«Tekti adam tez ashylady. Seni túlki bulańǵa salyp,
bulyńǵyrmen býmaıdy, teriskeıi men kúngeıin, eńisi men
asýyn, áp-sátte jaıyp salady. Ondaı adamnyń janaryna
jarty álem sııatyn jylqy bop jáýdiregenińniń ózi
jetkilikti. Sol, janardyń, aq-qarasyna jasandy
jyltyl qospaǵanyńnyń ózi jetkilikti»
Asqar SÚLEIMENOV
XXI ǵasyrdyń jedel de ózgermeli, turaqsyz sıpaty árbir ulttyń damý jolynda ózindik qıyn da kúrdeli máselerdi týyndatyp otyr. Bul máseleler, ásirese, ulttyń mádenı-rýhanı ómirinde anyq baıqalady. Jahandanýdyń ózine tán kópqyrly sıpaty ulttyq bolmysqa tán qasıetter men qundylyqtar júıesin qaıta qarap, olardyń ómirsheńdik sıpatyn saqtaýǵa kúsh salýdy talap etýde. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda áleýmet ómiriniń san-salasyn qamtıtyn túrli syrtqy tendenııalar men faktorlar áserinen ulttyń rýhanı-mádenı baǵyty úlken adasýǵa urynary anyq. Bul másele tek qana egemendi el bolyp, eńsesin tiktegenine shırek ǵasyrdan endi ǵana asqan qazaq halqy úshin ǵana emes, óz tarıhy men mádenıetiniń bastaýlaryn myńjyldyqtardan alatyn ózge de ulttar úshin mańyzdy másele. Sondyqtan da búgingi tańda árbir ult mádenı mazmun sheńberinde jalpyadamzattyq jáne ulttyq qundylyqtar júıesiniń ózara úılesimdiligi men aıyrmashylyq qyrlaryna tereńirek úńile túsýde. Sebebi, dástúrli uǵymdaǵy mádenıet dep atalatyn ámbebap uǵymmen qatar, búgingi tańdaǵy qundylyq uǵymynyń ózektiligi artyp otyr. Buǵan áser etýshi faktor retinde jahandanýdyń etnosty quraýshy árbir adamnyń boıyndaǵy mádenı erekshelikter men qundylyqtyq baǵdarlarǵa ózindik áserinen tanımyz. Sondyqtan da fılosofııada qarastyrylyp kelgen qundylyqtar máselesi búgingi tańda kópqyrly zertteýlerdiń negizgi nysanasyna aınalyp otyr.
Ulttyq bolmysqa tán qundylyqtar júıesin búgingi kún bıiginen sóz etkende, eldik tarıhymyzdyń keıbir betterine úńilý qajettigi týady. Sebebi, tarıhı, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaı men rýhanı-mádenı damý kúlli ulttyń jáne sol ulttyń árbir ókiliniń boıyndaǵy qundylyqtyq baǵdarlardyń qalyptasýyna jáne sol qundylyqtyq baǵdarlarǵa sáıkes ózindik maqsat-murattarynyń óristep damýyna joǵary deńgeıde áser etedi. Iaǵnı, biz tarıhı ahýaldarǵa baılanysty umyt bolǵan qundylyqtyq negizderimizdi tarıhty zerdeleı otyryp qaıta qaraýymyz qajet. Ǵasyrlar boıy ata-babalarymyz jasaǵan rýhanı-mádenı jetistikter men qundylyqtar júıesiniń tabıǵatyn tereń zerdeleı otyryp, ony búgingi ishki jáne syrtqy tutastyǵymyzǵa uıytqy bolatyn, tuǵyrly táýelsizdigimizdiń tiregine aınalatyn mańyzdy qurylym retinde taldaǵanymyz durys. Bul turǵyda, N.Á.Nazarbaev óziniń «Tarıh tolqynynda» eńbeginde munyń qajettiligin dál kórsetedi: «Qazaqtyń sana-sezimi ótkendegi, qazirgi jáne bolashaqtaǵy – tarıhtyń tolqynynda óziniń ulttyq «MEN» degizerlik qasıetin túsinýge tuńǵysh ret endi ǵana múmkindik alyp otyr...» [1,25].
