sol siiaqty Eisebio bolu armany – özımızdıŋ de ışımızde ketıp bara jatqan ūly arman. Adamzat osy künge deiın oilap tapqan önertabystardyŋ bır ǧajaiyby – futbol önerınde öz Eisebiosynyŋ bolmauy, ülken eseppen kelgende, qazaqtyŋ ışınde ketıp bara jatqan arman desek, adasa qoiar ma ekenbız. Mūndaida «Nege?» degen şoqpar bas sūraqtardyŋ qorşauynda qaluymyz zaŋdy.
Nege būlai bolǧanyna men tolyq gäp aita almaimyn. Bar bıletınım – kışkeneŋnen oiyŋa ornyǧyp, miyŋa sıŋısken, daǧdy-maşyq alǧan närse ǧana mäŋgı serıgıŋ bolyp qalatyny. Moiny ozyq elder balany süiegı qatpai tūryp önerge, sportqa beredı. Keşegı keŋestık jüie üzdık üş ülgı jasap kettı: josparly ekonomika, atom quatyn beibıt maqsatta paidalanu jäne būqaralyq sport. Ol kezde būqaralyq sportqa, sonyŋ ışınde balalar men jasöspırımder sportyna asa köŋıl bölınetın. Balalar sport mektepterı men seksiialary tegın, qazırgıdei qaŋyrap tūratyn zäulım FOK-tardyŋ ornyna yqşam sport mektepterı (DIýSŞ) aşylǧan, olardyŋ direktorlary bölıngen qarjyny talan-tarajǧa salmaidy. Eger öŋırlerdegı sport mektepterınıŋ tiımdılıgın olardyŋ tyǧyzdyǧymen eseptesek, halyq sirek qonystanǧan Atyrau atyraby jaǧdaiynda audan basy bır-bır DIýSŞ jäne Gurevtıŋ öz basyndaǧy sport mektepterı azdyq etpeidı-aq. Jan sany tört millionǧa da jetpeitın Horvatiia futboldan anadai üzdık qūrama berıp otyrǧanyn eskersek, Qazaqstannyŋ batysyndaǧy halqy sol şamany qūraityn üş oblys bırıgıp, horvattarǧa jeteǧabyl bır komanda şyǧaruy tiıs edı, yqtimaldylyq qisynymen kelsek. Olai bolmady, bolmai da otyr. Menıŋşe, būl jerdegı gäptı audan-oblys ortalyqtarynda sporttyq mektep-internattardyŋ bolmauymen bailanystyru kerek siiaqty. Ǧajap emes pe, Atyrau – elımızdegı älı künge sporttyq baǧyttaǧy mektep-internaty joq üş oblystyŋ bırı (qalǧan ekeuı – Maŋǧystau men Qostanai). Osynyŋ kesırınen auyldarda köşe futbolynan ösıp şyqqan talai jas talant odan ärı öspei, öskeleŋdemei qaldy. Solar keiın qalaǧa kelgen soŋ, öz betterımen mektep-seksiiaǧa jazylyp, aiaqdoppen arnaiy ainalysqanymen jasyraq pubertata kezeŋın ötkızıp alǧandyqtan kütkendegıdei nätije körsete almaityn. Jalpy sportta, sonyŋ ışınde futbolda buyn qatpai tūryp daǧdy-maşyq qalyptastyratyn pubertata ülken maŋyzǧa ie. Balandin basseinge bara almaǧasyn jüzudı odan tys jerde, Denis Ten syrǧanaudy sauda ortalyǧynda üirengen dep qabaǧat qairan qalyp jatamyz, bıraq däl mūnda oqys taŋdanarlyq eşteŋe joq – Dmitrii de, Denis te bar bolǧany sportpen ainalysudy der şaǧynda, pubertato kezeŋınde bastaǧan. Olardyŋ baǧy – qalaly jerde tuyp-öskenderı jäne käsıbi klubtar bar däuırde jasaǧandary. Bızdıŋ kezımızde būqaralyq sportqa ǧana män berılıp, käsıpqoi klubtyq jüie damymaǧandyqtan sapa emes, san quǧan bapkerler tuma talant ızdep, alys auyldardy aralai bermeitın. Äkesımen bırge gazet qiyndylaryn nyǧyzdap toltyrǧan şūlyq doppen oinap ösken Pele būrynǧy futbolşy Valdemar de Britonyŋ közıne tüspegende, futbol älıppesın däl älgındei doppen aşqan Eisebio brazil bapkerı Joze Bauerdıŋ nazaryna ılıkpegende bügıngı aiaqdop önerınıŋ tarihy «Futbol korolı» men «Qara qabylandy» bıler me edı, bılmes pe edı?! Brito men Bauer köşe futbolynyŋ arasynan suyrylyp, qara üzıp şyǧyp kele jatqan būl has talanttardy jazbai tanyp qana qoimai, ondailardy öz stilderınen – aula, köşe futboly stilınen uaqytynan būryn aiyrmaudy da eskergen. Pas beruge negızdeletın, qataŋ ūjymdyq tärtıptı ūstanatyn europalyq futbol dästürın – standartty oiyndy älgı köşe talanttaryna üirenşıktı oiyn stilımen ūştastyryp otyrǧan. Pelenıŋ özge brazil «jūldyzdarynyŋ» arasynan bırden üzdık şyǧu sebebı älgı ekı stildıŋ ara-jıgınde özıne ūnasymdy ülgı pışuınde. Odan talanty bır de kem tüspegen Garrinchanyŋ Pelenıŋ tasasynda qalǧany da osy üilesımdı eskermeuınen. Bügıngı Neimardyŋ kemşılıgı de osynda – osy bır aiqyn talanttyŋ dara oiyny, futboldaǧy romantikasy köbınese bapkerlık ştabtyŋ taktikalyq josparyna şalys tüsetındıkten baǧy janbai jür. Osy jerde soŋǧy jiyrma jylda Braziliia qūrama komandasynyŋ mundialdarda qaita-qaita joly bolmauynyŋ eleulı bır sebebın joǧarydaǧy jaǧdaimen bailanystyruǧa bolar edı.
Men qazaq futbolynyŋ sätsızdıkterın de osymen bailanystyrar edım: küres pen boks siiaqty ūlttyq futboldyŋ qainar közı de auyldarda jatyr, alaida qazaq balalary brazildar tärızdı säbi, infant, iaǧni olar küşke salyp oinai almaidy. Qazaq ta jany raqat alatyn erkın, qūmbyl futboldy süiedı. Sodan da brazil aiaqdop şeberlerınıŋ Europada abdyrap, mänerlerınen jaŋylysyp qalatyny sekıldı, ülken futbolǧa kelgen qazaq jıgıtterı de būl jerde taktikalyq jäne ūiymdasqan batystyq standarttyŋ qalybyna qatyrylǧandyqtan baiaǧy tabiǧi talantyn joǧaltyp alady. Būl jaidy bızdıŋ bapkerler eskermei jür. Osydan kelıp, auylda tuǧan talai talanttyŋ būlaq közı auylda öskendıkten emes, önerınıŋ tabiǧi tamyrynan ajyrap qalǧandyqtan aşylmai jür. Bızge Qazaq-ginqo kerek.
