Memleket jäne qoǧam qairatkerı, ǧalym, ūstaz Serıkbolsyn Äbdıldinnıŋ baqilyq bolǧanyna 5 jyl öttı. Täuelsız jurnalist oppozisiialyq saiasatkerdıŋ ömırı men qyzmetındegı jūldyzdy sätterdı eske aldy.
Bügın Qazaqstannyŋ saiasi sahnasynda erekşe orynǧa ie memleket jäne qoǧam qairatkerı Serıkbolsyn Äbdıldinnıŋ ömırden ötkenıne 5 jyl toldy. Ol 2019 jyly 31 jeltoqsanda 82 jastan asqan şaǧynda Almatyda qaitys bolǧan. Biyl 15 jeltoqsanda Serıkbolsyn Äbdıldin turaly rejisser Qanat Tıleuhan tüsırgen «Töraǧa Äbdıldin» atty derektı filmnıŋ tūsaukeserı öttı. Saiasatkerdı eske alu baǧytynda būdan basqa közge körıner şara baiqalǧan joq.
Serıkbolsyn Äbdıldin 1990 jyldardyŋ basynda Qazaqstan Joǧarǧy keŋesınıŋ basşylyǧynda qyzmetın atqaryp, eldıŋ egemendıkke jetıp, täuelsızdık jariialauyna üles qosty. Onyŋ töraǧalyq etu kezeŋı Qazaqstan tarihyndaǧy şeşuşı sättermen bailanysty uaqytqa säikes keldı. 1991 jyly 16 jeltoqsanda Joǧarǧy keŋes Qazaqstannyŋ täuelsızdıgın jariialaǧanda, aqjoltai habardy bırınşı süiınşılegen Serıkbolsyn Äbdıldin bolatyn. Sovet odaǧy kezınde qalyptasqan onyŋ keibır tūjyrymdary täuelsızdık qūndylyqtaryna säikes kelmegen kezderı de boldy. Alaida ol Qazaqstan bilıgın öz uysynda ūstaǧan Nūrsūltan Nazarbaevty qataŋ synap, jeke äulet basqarǧan avtoritarly jüiege qarsy şyqty. Söitıp bilıkten şettetıldı. Serıkbolsyn Äbdıldin turaly közı tırısınde saiasatkerden talai sūhbat alǧan täuelsız jurnalist Asylhan Mamaşūlyn sözge tarttyq.
TÄUELSIZDIK JÄNE ODAN KEIINGI TŪŊǦYŞ KONSTİTUSİIа
- Cerıkbolsyn Äbdıldinnıŋ saiasi ömırındegı özgerısterdı eldegı özgerısterden böle-jara qarastyru qiyn siiaqty. Äbdıldin degende esıŋızge ne tüsedı? Sūhbat alǧan kezıŋız, nemese ol kısınıŋ el ömırındegı saiasi beinesı – osynyŋ qaisysy basym?
- Serıkbolsyn Äbdıldin degende bızdıŋ Qazaqstannyŋ memlekettık basqaru formaty eske tüsedı. Äsırese, 1990 jyldary Qazaqstanda parlamenttık basqaru sipatyndaǧy respublika boldy. Ol kezde prezidenttık bilık älı qatty küşeimegen. 1993 jyly Konstitusiia qabyldandy. Sol Konstitusiia boiynşa Qazaqstan parlamenttık basqaru jüiesınde boldy. Sonyŋ bärınıŋ basynda jürgen osy Serıkbolsyn Äbdıldin edı. 1995 jyly Konstitusiia qabyldanǧannan soŋ qazırgı formatqa köştık. Iаǧni, Qazaqstan prezidenttık basqaru nysanyndaǧy bilıkke ainaldy. Endı Serıkbolsyn Äbdıldinnıŋ eŋbegı degende bırınşı osyny aitamyz. Būl kezeŋde ol Joǧarǧy keŋestıŋ töraǧasy boldy.
Parlamentten ketkennen keiın ömırınıŋ soŋyna deiın oppozisiiada jürdı. 2010 jyldardan keiın boluy kerek, özı basqaryp otyrǧan partiianyŋ tızgının de berdı. Bıraq saiasi ūstanymy oppozisiialyq közqarasta qaldy.
Ol Qazaqstannyŋ bilıgı men Nazarbaevty jiı synady. Bıraq, jasalyp jatqan dünienı de joqqa şyǧarmaǧan. Özınıŋ qarsylastaryna da obektivtı baǧa bere aldy.
«DAUYSY ŪRLANǦANYN RASTAITYN FAKTI KÖP»
- Keiın bilıktegı qyzmetınen şettetıldı, prezident sailauyna da tüsıp kördı. Sonyŋ bärınde jeke-dara bileudıŋ saldaryn kördı, qiianatqa da ūşyrady. Nege osylai boldy?