Búgin biz sherli tarıhymyzdyń shejiresine nazar aýdara otyryp, mereıli bolashaq jaıly oı qozǵaımyz. Alaıda, otarlyq saıasattyń ulttyq bolmystyń ózine tán kelbetine keltirgen «nuqsanyn» eskerýimiz qajet. Bul týraly professor T.Ǵabıtov: «Ulan-ǵaıyr, keń baıtaq jerdi ıelenip kelgen qazaq tabıǵatynan batyr minezdi, bostandyq pen erkindikti qasterlegen qaısar halyq edi. Biraq 270 jylǵa sozylǵan táýeldilik jylqy minezdi halyqty momyn, qoı minezdige aınaldyrdy. «Jaman úıdi qonaǵy bıleıdiniń», «Esikten kirip, tór menikiniń» kúıine túse bastady» [2,255]- dep, dáleldi pikir aıtsa, N.Baıtenova: «...Orystaný saıasatynyń negizinde qazaq tili, jalpy mádenıeti quryp ketýdiń az-aq aldynda qaldy, neshe ǵasyrlar boıy qazaq tili memlekettik til mártebesinen ǵana aıyrylyp qalǵan joq, ol sonymen qatar ǵylymı, sonyń ishinde fılosofııalyq uǵymdardy damytyp, baıytatyn til bolýdan qaldy. Qazirgi kezde bizdiń aldymyzda turǵan negizi maqsat osy ýaqytqa deıin damytylǵan ulttyq fılosofııalyq uǵymdar júıesin qalpyna keltirý jáne jańa zamanǵa saı baıytylǵan jańa fılosofııalyq uǵymdar júıesin damytý máselesi tur» [1,189] - dep, ulttyq qundylyqtar dúnıesin ulttyq fılosofııalyq uǵymdar júıesi aıasynda taldap, máseleni sheshý ózektiligin alǵa tartady.
Qazaq halqynynyń ulttyq bolmysyna tán sıpattardy, belgi-qasıetteri, minez-qulyq tabıǵatyn, oılaý dúnıesiniń ereksheligin, dúnıetanym deńgeıin tarıhı-mádenı sabaqtastyq negizinde tanytatyn jınaqtaýshy júıe retinde biz etnomádenı arhetıp degen uǵymdy qoldanamyz. Iaǵnı, ulttyń ult retinde qalyptasý jolynda ultqa tán basty belgilerdi ózine sińirip, keıingi urpaqtarǵa tabystaýshy júıe. Árıne, qoǵam ózgergen saıyn etnomádenı arhetıpti quraýshy elementter de ózgeriske túsedi. Bul ózgerister júıeniń syrtqy qabattarynda ǵana júrip jatady. Degenmen de, etnomádenı arhetıptiń negizin quraıtyn ultty ereksheleýshi bazalyq túsinikter ózgermeıdi. Sebebi, ol ózgergen jaǵdaıda, ulttyń ult bolýynyń ózi ekiudaı kúıge túsetini anyq. Bul týraly T.K.Býrbaev: «Etnomádenı arhetıpte – ulttyń bet-beınesi, qadir-qasıeti, basqalardan ózinik ereksheligi, jalpy ulttyń rýhanı bolmysynyń kórinisteri bar. Etnomádenı arhetıpter ǵasyrlar qoınaýynda shyńdalyp, ýaqyt talabynan súrineı ótip halyqpen birge jasasady, urpaqtan-urpaqqa jetkizilip otyrady. Ondaı arhetıpter ult mentalıtetiniń «ıadrolyq» negizin quraıdy. Olar qoǵamdyq qatynastar ózgergenmen óziniń turaqtylyq pishinin saqtaýǵa umtylady. Olardy saqtaýdyń negizgi joldary salt-dástúr, ádet-ǵuryp, til, mádenıet, óner bolyp tabylady. Sonyń nátıjesinde, olardyń keıbireýi basymdyq jaǵdaıǵa ıe bolyp, adamdardyń minez-qulqy men is-qımyldarynda, dúnıetanymynda erekshe orynǵa ıe bolady. Al, keıbir etnomádenı arhetıpter beldik,shettik deńgeıde ómir súredi. Olar qashanda ózgermeli, únemi jańǵyrý ústinde bolady. Qoǵamdyq qatynastardyń ózgerý baǵyty men ekpini olardyń mazmuny men tabıǵatyna jańasha nár berip, sıpatyn ózgertýi múmkin. Ony «perıferııalyq» dep atasa da bolady»[1,483] - dep, etnomádenı arhetıpti ulttyq qundylyqtardy qalyptastyrýshy mańyzdy rýhanı-mádenı júıe retinde sıpattaıdy.
Qazaq qoǵamynyń rýhanı aıadaǵy jańasha sapalyq ózgeriske umtylýy máselesi qoǵam belsendileri men zııaly qaýym tarapynan egemendiktiń eń alǵashqy jyldarynan-aq aıtylyp kelgeni belgili. Halyqty, ultty quraýshy árbir adamnyń rýhanı dúnıesi ózgermeı, jańa qundylyqtyq baǵdarlarynyń qalyptaspaýynsyz qoǵam rýhanı jetistikke jetedi deý qıyn. Egemendiktiń eń alǵashqy jyldary elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn turaqtandyrý máselesi ózekti bolsa, búgingi tańda qalyptasqan jańa saıası-ekononomıkalyq júıesi bar memleketimiz úshin ultty, halyqty biriktirýshi rýhanı-mádenı aıanyń mańyzy artyp otyr. Sebebi, rýhanı birtutastyq el damýynyń eń negizgi kórsetkishteriniń biri sanalady.