h h h
Jöŋkılıp jyldar ötıp, «aqqu ūşyp kölge, aqsūŋqar ūşyp şölge» kettık. Ölı qoltyqtan su ketıp, Qoşqardan el köşıp, bügınde balalyǧymyz būldyrap qalǧan sol bır aiadai auyl jermen-jeksen etıldı. Şümetektıŋ basymen qoştasqan, ornyna aq japanyŋ külı tigen qairan Qoşqardyŋ aty būl künde kartalardan da öşırılgen. Elden alysyraq ketkennen keiın saǧynyş taby qalyŋdau, saǧynyş lebı şeksızdeu bola ma eken, äiteuır, qat-qabat estelık pen eske alulardyŋ ala-şolasynda bala kezdı oişa saralap, kım bolǧyŋ kelgenın jäne qazır kım ekenıŋdı baiyptauǧa da tyrysady ekensıŋ. Bala kezımnen futbolşy boludy armandap edım desem, ötırık bolady. Men, – bälkım aitaqyrda bırge oiqastaǧan Sanaqtar men Erıkter de, – aldaryna ondai maqsat qoimaǧan boluy. Bıraq, osy jerde eskeretın bır närse bar: qaitkende de futboldyŋ bızge paidasy köp tigen eken. Berı qoiǧanda, sport bızdı jasöspırım kezde bolatyn problemalardan aulaq ūstapty. Bozbala şaqtyŋ qalai kelgenın sezbei de qalasyŋ ǧoi: bır jazda boiyŋ sereiıp, dausyŋ zoraiyp şyǧa keledı, artynşa asau sezımmen alysa bastaisyŋ. Mıne, osyndai syn şaqta basy bütın sportpen ainalysqan bız qyzben ainalyspadyq, sonyŋ arqasynda bozbalanyŋ «jyndy köbelek» kezı bızdı ainalyp öttı. Garvard universitetınıŋ zertteuşılerı bertın aşqan būl jaŋalyqty bız äldeqaşan, öz täjıribemızde däleldep qoiǧanbyz. Būl – bır.
Ekınşıden, futbol bızdıŋ tanym kökjiegımızdı keŋeittı, oi quatymyzdy arttyrdy. Üşınşıden, futbolmen, jalpy sportpen şūǧyldanu bızdıŋ dene küşımızdı nyǧaityp, özıŋe degen senımdı küşeittı. Eŋ soŋynda, futbol filosofiiasy degenımız – küres filosofiiasy deuge auzym barady.
Sportpen ainalysudy ūmytpaŋyzdar!
h h h
Osy künderı Katarda ötıp jatqan futboldan 22-ınşı älem bırınşılıgınde men ärdaiym janküier komanda – Kriştianu men Pepe, Silva men Fernandeş bastaǧan jıgıtter jartylai finalǧa öte almai qaldy. Esesıne plei-off kezeŋınıŋ osy bır mejesın alu üşın jasyl alaŋǧa Eisebiomen bır qūrlyqtan şyqqan Marokko komandasy şyǧady. Negızgı qūramyn afrofransuzdar qūraityn Fransiia qūramasyn da osy qatarǧa qosuǧa äbden bolady. Demek, Afrika qūrlyǧynan şyqqan tūŋǧyş ūlyǧ futbolşy – Eisebio esımımen tyǧyz bailanysty bızdıŋ qoşqarlyq janküierler jasyl alaŋda jasyndai jarqyldaityn «eisebiolardy» atoi sala qoldap, jeŋıstı sätter tıleuıne tolyq haqyly.
Alǧa, Aşraf Hakimi, Hakim Zieş, Sofian Bufal bastaǧan jäne qūramynda Kilian Mbappe, Usman Dembele, Kingsli Koman, Iýssuf Fofana, Daio Upamekano, Aksel Disasi, İbraima Konate, Jul Kunde, Viliam Saliba, Eduardu Kamavinga, Orelen Tchuameni oiqastaǧan saiypqyran jıgıtter!
Alǧa, Qoşqar!
Alǧa, Qazaqstan!
12.12.2022
Qaskeleŋ şatqaly, Sarqora
Maqsat TÄJ-MŪRAT
Osynyŋ bırde-bırın qūtaryp körmegen kışkentai auyl futbolşylary joǧarydaǧy oiyn taktikasy, pozisiialyq oiyn, komandalyq oiyn... degenıŋe ūrady da qol qoiady. Bızdıŋ oiynda taktikalyq ornalasu atymen bolmaidy. Qazırgı ülken futbolǧa ūqsas bır ǧana jerı bar, ol – bızdıŋ ärqaisymyz bügıngı Lionel Messi syqyldy «erkın sügıretşımız». Iаǧni pozisiia bolmaudyŋ özı pozisiiany bıldıredı, ekınşı sözben aitqanda, şabuyl ötınde jürsek qana köŋılde alaŋ basylyp, şabyt būlty aşylady. Qazırgı futbolda mūndai artyqşylyq ılude bıreu, al bızdıŋ alaŋda ötkızgen är künımız sondai erkındıkke toly-tyn: soŋǧa būtynan dop ötıp ketetın, ne dop tebem dep jılınşıgıŋdı tebetın «kostolomdardy» iaki doppen qamtamasyz etıp tūrady-au degen bırdı-ekılı balany qaldyramyz da, qalǧan jetı-segızımız qarsy qaqpaǧa qarai lap qoiamyz. Qorǧanysta jatyp alu degen ūǧym mülde joq, tek qana şabuyl. Alǧa, Qazaqstan, tek alǧa! «Forvardtyŋ basty missiiasy – gol soǧu» demedı me Nikolai Ozerov, bügın ǧana. Tıptı, sonyŋ aldynda, köptıŋ küşteuımen qaqpaǧa äreŋ baryp tūrǧan kiperımızdıŋ de aiaǧy gol soqqysy kep qyşyp tūrady jäne solar bügıngı «Bavariiadaǧy» Manuel Noier siiaqty şetınen dop tepkış, dop qualaǧyş-aq.
