Osydan bes-alty jyl būryn ūlyq mereke tūsynda Aqorda aldyndaǧy alaŋda ärıptesterımdı kezdestırıp qaldym da:
– Jıgıtter, qalaisyŋdar, bır-bır orden enşılep kele jatsyŋdar ma? – dep saual tastaǧanmyn.Jasy edäuır kışı, tez paiymdap, şiraq qimyldaityn, özın oppozisiia qataryna jatqyzatyn ärıptesım jūlyp alǧandai, jedel jauap qatty:
– O ne degenıŋız! Qūdai saqtasyn, Qūdai saqtasyn! – dedı tez-tez söilep.Körgen-bılgen, oqyǧan-toqyǧany köp ärıptesım kök tuy jelbıregen täuelsız öz elı – derbes memleketınıŋ marapatyn aludy abyroiǧa emes, qylmysqa balap tūrsa, ol elde ädılet tolyq saltanat qūryp edı dep aita alamyz ba?!. Ädılettı qoǧam, mınsız memleket qūru – qai zamanda da adamzattyŋ asyl armany. Osy bır ūly ideia bızdıŋ halyqty da ainalyp ötken joq: ejelgı jyr-aŋyzdary men ertegı-äpsanalarynda qattalǧan arman bügınge deiın jettı süiretılıp. Qarapaiym kiım kiıp, tündeletıp elın aralaityn ädıl patşa, qara qyldy qaq jaratyn ädıl bi men qazy, ädıletsız, qara niet patşany naiza ūşyna köteretın jürek jūtqan batyr, han men baidy bır auyz sözımen jyǧatyn düldül şeşen turaly aŋyzdardyŋ qalyŋ qatparynda osy ädıldıkke degen qūştarlyq jatpauşy ma edı?! Jelmaiasymen jelıp jürıp Asan qaiǧy ızdegen Jerūiyq ta osy ädıldık saltanat qūrǧan meken emes pe? «Qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan zaman» dep qazaq molşylyqqa malynǧan eldı ǧana emes, dau-damai şyqpaityn, yntymaq pen tynyştyq ornaǧan, ädıletke süiengen qoǧamdy aitqan ǧoi.
Farabtan şyqqan Äbunasyr Mūhammed te ülgı tūtqan ūstazdary – Aristotel men Platonǧa ılesıp, osy mäŋgılık taqyryp – ädılettı qoǧamdy özınıŋ äigılı «Qaiyrymdy qala tūrǧyndary» dep atalatyn traktatynda jan-jaqty taldady. Osy taqyrypty qozǧaǧan «Utopiia» kıtabynyŋ avtory, aǧylşynnyŋ gumanist-filosofy Tomas Mor traktat jazylǧan soŋ jetı ǧasyrdan keiın ǧana dünie esıgın aşqan edı. Sol danyşpan babamyz Äbunasyr äl-Farabi «Halyqtyŋ baqyty – qaiyrymdy, bılımdı, mädeniettı basqaruda» degen tūjyrymǧa kelgen eken. «Mūndai basqaru eŋ äuelı zaŋǧa süiene otyryp, igı täjıribege jügınuı tiıs» degen ūly baba memleket basşysyna laiyq adamnyŋ boiynan tabyluǧa tiıs 12 qasiettı de sipattap beredı. «Älemnıŋ ekınşı ūstazy» atanǧan babamyzdyŋ tūjyrymdary özıne deiıngı jäne keiıngı oişyldar – Platonnyŋ «Memleket», N.Makiavellidıŋ «Bileuşı», T.Kampanellanyŋ «Kün qalasy» eŋbekterındegı ideialarmen qanattas kelıp jatsa, onyŋ mänı oişyldardyŋ bärı de ädılet ornaǧan, adamǧa jaily da qolaily memlekettıŋ nobaiyn ızdeuınde bolsa kerek.Saiasatty öner ǧana emes, bılım men danalyq dep tanyǧan Jüsıp Balasaǧūn babamyz memleket basqaruşy tūlǧa halyqtyŋ baqylauynda boluy kerek dep bıldı. Adamdar arasyndaǧy qarym-qatynasty jaisaŋ mınezben sabaqtastyrǧan Mahmūt Qaşqari bolsa zorlyq jürgen jerde ädıldıkke oryn qalmaitynyn aityp ketken. Al endı onyŋ «Ämır jat elden özıne arnap sarai soqtyryp qoisa, būl – jaman yrym. Būl tübı basyna qiyn-qystau kün tua qalsa qaşyp baryp panalaimyn degendı bıldıredı. Būl – halqynyŋ aldynda