Rýhanı jańǵyrý máselesi – ulttyq qundylyqtyq baǵdarlarymyzdy jańasha mazmunda qarastyrýǵa jol ashatyn negizgi uǵym. Bul týraly N.Á.Nazarbaev «Tarıh tolqynynda» eńbeginde: «... Ultymyzdyń «MEN» degizerlik qasıetin saqtaýǵa jańǵyrǵan ulttyq sana ǵana kepil bola alady» [3,44] - degen bolatyn. Qoǵamnyń rýhanı jańǵyrýy birden bola salatyn qubylys emes, sol sebepten de ulttyq qundylyqtar júıesi týraly tolǵamdy oılardy, tuymdy pikirlerdi táýelsiz el bolǵanymyzǵa shırek ǵasyr bolǵanda tereńinen qozǵap taldaýdyń jáne ony júzege asyrýdyń múmkindikteri týyp otyr. Bul máseleni dúnıejúzilik mádenı-tehnıkalyq progress aıasynda baǵamdaý qoǵamdyq-gýmanıtarlyq salanyń bilikti mamandaryna, rýhanııat pen mádenıet salasyndaǵy zııaly qaýym ókilderine mańyzdy mindet, jaýapkershilik júgin júktep otyr. Ǵylymı-zertteýlerdiń de osy baǵytqa oıysyp jatqanyn ańǵarý qıyn emes. Bul úderiske Elbasynyń 2017 jyly jaryq kórgen «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasy jańasha serpin berdi. Táýelsizdigin tuǵyrly da máńgi etýge baǵyt alǵan ulttyń maqsat-murattaryn nátıjeli etetin ulttyń rýhanı-mádenı túp-tamyrynan bastaý alatyn qundylyqtar júıesi ekendigi anyq. Maqalada aıqyn kórsetilgendeı: «Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – ulttyq kodyńdy saqtaı bilý» [4]. Al, ulttyq kodtyń til, dil, din araqatynastary negizinde ulttyq qundylyqtarymyzdy jınaqtaýshy kúrdeli uǵym ekeni túsinikti.
Ulttyq sananyń tiregi – til. Sol sebepten de «til biliminde qazaq ultynyń tanym parasatyn, jaryq dúnıeni tanýdaǵy kórkemdik kókjıegin, oı-qııalyn jańa ǵasyr tabaldyryǵynda turǵan jas býyn, keler urpaq aldynda ulttyq mádenı erekshelikterin ózi jasaǵan tili arqyly zerdeleý – eń mańyzdy másele» [5,8]. Qazaq halqynyń san ǵasyrlyq tarıhynyń barysynda qalyptasyp, ózgerip, damyp otyrǵan dúnıetanym kókjıegi, ulttyq-mádenı jáne oılaý ereksheligi, minez-qulqy, materıaldyq jáne rýhanı ıgilikterge degen kózqarasy t.b. tilinde aıqyn kórinis tapqan. Biz muny qarapaıym halyqtyń kúndelikti kommýnıkaııasynan da, tildik tulǵa retinde arnaıy zertteý nysany bolatyn shyǵarmashylyq tulǵalarynyń da týyndylary men eńbekterinen anyq baıqaımyz. «Til bizdiń oıymyzdy týǵyzyp, ony jetkizip qana qoımaıdy, sonymen qatar, ol adamdardyń san ǵasyrlyq tájirıbesin saqtaıdy jáne olardy urpaqtan urpaqqa jetkizip otyrady» [6,51]. Bul – tildiń kýmýlıatıvtik qyzmetiniń jemisi. Bul turǵyda f.ǵ.d., professor G.N.Smaǵulova: «Ótken ómir órnekteri ult mádenıetine materıaldyq negiz retinde qalanyp, al onyń syry men symbaty tilde ǵana óshpeı qalǵan» - deıdi [5,6]. Osy arqyly tilshi-ǵalymdar qazaq halqynyń bitim-bolmysy men ómirlik tájirıbeleriniń nátıjesi, qorytyndysy, ustanymdary, kózqarastary t.b. til arqyly kórinis tabatynyn aıta kele, onyń ulttyq qundylyqtar júıesin qalyptastyrýdaǵy mańyzyn kórsetedi. Lıngvoaksıologııanyń da maqsaty osy – tildik birlikter arqyly bederlengen qundylyqtar júıesin zertteý, zerdeleý. Sondyqtan da biz ulttyq qundylyqtyq baǵdarlarymyzdy ulttyq ádebı muramyzdyń sheńberinen izdeımiz. Jahandaný úderisiniń ulttyq qundylyqtar