Arada bes ondyq jyl ötuı sebeptı men osy aitylmyş estelık-taqyrypqa bıraz oiqastap keldım ǧoi. Dese de, zavuch Kenje Taiyşevtyŋ Serık, Erık deitın qos ūlynyŋ, bızden bır klass joǧary oqyǧan Salamat, Sapi degen balalardyŋ, özımız «Şömış» deitın Jūmabai Kiızbasarovtyŋ, «Şüberek» deitın Mübäraktyŋ, Aşyqauyz Nūrlannyŋ jäne syidiǧan aryq, ūzyntūra Sanaqqali Qūljyǧarovtardyŋ «oiyn örnekterı» midyŋ bır būryşynda qalyp qoiypty. Qazır ǧoi alaŋǧa şyǧa qalsaŋ deneŋdı süiretıp jüretınıŋ, al ol şaqta stadionda qūstai ūşyp qana jüresıŋ. Qazırgı ülken futboldaǧy türtıp ketse jalp etıp qūlai salu, jazataiym qūlai qalsaŋ bır jerıŋdı ūstap, ötırık domalanyp jatu – arymyzǧa syn. Töreşı joq, War nou, sosyn da taktikalyq häm beitaktikalyq foldyŋ äkesın tanytasyŋ. Esıl-dertıŋ – qarsy qaqpaǧa tez jäne tiımdı türde jetıp, gol engızu. Sodan da şetınen şabuylşymyz, şetınen hedlainermız. Bızde ırkılu, qaimyǧu, ūnjyrǧaŋ tüsu degen bolmaidy. Ol kezde bız, qazırgı kommentatorlar aitatyndai, «ailamyzdy asyryp» ketpeitınbız – bız jeŋetınbız, «ese jıberıp almaitynbyz» – bız jeŋıletınbız, sonyŋ özınde de bız üşın jeŋılıp jatyp kambek jasap ketu şaiǧa bata qaiyrǧanmen bırdei. Ekınşı dem, üşınşı tynys aşudy moiyndamaityn, bır demmen, bır tynyspen, Baianyna ūmtylǧan Qozydai, qaqpaǧa üş qūlap, üş tūryp ūmtylatyn jansebıl oiyn. Mıne, Sanaq dopty kökpardai ılıp äketıp, känıgı pleimeikerşe ūzyn siraǧymen ortaǧa asyrdy. Onyŋ soŋynan Şömış şarqairaqtai zuyldady. Erık – japyraq jebe, qaqpaǧa qarai qalqyp ūşty. Oŋ jaq qanattan Jūmabai bölem jai tasyndai qyrlandy. Endıgı jerde basqaǧa pas tastau, golǧa dop şyǧaryp beru, assist jasau degen bolmaidy. Ömırden de qymbat maqsat – Aşyqauyz Nūrlan qorǧaǧan qaqpanyŋ qūlpyn aşu. Kösem ofsaid, bäseŋ ofsaid – endı ol esep emes. Esep – aldyŋnan qazdai tızılıp şyǧa keletın älgı bırdı-ekılı «jılınşık syndyrǧyşty» qapy qaldyryp, on bır qadamdyq mejege jaqyndap kelu. Mūnyŋ bır ǧana joly bar – orysşa «obhitrit», aǧylşynşa – dribling jasau. Bızdıŋ tılde – aldap ötu. Oiynymyzdyŋ eŋ hit jerı. Odan arǧysy qiyn emes: yşqyntyp tūryp tebu. Ol kezde bız qazırgı kommentatorlar aita beretındei, «soqqy jasamaitynbyz» iaki «soqqy baǧyttamaitynbyz» – bız dopty tebetınbız. Yŋǧaisyz pozisiialardan da tebe beremız, būl da auyl futbolynyŋ ülken bır erekşelıgı...
Änes Täjımūratov degen kısı jasyraq uaǧynda futbol oinaǧan. Ol kım deseŋız, Änes Saraidyŋ lūǧatymen aitaiyn, ol – kökeŋnıŋ kökesı, iaǧni menıŋ äkem. O kısı bızge özınıŋ ülken aǧasyn «bapa», özın «täte», al ınısın «täteşım» degızgen. Marqūm radiodan zäuımde Sanjar Jandosovtyŋ atyn estıse eleŋdep, «Qosşaǧylda bızben bırge futbol oinaǧan Sanjar ǧoi» dep otyratyn (Oraz Jandosovtyŋ ortanşy ūly Sanjar anasy Fatimamen 1940-ynşy jyldardyŋ basynan 1956 jylǧa deiın Jyloida spesposeleniemen tūrǧan). Söitıp futbol maǧan qanmen berılgen. İslam boiynşa bala anasyn belgılı bır uaqyt şamasynda ǧana emedı, al ǧylym balany ana sütımen ūzaǧyraq, ekıge kelgenşe tamaqtandyrudy qūptaidy. Men būl jospardy asyra oryndaǧanmyn – tura bes jasyma deiın arda emıppın (sodan boluy kerek, äiteuır bala bolyp süiegım şaǧylyp körmedı). Jäne künıge bırneşe ret emşekteidı ekem. Sımırıp alyp, dop oinauǧa jönelemın. Aiaqta – qara kaloş, qyzylmai bop oinap kelıp, «suatyma» qaita bas qoiamyn.
Solaqai tebemın. Qol da solaqai eken, bıraq balabaqşada tärbieşıler bala qūqyn aiaq asty etıp, asqan qatygezdıkpen sol qolymdy otyrǧyşqa taŋyp tastap, asty oŋ qolymmen ışuge (soŋyra jazuǧa) mäjbürleptı. Baǧyma qarai, solaqai aiaǧyma män bermegen. Üidegıler de. Jalpy Batys qazaǧy «Oŋqaiǧa sorpa joq, solaqaiǧa dym da joq» dep, solaqaiǧa dombyra ūstatpaǧan eken, soǧan qaraǧanda bızdıŋ jaqtan solaqailar, – sonyŋ ışınde solaqai önerpaz, – köp şyqqan siiaqty. Älı künge ärıpterdı qosyp jazuym qiyn (agrafiia degen qūbylys), sondai-aq sol jaq pen oŋ jaqty bıraz kıdırıp baryp ajyratamyn (dialeksiia, şyǧarmaşylyq adamdarynda kezdesetın auytqu). Üide jalǧyz menıŋ ǧana solaqai bolyp tuuym da, sırä, osy soŋǧy, oi eŋbegımen bailanysty boluy äbden mümkın. Būǧan mysal az emes. Mäselenki, belgılı multiplikator Leonid Şvarsmandy da (Cheburaşka men qoltyrauyn Genanyŋ avtory) bala kezınde qaita tärbieleu arqyly oŋqai qylǧanymen, sügırettı sol qolymen sala bergen ǧoi. Däl sol siiaqty, qolymdy küştep oŋqaiǧa auystyrǧanymen, men dopty sol aiaqpen tebetın küiımde qaldym. Beinelep aitqanda, solaqai aiaqtyŋ «originaly» Rivelinoda, al köşırmesı mende bolatyn. Futbol tarihynda «Siqyrly sol aiaqtyŋ» iegerı atanǧan jalǧyz Rivelino emes. Maradona da özınıŋ sol aiaǧyn bek maqtanyş köredı. Lionel Messi de tumysynan solaqai bola tūryp, keiın oŋ aiaqpen oinau deŋgeiın soǧan deŋgeilestırse de, eŋ myqty, eŋ ädemı goldaryn solaqai soǧady. Vengr Ferens Puskach, şveisariialyq Şakiri, uelştık Garet Beil, fransuz Kilian Mbappe, belgiialyq Lukaku da osy qatarda. Köbısı denelı, ırı jıgıtter ǧoi, sodan da sol aiaqpen dopty zeŋbırekşe atqan kezde qaqpanyŋ toryn qaqyratyp jıbere jazdaidy, al Lionel ekeumızge ne joryq?!