jasaǧan satqyndyǧy» degenı bızdıŋ keibır lauazymdy tūlǧalardyŋ Batys bankterınde qūpiia esepşottar aşyp, qyruar aqşa salyp, zäulım ǧimarattar satyp alyp jatqanyn körıpkeldıkpen boljaǧandai äser qaldyrady. Äz Täuke hannyŋ tūsynda qabyldanǧan «Jetı jarǧy» qazaq qoǧamynda qara qyldy qaq jarǧan ädıldık ülgısıne ainaldy. Būl özıne deiıngı «Esım hannyŋ eskı joly», «Qasym hannyŋ qasqa joly» siiaqty dala zaŋdaryna negızdelıp, bilerdıŋ belsene qatysuymen jasalǧan erejeler jiyntyǧy bolatyn. Äz Täuke biler men batyrlardy el bileu ısıne qosqan, iaǧni bilık jauapkerşılıgın bölısken. Qasym-Jomart Toqaevtyŋ öz bilıgınıŋ yqpalyn Ükımetpen, Parlamentpen bölısuı osy oqiǧany eske tüsırmei me? XVIII ǧasyrda 18 jyl bilık qūrǧan Täuke han zamany qazaq üşın jaŋa tūrpatty aituly kezeŋ boldy. Mūnyŋ özı ädıldık üstemdık qūrǧan elde bırlık pen bereke qatar ornaitynyn körsetken tarihi mysal edı. Mūnan keiın Resei imperiiasynyŋ qoltyǧyna kırıp, koloniiasyna ainalyp, odan ärı qyzyl imperiia qūrsauynda qalǧan qazaq elı üşın ädıl basşy, ädılettı qoǧam ideiasy emes, jer betınen joiylyp ketpei aman qalu ideiasy kün tärtıbıne şyqqan edı.
«Qazaq orysqa qaraǧan soŋ būrynǧy jüirık şeşen bilerden kele jatqan äz, ädıl bilık – jorasy jaman qarapaiym tūǧyr bidıŋ parasyna aiaq asty boldy. Para bergen aqty – qara, qarany aq qylatyn kün tudy» degen edı kezınde Alaş kösemı Älihan Bökeihan. Reseidı alyp türmege ainaldyrǧan zūlym patşany qūlatyp, teŋdık ornatamyz, ädıl qoǧam qūramyz degen bolşevikterdıŋ aqyry nemen tynǧany, qazaq qanşa qasıret şekkenı barşaǧa belgılı. Qan qyzyl imperiia tūsynda «ūltym» degen ūlandar «ūltşylǧa» ainalyp, lezde közı joiyldy. Qazaqtyŋ qaimaǧy repressiiaǧa ūşyrasa, halqynyŋ üşten bırı aştyq pen zorlyq-zombylyq zardabyn şektı. Jerı tozdy, tılı tūsaldy, eŋ bastysy jıgerı jasydy. Atameken jerınde otyryp öz elıne, öz halqyna ielık ete almady.Şükır, täuelsızdık taŋy atqaly da otyz jyldan asyp barady. Eŋ bastysy, keŋ-baitaq elımızdıŋ şekarasyn şegendep aldyq. Aldymen ekonomika, özge mäseleler kezegımen şeşıle jatar dep şeştık. Sosializmnıŋ «synyq arbasymen» naryqqa, kapitalizmge qalai jetemız dep bas qatyrdyq. Mūndaida tızgınşı jalǧyz ärı myqty boluy kerek, etekten tartyp jaǧalaspai, bilıktı bır qolǧa jiyp-terıp bereiık dedık. Mūnyŋ bärın köp bolyp qol köterıp, Ata zaŋymyzǧa qaita-qaita qattadyq. Keibır marapatqūmar, mansapqūmar kezekşı şeşenderımız «qoi üstıne boztorǧai ūia saldy, börkımızdı aspanǧa ataiyq» dep aiqailady köptıŋ aldyna şyǧyp. Bız ondaǧan jyldar boiy solardyŋ sözıne ūiyp, baqyttan basymyz ainalyp, qol soǧyp tūrǧanda qaŋtar oqiǧasy būrq ete qaldy. Bolǧany ras bolsa, semız qoi da, boztorǧai da ürkıp ketkenı aqiqat... Bız ekonomikany köteremız, damyǧan elu, tıptı otyz eldıŋ qataryna qosylamyz dep ūrandatyp, nauqandatyp jürgende, memlekettıŋ özegıne ainaluǧa tiıs eŋ basty qaǧida – ädıldık, ädılettılık, teŋ mümkındık, zaŋ üstemdıgı, adal eŋbek artyqşylyǧy keiınge ysyrylyp qala bergen eken. Qaŋtar – sonyŋ körınısı.