- Qyzmetten ketırılgenı bıraz dau boldy. Joǧarǧy keŋestı Nazarbaev uaqytynda zaŋsyz taratyp jıberdı. Onyŋ taratyluyna qatysty äŋgıme öte köp. Bıraq parlamenttegı deputattar parlamenttı taratu kerek degen ūsynysty qoldaǧannan soŋ tarady. Sondyqtan «zaŋdy» taraldy.
Bıraq taratu jönındegı ideia būl prezident Nazarbaevtan şyqqan bolatyn. Ony Nazarbaev öz kıtabynda da aityp ketken. Ol «Serıkbolsyn Äbdıldindı ūnatpaǧanym ras. Bıraq, oǧan kışkene ökınemın. Sebebı oppozisiianyŋ boluy dūrys eken» degen sözder bar kıtabynda.
- Sol Nazarbaevqa balama kandidat retınde prezident sailauyna da tüstı. Būl sailau turaly da söz köp. Nege sailanbai qaldy desek, artyq pa? Prezident Nazarbaev emes, osy kısı boluy kerek deitınder bar...
- Bız «prezident boluy kerek edı» dep ötken şaqta aita beremız ǧoi. Bıraq şyn mänınde 1999 jyly prezident sailauy ötken. Qaŋtarda Serıkbolsyn Äbdıldin prezidenttıkke tüstı. Sonda, äsırese Qazaqstannyŋ batys bölıgınde ol kısını qoldap, dauys bergender köp boldy. Bıraq, Nazarbaev bilıgı dauysty būrmalap, özıne jazyp alǧan. Sailau ädıl ötkende bälkım, ol kısı Qazaqstannyŋ prezidentı bolar ma edı. Oǧan Nazarbaev bilıgı mümkındık bermedı. Serıkbolsyn Äbdıldin sonda dauysy ūrlanǧanyn maǧan da aitqany bar. Sol kezde premer-ministr Nūrlan Balǧynbaev bolatyn. Sol kısı de, sol uaqytta bilıkte jürgen Altynbek Särsenbaev ta mūny moiyndaǧan eken. Ony rastaityn faktı köp.
«MEMLEKETTIŊ QARJYSYNA QOL SALMAǦAN»
- Serıkbolsyn Äbdıldinnıŋ qai qasietın qatty baǧalaisyz?
- Myna jaitty basa aitu kerek. Serıkbolsyn Äbdıldin bilıkte otyrǧan kezde de, odan ketkennen soŋ da memleket qarjysyna qol salǧan adam emes. Men būl turaly ol kısınıŋ özınen de sūradym. «Sızge qysym jasala ma? Qudalanasyz ba?» degenımde «Maǧan aşyq qysym jasai almaidy. Menıŋ soŋymnan būlar lupa alyp tüsken. Lupamen qarap, bärın teksergen. Işken-jegen bolsam būlar bırden türmege qamar edı» degen edı.
- Jurnalist retınde Serıkbolsyn Äbdıldinmen söileskende este qalǧan erekşe jailar boldy ma?
- Men ol kısıden köp kommentarii alǧanmyn. Serıkbolsyn Äbdıldin Qazaqstandaǧy saiasi oqiǧalarǧa beitarap baǧa bere alatyn. Taǧy bır qabıletı – eşteŋenı ūmytpaityn. Künın de, kerek bolsa saǧatyn da ūmytpaityn edı. Maǧan bır aitqany bar, 1991 jyly 10 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasynyŋ atauyn özgerttı ǧoi. Tüske deiın özgerttı, tüsten keiın Nazarbaevtyŋ qolyna «Qazaqstan Respublikasynyŋ prezidentı» degen kuälık bergen.
Öitkenı 1 jeltoqsanda Nazarbaev prezident bolyp sailandy. Prezident sailauynan soŋ bilık tarmaqtary basşylary, sonyŋ ışınde Joǧarǧy keŋestıŋ basşysyn da sailau kerek. Joǧarǧy keŋestıŋ sol kezdegı töraǧasy Erık Asanbaev Nazarbaevtyŋ orynbasary, vise-prezident bolyp sailanyp ketken.
Sonda Joǧarǧy keŋeske töraǧalyǧyna kandidaturasy ūsynylǧandardyŋ bırı Serıkbolsyn Äbdıldin boldy. «Ol tūsta Nūrsūltandar bıldı. Nazarbaevpen oŋaşada äŋgımeleskende maǧan aitqan bolatyn. «Seke, sızge köp raqmet, maǧan kömektestıŋız. Endı sız Joǧarǧy keŋestıŋ töraǧasy bolyp sailanasyz, men sızdı qoldaimyn» dep aitty dedı.
«Taŋerteŋ sailau boldy. Sol kezde Nūrsūltan Nazarbaev basqaşa söiledı. Ol sözın basqaşa söilegenıne men qatty taŋqaldym. Sodan keiın Nazarbaevtyŋ bır de bır sözıne taŋqalmaityn boldym» degenı bar edı.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