Uyzǧa meilınşe jari tūra, auruşaŋ, şynjau bolyp östım. Ol jyldary poselkelık dükende terısı sypyrylǧan, bas-siraǧyn, ış qūrylysyn aqtarmalaǧan, sorpalyq qana etı bar qoi ūşasy (tuşka) satylatyn. Üidegılerdıŋ soǧan teŋep, maǧan qoiǧan aty: «Toqsan tiynnyŋ töşkısı». Endı sol jüdeubas töşkıŋız jasyl... keşırıŋız, aitaqyr alaŋda tepken dobyn jūldyzdai aǧyp, jalǧyz quyp keledı. «Bır dana kısı aitpaqşy, adam bolaşaqqa qarai ūşu kerek, al ūşu üşın jeŋıl (qanatty emes, jeŋıl) boluy kerek qoi, oibai-au», – dep qoiyp, ūşyp keledı. Qas-qaǧym dribling... köz ılespes jyldamdyq... jäne sen qos «kostolomdy» artqa tastap, sytylyp şyǧa beresıŋ. Endı artta da, alda da senı toqtatar küş joq – men mūny közım şüidege bıtkendei, qaramai-aq bılemın. Endı, «jūmys ıstemeitın» oŋ aiaqpen demep, dopty sol jaǧyma yŋǧailap alu ǧana qaldy. Odan ärı, sekundtar... Toqtausyz jūmys ıstegen mi... Astynan qaqyrata tebesıŋ be? Üsıttı aiaqpen şırene tartsaŋ şe? Qiyp tūryp tastaiyn ba? Älde dopty şorşytyp, aiaqtyŋ köterıŋkı üstın kenet, qysqa tigıze tartyp alyp, ekpındı soqqy jasaǧan dūrys pa? Dık, dık etkızıp... Doptyŋ qaqpaǧa qarai nysanalap ūşuy osy tehnikalarǧa bailanysty – ne oraqşa iılıp ainalyp tüsedı, nemese sadaqtyŋ jebesı siiaqty būlǧaŋdap, doǧalanyp baryp kıredı, jä bolmasa «toǧyzdyqqa» jüzdık şegeşe dırıldep baryp, qatyp qalady.
Jä, «qūdyq syrtyndaǧynyŋ bärı batyr», joǧarydaǧy sözderdı keiın ıs bıtkesın ǧoi symǧa tartqandai etıp ädemılep jazyp otyrǧanymyz. Sättı driblingten soŋǧy qas-qaǧym sät senıŋ oişa bırneşe nūsqa saptap, jūptap tūruyŋa jarty minut te uaqyt qaldyrmaidy. Tıptı sekundtar da bolmaidy-au. Synyq sekundtar... Mıne, osylai dese dūrys. Bas qaŋǧyp, köz tūnyp, qūlaq tars bıtıp, aqyl-sana öşıp, ǧaiyptan daru bop ene qalǧan asqan ūşqyr tüisıgıŋmen sart etkıze soǧyp kep jıberesıŋ. Däl osy qas-qaǧym sätte astral syŋaryŋ jerdıŋ tartylys küşınen ajyrap, aitaqyr alaŋnan köterılıŋkırep, qaqpany betke alyp ūşyp bara jatqan dobyŋdy közımen ūzatyp tūrady. Tamaşa goldar tek osylai soǧylady. «Iа şkolu progulial na stadionah, / İdia v tolpe chugunnoi na proryv. / Iа pomniu po vorotam kajdyi promah, / Vse ostalnye promahi zabyv», – deidı ǧoi Valentin Gaft, dese de, şeşımı synyq sekundtarda qabyldanǧan ǧajaiyp goldarda «promah» bolmaidy. Mıne, Aşyqauyz Nūrlan, siraǧy syidiyp, qoldary şılbiıp, qabyrǧasy yrsiǧan «toqsan tiynnyŋ töşkısınıŋ» Puskachşa sol aiaqpen toǧyzdyqqa toǧytyp jıbermek bop zeŋbırekşe atqan dobyn äuel dese auyzy aşylyp, qoltyq etı dırıldep, közben ūzatyp salǧan küiı, bır orynda qalşiyp qalǧan. Teŋbıl dop «qaqpaşynyŋ süiıktı qūrbysy» – baǧanǧa düŋk etıp soǧyldy, äitkenmen keiın qaitpai, qaqpanyŋ joǧarǧy, köldeneŋ beldeuınıŋ tura astyna tiıp, odan serpılıp baryp jerdı ūrdy da, ärtaman torda tulap jatty... Joq, ötırık aitam. Bızdıŋ futbol – qaqpasynda tor bolmaǧan 1891 jylǧa deiıngı futbol ǧoi. Dop ta teŋbıl de, alabauyr da emes, jūlym-jūlymy şyqqan aqjem rezeŋke jäne ol tor bolmauy sebeptı mındettı türde laǧyp baryp sorǧa tüsedı. Nūrlan suyn sorǧalatyp alyp kep, ortaǧa yşqynta bır tebedı.
Oiyn äbden qyzady. Bır mezgılde kedyny laqtyryp tastap, jalaŋaiaq oiqastaisyŋ. Naǧyz feirplei – klubtyq oiynǧa da, qūrama komanda oiynyna da ūqsamaityn erkın futbol bastalady. Ärkım özınşe oinaidy. Ärkım odan basqaşa oinai almaidy. Dese de, bärımızdı ortaq bırlıkke keltırıp tūratyn bır närse bolady, ol – köşe futboly. Öz raqatyŋ üşın ǧana oinaityn auyldyŋ aiaqdop önerı. İia, däl osylai – sport emes, öner. Ūjymnyŋ qataŋ oiyn tärtıbıne baǧynatyn europalyq futbolǧa üş qainasa sorpasy qosylmaityn ädemı, jyldam, kreativtı öner. Būl jaǧynan bızdıŋ auyldyq aiaqdobymyz braziliialyq köşe futboly – djingo stilıne ūqsaityn. Jäne de Garrincha men Pele syndy şeber driblerlerdıŋ, äsırese şoinaq Garrincha siiaqty jetı-segız balany erkın aldap ötıp, qaqpa maŋynan bır-aq tabylatyn şoinaq balalardyŋ oiynyn körmei qaida jürsız?! Ekınşıden, bızdıŋ Qoşqar-ginqa oiynşylardan ämbebaptyqty talap etetın zamanaui futboldy da tolyǧymen qanaǧattandyratyn: oiyn barysyndaǧy jaǧdaiǧa qarai taktikalyq shemamyz sät saiyn qūlpyra özgerıp jatuşy edı. 1970-ınşı jyldar basynda «ūşqyr gollandtar» engızgen naǧyz totaldyq futbol, bıraq sol total odan būrynyraq, 1960-ynşy jyldardyŋ aiaq şenınde, auyl aitaqyrlarynda bastalǧan desek, asyra aitqandyq bola qoiar ma eken!?
Osylaişa, brazilder siiaqty, futbolda ūjym bolyp dop domalatu azdyq etetındıgın däleldep jürgen bızdıŋ, degenmen, ekı türlı kemşılıgımız bar edı. Bırınşıden, bızdegı dara-dara oiyn örnegın körsetu Braziliiadaǧydai bır jerge kep sarqyp, ortaq pazl qūrai almaityn. Ekınşıden, aldyratyn jerımız – dopty toqtatu (qabyldau) jäne alyp jüru. Brazilder siiaqty kışkenesınen mango jemısın aiaqtyŋ qyrymen, ökşemen oinata tebuge jattyqpaǧandyqtan, dopty alyp jüruge jäne fintter jasauǧa üiretılmegendıkten dopty täp-täuır qabyldap ala tūryp, özımızden ūzatyp alamyz. Oiyn alaŋynda būlaişa kelıp tūrǧan doptan airylyp qalu – ülken kemşılık jäne onyŋ soŋy öz qaqpaŋa gol soǧylumen aiaqtaluy äbden mümkın.
Bızdıŋ erkımızge qatyssyz taǧy bır jaǧdai boldy.