«Altyn sandyqtyŋ üstınde nege jalaŋ būt otyrmyz?» dep Şeraǧa sonau täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋynda kürkırei saual tastaǧan edı. Estitın memleket bolmaǧan soŋ bilıktıŋ qūlaǧyna jetpegen eken. Bilıkke arqa süiegen az ǧana oligarhat esepsız bailyqqa kenelse, özgeler qoŋyrtöbel kün keşude. Bai men kedei aiyrmaşylyǧy – aspan men jerdei. Auyl äkımınen Ükımet basşysyna deiın kısendelse de, jemqorlyq qarqyny bäseŋder emes. Ädılet organdary «auzy qisyq bolsa da bai balasy söilesın» degen ūstanymnan jaŋylmai otyr. Halyqtyŋ ünıne bilık qūlaq türmegen. Ötırık uäde, jalǧan esep. Jūrt qarnynyŋ aşqanyna ǧana emes, qadırınıŋ qaşqanyna da nalydy. Qaŋtar – sonyŋ körınısı. Sondyqtan da qaŋtar oqiǧasynan keiın ıle-şala ötkızgen alqaly jiynda Memleket basşysy «Teŋsızdık mäselesı uşyǧa tüstı. Ol jyldan-jylǧa qiyndai berdı. Küştı jıktelu jasyrynyp jatyr. Azamattardyŋ köptegen kürdelı problemasy şeşılgen joq. Halyqtyŋ tabysy ekonomikamen qatar ösuı kerek» dep aşyǧyn aitty.Qoǧam ǧana emes, Otannyŋ özı jıktelıp, ekıge bölınıp ketıp tūr dep Alaştyŋ bırtuar arqaly aqyny Svetqali qūrdasym sonau jaŋa ǧasyr basynda-aq auylynda jatyp, «Ekı Otan» degen jyr-zapyranyn tögıp, boztorǧaidai şyryldaǧan eken, dabyldatqan eken, qūlaq türgen eşkım bolmaǧan.
Bızdıŋ Otan – äruaq qonǧan beiıtte, Sızdıŋ otan – jarmaq tolǧan seifte. Bızdıŋ Otan – arman bürgen jürekte, Sızdıŋ otan – jalǧan külgen keiıpte, – deidı şerlı şaiyr.Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ soŋǧy Joldauy «Ädılettı memleket. Bırtūtas ūlt. Berekelı qoǧam» dep atalady. Osy Joldauda Ädılettı Qazaqstan qūru üşın jaŋa mandat qajet ekendıgı de aitylǧan. «Bız aşyq bäsekelestık ornyqqan jäne bärıne teŋ mümkındık berıletın Ädılettı Qazaqstandy qūryp jatyrmyz» dep bır emes, bırneşe märte mälımdedı. Al künı keşe referendumnan soŋ äzırlenıp qabyldanǧan maŋyzdy zaŋdarǧa jariia türde qol qoiu räsımınde Ädıldık ideiasy memleket saiasatynyŋ özegı bolatynyn qadap aitty. Būl qadam babalarymyzdyŋ «Bailyq nege kerek, Adaldan jimasaŋ. Bilık nege kerek, Ädıldık qūrmasaŋ» degen ūstanymmen ündesıp jatyr. Qasym-Jomart Kemelūly ūlt kösemı Älihan Bökeihannyŋ «Ädıl bisız jūrt – jūrt bolmaq emes» degen qaǧidasyn tūmar etkendei. Äŋgımenıŋ basynda marapat turaly mysalǧa qosqan ärıptes ınım qazır «Jaŋa Qazaqstannyŋ» joqşysyna ainaldy. Marapat ta, mandat ta aldy. Al «Eşqaşan da Otan ekeu bomaidy: qalady älı jalǧyz Otan – şyn Otan! Ūly Otan!..» dep küŋırengen Svetqali qūrdasym biyl eldıŋ eŋ joǧary marapaty – «Otan» ordenın keudesıne taqty. Ümıt oty qaita janǧandai... Eŋ bastysy bız aŋsaǧan Jaŋa Qazaqstan – ädılettı tu etken Qazaqstan bolsa eken...
Erkın QYDYR,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
Ūqsas jaŋalyqtar