Oinap jürgenımızde mal ūstaityn qazaq auyldyŋ balalarynyŋ bır közı oqta, bır közı şoqta jüredı. Şoq degenımız – arǧy Gran-Qoşqar, bergı Bırınşı promsyl tūsynan, orys, şeşen molalary janyndaǧy damby köpır arqyly keşkılık örısten qaitatyn mal. Sanaqtardyŋ aiaǧy dopta, közı älgı köpırde. Odan şaŋdata tüsıp, qūmalaǧyn şaşyp maŋyrap kele jatqan qoidy, botasyn ızdep bozdaǧan tüienı aldymen körmek kerek. Öz malyŋdy dambynyŋ auzynan ūstap alyp, üige qarai aidamasaŋ, malyŋ korpus auylǧa kırıp ketedı, onyŋ soŋynda üide senı ūly da ırı aiqai kütıp tūrady. «Bır bes minut oinai qoiaiynşy, taǧy bır on müinet...» dep jürgenıŋde jamandatqyrlar ötıp ketedı ǧoi. Sanaq sonda ǧana oiyndy tastap şyǧyp, ärkımnıŋ qorasyn adaqtaidy. Bıraq endı keş. «Baqa bolǧyr!», «Şeşek şyqqyr!», «Tobanaiaq kelgır!»... sekıldı aşy sözder eşteŋe emes, ökpeŋ öşıp, şarşap-şaldyǧyp, sıŋırıŋe ılınıp äreŋ jetkenıŋde üide kütıp tūrar ötkır qamşyny aitsaişy bärınen de. Belgılı maqam ǧoi: «Asyq oinaǧan azar, dop oinaǧan tozar, bärınen de qoi baǧyp, köten jegen ozar»...
Bır künı, 1968 jyldyŋ qaraşa aiynda «İslam Äbılǧaziev jaŋadan düniege kelgen er balasynyŋ atyn Eisebio dep qoiypty» degen tosyn habar düŋk ete qaldy. Aiadai Qoşqar airan-asyr. Auyldyŋ qatyndary betterın jyrtty: oibui-i, qai betımdı şymşiyn... Esebı dei me... qoi, Esei şyǧar. Bıraq «QoşqarTudei» aqparat agenttıgı bie sauym keşkılık uaqyttaǧy lentasynda bükıl qūlaqty elertken älgı jaŋalyqtyŋ rastyǧyn quattady: İslam ūlyn ataqty portugal futbolşysy Eisebionyŋ qūrmetıne solai dep ataǧan. Qatyndar äuelım būǧan senbedı, bıraq aldaryna kışkentai Esebıge at bolyp taǧylǧan adamnyŋ sügıretı bar «Sovetskii sport» gazetınıŋ nömırı äkelıngen soŋ baryp şanbasqa amaldary qalmady. Gazet betınen olarǧa Labradordyŋ... pardon, Samarqannyŋ kök tasynan qaşalǧandai som denelı, antrasittı bır «qara bala» qarap tūrdy. Ol ne dese, Euzebiu da Silva Ferreiranyŋ (ömırde Euzebiu, Eisebio) resımı eken ǧoi...
Būrynǧy KSRO-da futbol soǧystan soŋǧy jyldary, Stalinnıŋ özı körıp, jaratqannan keiın halyqtyq sport türıne ainalǧan. Qoşqardaǧy sensasiialyq jaŋalyqtan tura on jyl būryn, 1958 jyly Mäskeude «Spartaktyŋ» oiynyn köruge kelgen jūrt lap berıp, maşinany tapap ötken-dı. Būl – adamzat tarihyndaǧy avto adamdy emes, adamdar maşinany basyp ötken jalǧyz uaqiǧa. Ol kezde «futbol fanaty» degen söz joq, bıraq ūǧym bar. Belgılı bır komandaǧa esı-dertı ketıp, jany küietınderdı «janküier» dep ataǧan ūǧym. Bıraq keŋestık janküierler azǧan Batystyŋ fanattaryna ūqsamauy tiıs degen ideologiialyq josyn boiynşa tribunada aiqai-şu şyǧaratyn tym belsendılerın milisiia ūstap äketıp, jügendep otyratyn (būl repressiia 1980-ınşı jyldary ǧana tyiyldy). Al ülken dünieden bır bölek jatqan Qoşqarǧa ideologiialyq polisiianyŋ qoly jete bermeitın, solai bolǧasyn da Qoşqardyŋ janküierlerı Qoşqardyŋ djingosy siiaqty öz aldyna bır qūbylys-tūǧyn. Almatynyŋ politehın bıtırgesın özı tuǧan mūnai käsıpşılıgıne jas maman retınde kelgen İslam aǧamyz sol bölekşe älemnıŋ aiqyn bır ökılı-tyn. Futboldyŋ maiyn qalqyp ışken ol rettı-retsız jerde özgelermen şeke tamyry şodyraiǧanşa aitysyp ta qalady. Kumir taŋdauy da ädetten tys: şöbı top-oiynşylardyŋ arasynan sol kezde älemnıŋ üzdık şeberlerı esebınen ǧalamşardaǧy eŋ taŋdauly komanda jasaqtaǧan brazilderge emes, portugalǧa, onyŋ ışınde şalaportugaldanǧan afrikalyq oiynşyǧa tüsken.
«Bıreu qaiqyny süiedı, bıreu düŋkını süiedı» degen osy da. Onyŋ üstıne 1966 jylǧy älem bırınşılıgınde öz tarihynda alǧaş ret qola jüldeger atanǧan Portugaliia qūramasyna osy jüldenı sözdıŋ tura maǧynasynda alyp bergen (finaldyq kezeŋdegı alty kezdesude toǧyz gol soqqan jäne būl rekordyn älıge deiın eşkım jaŋalai almai kele jatqan) Eisebio arada ötken ekı jylda joǧarydaǧydai eren körsetkışın qaitalamaǧanymen, goliador retındegı sapa qasietın, asqan jyldamdyqqa (jüz metrdı 10,8 sekundta jügırıp ötken) jäne küştı, myǧym soqqyǧa negızdelgen alaböten oiyn örnegın bırte-bırte şyŋdap, kerqaizaŋ naǧyz şaǧyna qadam basyp tūr edı. Däl İslam aǧamyz balasyn atyqtyratyn 1967 jyly Eisebio Europalyq chempiondar kubogynyŋ üzdık mergenı jäne «Altyn budsy» iegerı atanǧan. Afrikada (Mozambikte) düniege kelgen alǧaşqy ūly futbolşy retınde MFFİİS jäne World Soccer nūsqalary boiynşa HH ǧasyrdyŋ ataqty futbolşylarynyŋ alǧaşqy ondyǧyna ılıgıp, şaşasyna şaŋ jūqtyrmai jürgen kemel şaǧy-tyn. Negızınde Euzebio – katolikterde jiı kezdesetın at, köne grek tılınde «imandy, taqua adam» degendı bıldıredı. Sondyqtan futbolşylar arasynda jiı ūşyrasatyn būl esımnıŋ bärı bırdei mozambiktık «qara marjannyŋ» qūrmetıne berılgen desek qatelesemız, mäselenki, 1950 jyly älem chempiony atanǧan urugvailyq Eusebio Ramon Teherany, perulık qaqpaşy Eusebio Alfredo Kolandy, ispandyq jartylai qorǧauşy Eusebio Sakristan Menany jäne italian futbolşysy Euzebio di Francheskony būl qatarǧa jatqyzuǧa bolmaidy. Degenmen, esımı «Mozambik antrasitınıŋ» qūrmetıne qoiylǧan bır belgılı futbolşy bar, ol – Polşa qūramasynda oinaǧan şabuylşy Eizebiuş («Ebi») Smoliarek. 1981 jyly Ebi dünie esıgın aşqanda oǧan būl esımdı kezınde poliak qūramasynda öner körsetken äkesı – Vlodzimej Smoliarek taŋdaǧan eken. Futbol tarihy būdan basqa jaǧdaidy tırkemegen, iaǧni Vlodzimejden köp būryn, alys Qoşqarda ūlyna älgı esımdı enşıletken İslam Äbılǧazievtı qariia tarih asqan menmendıkpen qaǧys qaldyrǧan. Qaldyrmas pa edı, qaiter edı, eger bır jaǧdai oryn almasa.
Qazaqtyŋ balaǧa at qoiu josyny jatqan ılım ǧoi. Qūdaǧa qonaq bop kelgen künnıŋ keşıne tuǧan balanyŋ atyn Qūdabai dep qoia salady. Bır qora ülken kısınıŋ aldynda ıŋgälasa – Törtkempırbırşal. Yŋǧai qyz tua berse – Jaŋyl, Jaŋylsyn, bala tūrmasa – Tūrsyn, Tūrǧan. Oǧan da qaramai şetınei berse, tıl-köz tigen dep, ūiqastyryp qoiady, tıptı orystyŋ atyn beredı – Aleksandr, Sergei, Svetlana. Sondai «şataq» attyŋ kökesı Renat (revoliusiia + nauka + trud), ne Rem (revoliusiia + elektrofikasiia + mir). Olimpiada, İndira, Benazir, telehikaialardan alynǧan Salidad. Oibai-au, tym qūrysa osylardyŋ bıreuın at qyp taǧyndyrsa da äbestıgı bolmas edı ǧoi! Nemese, osy Qoşqardaǧy orta mekteptıŋ zavhozy Şambala siiaqty balalaryn sol künı qoimaǧa tüsken kerek-jaraqqa qarai Kıtap, Qalam, Qaǧaz, Syia... atandyrsa, ziialylyqtyŋ, oqymystylyqtyŋ lebın estırer edı-au İslamjan...
Bıraq, jasynan özdık pıkırmen auyzdanǧan, bıreudıŋ pıkırın maldanu, moiynsal bolu degendı bılmeitın häm şerkeş ūrqynan boluy sebeptı älemdık masştabta oilaityn İslam aǧamyz ılgerıdegı sözderdıŋ bıreuıne de qyŋbady – Eisebio, demek, Eisebio. Mümkın osy atqa laiyq, mümkın laiyqsyz, ony uaqyt körsetedı.
Bır ǧana jaǧdaidy eskermegen eken.
İslam aǧamyz Qoşqardaǧy Qilybaev Töleptıŋ Saqyş deitın qyzyn alǧan. Odan keiıngı Aqyşqa bızdıŋ synyptas Ramazannyŋ naǧaşy aǧasy Iles üilengen. İsekeŋnıŋ äkesı Tūrsynǧali men şeşesı Sarqyt erterek qaitys bolyp ketken. Kışkentai Eisebio üidıŋ erkek baladan tūŋǧyşy bolǧandyqtan, enesı sualǧan qūlynşaqty erkek balalary tūrmai ölıp qala bergen naǧaşy atasy Tölep pen äjesı Aijan bauyrlaryna salyp, özderı ösırıp-tärbieleidı. Tökeŋ (Tölep) – it päşespen tört jyl üzdıksız soǧysyp kelgen kısı, «qan körgen», ünemı oqtauly tūratyn qosauyz myltyǧy bar, basyna eşkımdı şyǧarmaityn, jel ainalyp jüretın eserleu tau. Onyŋ üstıne jan düniesı futboldy qabyldamaityn, «Bärı jabylyp bır dopty qualaǧanşa ärqaisysy bır doptan alyp qualamai ma?!» dep kıjınıp otyratyn şaldardyŋ sūrpynan. Küieu balasy elıkkenge jelıgıp, Eisebio dep qoiam degende alatyn arystandai, qaqpaly kökıregı aşumen ısıp-kepse de, jienge at qoiu şaruasyna tıkelei aralasa almai, dymy qūryǧan edı. Endı bala qolǧa keldı, tuǧan äke-şeşesın «täte», «apa», al būlardy «bapa», «mama» deitın boldy, mıne, osy bır qirakezık, ölıara uaqytta Tökeŋ Eisebio deitın basqatyrǧyşty jiırek ainaldyratyn ädet tapty. Osy, şetten engen sözdıŋ de bırqataryn qazaqşa tūlǧalai salasyŋ ǧoi, mäselen, Esenindı Esen, Esei, Fedordy Şodyr, İvandy İman degen siiaqty. Ne bolmasa, Erkektanany Erketaŋ dep özgerte salasyŋ. Al myna Eisebiony qalai tūlǧalamaqsyŋ, kün ūzaq sarǧaiyp batatyn jaqtaǧydai Esebi, Eisebito, Ebi, Sebito, Chebo, Chebito, Eiseb dep şūbyrtsaŋ, ony kım tüsınıp-qabyldaidy? Seb, Sebek, Seboşok deitın kışıreitındılerı de bar eken, bıraq, olai etse, qylyşkesten şerkeş mūny berıştıŋ sebegıne aparyp telıp jürer, qūrsyn...
Osylaişa tünımen toǧyz töŋkerılıp, on aunaqşyp jürgende Tökeŋe bır bılgış otyryp: «Töke, balanyŋ atyn qazaqşa qoisaŋ ölıp qaluy mümkın» degesın qart ırkıldı. Eisebio mektepke baratyn qarsaŋda, mektep balanyŋ dükımetın talap etkende ǧana bır toqtamǧa keldı: betı qazaq, aty jabropa bala mektep tabaldyryǧyn qalaida ata-ananyŋ üş haqqysynyŋ bırı – ūnasymdy atpen attauy tiıs. Oilanyp-tolǧanyp otyruǧa uaqyt joq, sondaǧy Tökeŋnıŋ oiyna jiırek tüse bergenı – Bolat deitūǧyn esım. Portugaldyǧynan qūtylyp, endıgı jerde qazaqtyǧyna bolattai berık bolsyn dep, qoi soiyp, molda aldyrtyp, jien nemerenıŋ esımın bır künde azan şaqyrtyp, özgerttı de jıberdı. Metrikany da solai dep aldy. Sodan Ebi endı «Bolat-Bolenka» atandy...
Būl tarih degendı qoisaişy. Alystaǧy Polşada kışkene Ebi futbolşy äkesınıŋ tılegın ornyna keltırıp, tanymal aiaqdopşyǧa ainaldy, tıptı zamanynda ūlyǧ attasy namysyn qorǧaǧan Portugaliia qaqpasyna dop engızıp jıbergen, söitıp jiyrma jyldan soŋ osy qūramanyŋ qaqpa qūlpyn aşqan bırden-bır poliak futbolşysy atanǧan. 1992 jyly, Reseidıŋ 1-ınşı prezidentı Elsin bilık basyna kelgende alys Kosta-Rikada dünie esıgın aşyp, Elsin deitın atty taǧynǧan Teheda da osy eldıŋ futbol qūrama komandasynda oinady. Al Qoşqardyŋ Eisebiosyna qatysty türde «Jaqyptyŋ köruı, Jüsıptıŋ joruy» kelmedı. Kereǧar dünie-ai, naǧaşy ata-äjesınıŋ qolynda aq qūiryq maimen sylanyp, erke, tentek bolyp ösken, tärbie-taǧylymdy basty aqparat közı – atasynan alyp jetılgen Ebi-Bolat aqyry futbolşy bolmady. Negızı, būryndary qazaq auyldarynda dop teppei ösetın bala neken-saiaq edı, bızdıŋ Ebidıŋ de aiaǧy bırde jerde jatqan taskesekke, bırde doptyŋ tap özıne tigen, alaida, ne dese de, este erekşe tūtylyp qalatyn alǧaşqy atyna opasyzdyq jasalǧannyŋ soŋynda ol oiynnan keiın jeidesın janküierlerge jyrtyp-jyrtyp beretın Eisebio tügılı qatardaǧy jai futbolşy da atana almady. Bügınde Bolat Äbılǧaziev Dossor käsıpşılıgınde bıldei bır slesar, ekı balanyŋ äkesı, Tölep atasy da, İslam tätesı de qaitqan, Saqyş äjesı ǧana bar. Ärine, adamnyŋ öz erkı, şyŋǧa şyǧa ma, şymǧa qona ma, ärberdesın käsıbıŋmen, otbasymen, dospen, aǧaiynmen bolaşaǧyŋa tırek tauyp ketudıŋ özı az olja emes qoi.
Sonda da... Bügınde köp adamnyŋ esınen şyǧyp ketken, bır kezde aiadai auyldy dürbeleŋge salǧan joǧarydaǧy ekstra-jaŋalyqty oiǧa oraltqan saiyn ışte bır gäp özınen-özı qozǧala beredı. Sonda deimın-au, kışkentai Ebi «Qairatym» dep men jürmın, qairatsyz bop sen jürsıŋ» qiyn şaqta kışkentai Diko (bolaşaq Pele) siiaqty äkesıne «Täte, men öskesın qazaq atynan Älem kubogyn jeŋıp aluǧa uäde etemın!» dep, şaqpaq tastyŋ otyndai nege jarqyldamady eken, söitıp äke armanyn nege almadai äueletpedı eken, al atasy men äjesı bır kezdegı Pelenıŋ assenizator äkesı men üi şaruasyndaǧy anasy sekıldı bolam degen balanyŋ betınen qaqpai, belın nege bumady eken, al Maqattyŋ tübındegı Qoşqar nege Pres-Korasoins ırgesındegı Bauru bola almady... degen oilarǧa tırele beresıŋ. Juan Ramos du Nasimentu men Selesta Arantis yrym qylyp, tūŋǧyş perzentın ataqty önertapqyş Edisonnyŋ atymen atyqtyrǧanda, Tökeŋnıŋ däl osyndai ataqty adamnyŋ esımın mansoq qylǧany balanyŋ aldaǧy taǧdyr jolyna äser etpedı me eken degen pändäui oiǧa da boi aldyratynymyz bar. Balamen bırge balanyŋ balalyq armanyn ükılemeu, dūrysy, soǧan sene almau, sırä da, bızdıŋ boiymyzdaǧy baltamen şauyp tastarlyq mınnıŋ bırı, tıptı ülkenı dese bolarlyq. Ülkenderdıŋ, qazaq auylyndaǧy jaǧdaidyŋ kesırınen marqūm İslam aǧamyzdyŋ ışınde öz Eisebiosyn köru oryndalmaǧan bır arman bolyp ketse kerek. Sol siiaqty Eisebio bolu armany – özımızdıŋ de ışımızde ketıp bara jatqan ūly arman. Adamzat osy künge deiın oilap tapqan önertabystardyŋ bır ǧajaiyby – futbol önerınde öz Eisebiosynyŋ bolmauy, ülken eseppen kelgende, qazaqtyŋ ışınde ketıp bara jatqan arman desek, adasa qoiar ma ekenbız. Mūndaida «Nege?» degen şoqpar bas sūraqtardyŋ qorşauynda qaluymyz zaŋdy.
Nege būlai bolǧanyna men tolyq gäp aita almaimyn. Bar bıletınım – kışkeneŋnen oiyŋa ornyǧyp, miyŋa sıŋısken, daǧdy-maşyq alǧan närse ǧana mäŋgı serıgıŋ bolyp qalatyny. Moiny ozyq elder balany süiegı qatpai tūryp önerge, sportqa beredı. Keşegı keŋestık jüie üzdık üş ülgı jasap kettı: josparly ekonomika, atom quatyn beibıt maqsatta paidalanu jäne būqaralyq sport. Ol kezde būqaralyq sportqa, sonyŋ ışınde balalar men jasöspırımder sportyna asa köŋıl bölınetın. Balalar sport mektepterı men seksiialary tegın, qazırgıdei qaŋyrap tūratyn zäulım FOK-tardyŋ ornyna yqşam sport mektepterı (DIýSŞ) aşylǧan, olardyŋ direktorlary bölıngen qarjyny talan-tarajǧa salmaidy. Eger öŋırlerdegı sport mektepterınıŋ tiımdılıgın olardyŋ tyǧyzdyǧymen eseptesek, halyq sirek qonystanǧan Atyrau atyraby jaǧdaiynda audan basy bır-bır DIýSŞ jäne Gurevtıŋ öz basyndaǧy sport mektepterı azdyq etpeidı-aq. Jan sany tört millionǧa da jetpeitın Horvatiia futboldan anadai üzdık qūrama berıp otyrǧanyn eskersek, Qazaqstannyŋ batysyndaǧy halqy sol şamany qūraityn üş oblys bırıgıp, horvattarǧa jeteǧabyl bır komanda şyǧaruy tiıs edı, yqtimaldylyq qisynymen kelsek. Olai bolmady, bolmai da otyr. Menıŋşe, būl jerdegı gäptı audan-oblys ortalyqtarynda sporttyq mektep-internattardyŋ bolmauymen bailanystyru kerek siiaqty. Ǧajap emes pe, Atyrau – elımızdegı älı künge sporttyq baǧyttaǧy mektep-internaty joq üş oblystyŋ bırı (qalǧan ekeuı – Maŋǧystau men Qostanai). Osynyŋ kesırınen auyldarda köşe futbolynan ösıp şyqqan talai jas talant odan ärı öspei, öskeleŋdemei qaldy. Solar keiın qalaǧa kelgen soŋ, öz betterımen mektep-seksiiaǧa jazylyp, aiaqdoppen arnaiy ainalysqanymen jasyraq pubertata kezeŋın ötkızıp alǧandyqtan kütkendegıdei nätije körsete almaityn. Jalpy sportta, sonyŋ ışınde futbolda buyn qatpai tūryp daǧdy-maşyq qalyptastyratyn pubertata ülken maŋyzǧa ie. Balandin basseinge bara almaǧasyn jüzudı odan tys jerde, Denis Ten syrǧanaudy sauda ortalyǧynda üirengen dep qabaǧat qairan qalyp jatamyz, bıraq däl mūnda oqys taŋdanarlyq eşteŋe joq – Dmitrii de, Denis te bar bolǧany sportpen ainalysudy der şaǧynda, pubertato kezeŋınde bastaǧan. Olardyŋ baǧy – qalaly jerde tuyp-öskenderı jäne käsıbi klubtar bar däuırde jasaǧandary. Bızdıŋ kezımızde būqaralyq sportqa ǧana män berılıp, käsıpqoi klubtyq jüie damymaǧandyqtan sapa emes, san quǧan bapkerler tuma talant ızdep, alys auyldardy aralai bermeitın. Äkesımen bırge gazet qiyndylaryn nyǧyzdap toltyrǧan şūlyq doppen oinap ösken Pele būrynǧy futbolşy Valdemar de Britonyŋ közıne tüspegende, futbol älıppesın däl älgındei doppen aşqan Eisebio brazil bapkerı Joze Bauerdıŋ nazaryna ılıkpegende bügıngı aiaqdop önerınıŋ tarihy «Futbol korolı» men «Qara qabylandy» bıler me edı, bılmes pe edı?! Brito men Bauer köşe futbolynyŋ arasynan suyrylyp, qara üzıp şyǧyp kele jatqan būl has talanttardy jazbai tanyp qana qoimai, ondailardy öz stilderınen – aula, köşe futboly stilınen uaqytynan būryn aiyrmaudy da eskergen. Pas beruge negızdeletın, qataŋ ūjymdyq tärtıptı ūstanatyn europalyq futbol dästürın – standartty oiyndy älgı köşe talanttaryna üirenşıktı oiyn stilımen ūştastyryp otyrǧan. Pelenıŋ özge brazil «jūldyzdarynyŋ» arasynan bırden üzdık şyǧu sebebı älgı ekı stildıŋ ara-jıgınde özıne ūnasymdy ülgı pışuınde. Odan talanty bır de kem tüspegen Garrinchanyŋ Pelenıŋ tasasynda qalǧany da osy üilesımdı eskermeuınen. Bügıngı Neimardyŋ kemşılıgı de osynda – osy bır aiqyn talanttyŋ dara oiyny, futboldaǧy romantikasy köbınese bapkerlık ştabtyŋ taktikalyq josparyna şalys tüsetındıkten baǧy janbai jür. Osy jerde soŋǧy jiyrma jylda Braziliia qūrama komandasynyŋ mundialdarda qaita-qaita joly bolmauynyŋ eleulı bır sebebın joǧarydaǧy jaǧdaimen bailanystyruǧa bolar edı.
Men qazaq futbolynyŋ sätsızdıkterın de osymen bailanystyrar edım: küres pen boks siiaqty ūlttyq futboldyŋ qainar közı de auyldarda jatyr, alaida qazaq balalary brazildar tärızdı säbi, infant, iaǧni olar küşke salyp oinai almaidy. Qazaq ta jany raqat alatyn erkın, qūmbyl futboldy süiedı. Sodan da brazil aiaqdop şeberlerınıŋ Europada abdyrap, mänerlerınen jaŋylysyp qalatyny sekıldı, ülken futbolǧa kelgen qazaq jıgıtterı de būl jerde taktikalyq jäne ūiymdasqan batystyq standarttyŋ qalybyna qatyrylǧandyqtan baiaǧy tabiǧi talantyn joǧaltyp alady. Būl jaidy bızdıŋ bapkerler eskermei jür. Osydan kelıp, auylda tuǧan talai talanttyŋ būlaq közı auylda öskendıkten emes, önerınıŋ tabiǧi tamyrynan ajyrap qalǧandyqtan aşylmai jür. Bızge Qazaq-ginqo kerek.
h h h
Jöŋkılıp jyldar ötıp, «aqqu ūşyp kölge, aqsūŋqar ūşyp şölge» kettık. Ölı qoltyqtan su ketıp, Qoşqardan el köşıp, bügınde balalyǧymyz būldyrap qalǧan sol bır aiadai auyl jermen-jeksen etıldı. Şümetektıŋ basymen qoştasqan, ornyna aq japanyŋ külı tigen qairan Qoşqardyŋ aty būl künde kartalardan da öşırılgen. Elden alysyraq ketkennen keiın saǧynyş taby qalyŋdau, saǧynyş lebı şeksızdeu bola ma eken, äiteuır, qat-qabat estelık pen eske alulardyŋ ala-şolasynda bala kezdı oişa saralap, kım bolǧyŋ kelgenın jäne qazır kım ekenıŋdı baiyptauǧa da tyrysady ekensıŋ. Bala kezımnen futbolşy boludy armandap edım desem, ötırık bolady. Men, – bälkım aitaqyrda bırge oiqastaǧan Sanaqtar men Erıkter de, – aldaryna ondai maqsat qoimaǧan boluy. Bıraq, osy jerde eskeretın bır närse bar: qaitkende de futboldyŋ bızge paidasy köp tigen eken. Berı qoiǧanda, sport bızdı jasöspırım kezde bolatyn problemalardan aulaq ūstapty. Bozbala şaqtyŋ qalai kelgenın sezbei de qalasyŋ ǧoi: bır jazda boiyŋ sereiıp, dausyŋ zoraiyp şyǧa keledı, artynşa asau sezımmen alysa bastaisyŋ. Mıne, osyndai syn şaqta basy bütın sportpen ainalysqan bız qyzben ainalyspadyq, sonyŋ arqasynda bozbalanyŋ «jyndy köbelek» kezı bızdı ainalyp öttı. Garvard universitetınıŋ zertteuşılerı bertın aşqan būl jaŋalyqty bız äldeqaşan, öz täjıribemızde däleldep qoiǧanbyz. Būl – bır.
Ekınşıden, futbol bızdıŋ tanym kökjiegımızdı keŋeittı, oi quatymyzdy arttyrdy. Üşınşıden, futbolmen, jalpy sportpen şūǧyldanu bızdıŋ dene küşımızdı nyǧaityp, özıŋe degen senımdı küşeittı. Eŋ soŋynda, futbol filosofiiasy degenımız – küres filosofiiasy deuge auzym barady.
Sportpen ainalysudy ūmytpaŋyzdar!
h h h
Osy künderı Katarda ötıp jatqan futboldan 22-ınşı älem bırınşılıgınde men ärdaiym janküier komanda – Kriştianu men Pepe, Silva men Fernandeş bastaǧan jıgıtter jartylai finalǧa öte almai qaldy. Esesıne plei-off kezeŋınıŋ osy bır mejesın alu üşın jasyl alaŋǧa Eisebiomen bır qūrlyqtan şyqqan Marokko komandasy şyǧady. Negızgı qūramyn afrofransuzdar qūraityn Fransiia qūramasyn da osy qatarǧa qosuǧa äbden bolady. Demek, Afrika qūrlyǧynan şyqqan tūŋǧyş ūlyǧ futbolşy – Eisebio esımımen tyǧyz bailanysty bızdıŋ qoşqarlyq janküierler jasyl alaŋda jasyndai jarqyldaityn «eisebiolardy» atoi sala qoldap, jeŋıstı sätter tıleuıne tolyq haqyly.
Alǧa, Aşraf Hakimi, Hakim Zieş, Sofian Bufal bastaǧan jäne qūramynda Kilian Mbappe, Usman Dembele, Kingsli Koman, Iýssuf Fofana, Daio Upamekano, Aksel Disasi, İbraima Konate, Jul Kunde, Viliam Saliba, Eduardu Kamavinga, Orelen Tchuameni oiqastaǧan saiypqyran jıgıtter!
Alǧa, Qoşqar!
Alǧa, Qazaqstan!
12.12.2022
Qaskeleŋ şatqaly, Sarqora
Maqsat TÄJ-MŪRAT
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