júıesine áseri jaıly sóz qozǵaǵanda biz ǵylymı-zertteý jumysymyzdyń negizgi nysanyna aınalyp otyrǵan ulttyq dúnıetanymdaǵy «tektilik» uǵymyn arnaıy qarastyrý qajettigi týady. «Tekti» degen uǵym qazaq úshin qandaı qasıetke ıe bolsa, «teksiz» degen sóz kúlli jeti atasy túgili jetpis jeti atasyna deıin jetetin aýyr sózdiń biri bolyp sanalady. Tektilik uǵymynyń halyq tanymyndaǵy syn-sıpaty halyq ómirinde til arqyly bekip, til arqyly kórinis tapqan. Tekti de tereń tamyrly, baı tarıhy bar qazaq halqy qashanda asyly men jasyǵyn, jamany men jaqsysyn paryqtaýǵa aıryqsha mán berip, tektilik qasıetti erekshe klassıkalyq bıik deńgeıge kóterdi. Tektiń, urpaqtyń taǵdyry — ulttyń taǵdyry. Qazaq keleshek urpaǵynyń kemel bolýy úshin ózine talapty bıik qoıǵan. Zerdeli, tapqyr, jigerli, qaıratty, aqyldy, bilimdi, t.b. bolyp ósýdi adamnyń basyndaǵy asyl qasıetterge teńegen. Qazaqta bireýdiń balasy jaqsy ónegeli azamat bolyp ósse: «Onyń ákesi jaqsy kisi edi, ónegeli jerden shyqqan ǵoı», «tegi jaqsy bolǵasyn ǵoı...» — deıdi. Sondyqtan tabıǵı daryndy áleýetti kúsh qashanda memleket úshin baǵa jetpes ulttyq qundylyq. Halyqtyń kóshin bastaıtyn el basshylary men ıgi-jaqsylary joǵalsa, ulttyń ta unjyrǵasy túsip, tulǵasyz tuldyr ultqa aınalady. Tamyrynan aıyrylǵan terekteı tekti uldarynan aıyrylǵan ulttyń damýdyń dańǵyl jolyna túse almasy aqıqat. Qalyń tobyr arasynan dara kórinetin tekti tulǵa árqashan aıshyqtalyp turady.
«Kóp qarǵa teń kelmeıdi bir suńqarǵa,
Kóp jylqy teń kelmeıdi bir tulparǵa.
Jaqsynyń árqashanda jóni bólek,
Jaman adam jaramas bir qymtarǵa» nemese
«Jaby júırik bolmaıdy baılaǵanmen,
Jasyq bolat bolmaıdy qaıraǵanmen» - dep J.Jabaev shalqysa, uly oıshyl Abaı Qunanbaıuly jeke tulǵanyń qalyptasýy barysynda onyń ósken ortasy men alǵan tárbıesinen de buryn, onyń qanyndaǵy, tegindegi qasıetterdiń basymdyqqa ıe bolatynyna erekshe toqtalǵan. Abaı syndy alyp oı ıesiniń tamyry tobyqtynyń ishindegi shynjyr balaq, shubar tós tuqym ekenine de kezinde kóp kóńil bólinbegeni ras. Ákesiniń: «Áı, Abaı! Maqtaǵysh bolsań, aldymen meni — Qunanbaıdy maqta! Ózimnen asyryp men seni týdyrdym. Al, sen myqty bolsań, ózińnen asyryp ul týdyr. Sodan keıin maqtanarsyń, shyraǵym», — dep shıryǵa til qatýynda ult tanymyndaǵy tektilik týraly túsiniktiń tereń maǵynasy jatyr. Ejelden-aq ata-babalarymyz bizderge “Tegin bilmegen - teksiz, jeti atasyn bilmegen - jetesiz”, “Jeti atasyn bilgen ul - jeti jurttyń qamyn jer, jeti atasyn bilmegen - qulaǵy men jaǵyn jer”- degen halyq tanymyndaǵy tektilik koneptisiniń mańyzyn aıqyndaıtyn sózder qaldyrǵan. Bul sózderdiń maǵynasy, birinshi tegińdi bil deıdi. Al, tek degenimiz budan san myńdaǵan jyldar buryn ǵumyr keshken arǵy ata-babalarymyz ózi bolyp shyǵady. Tektiliktiń tamyryn tereń túsiný úshin aldymen qazaqtyń jeti ata taratatyn dástúri men ata-tek shejiresin muqııat zerdelegen jón. Qazaq genetıkasy ózge ulttarǵa uqsamaıtyn ózindik ereksheligimen daralanatyn baı óreli ilim bolyp qalyptasty. Ata-babalarymyz ıslamnyń da (arab mádenıetiniń de) tek óziniń tabıǵatyna úılesimdi qaǵıdalaryn qabyldady. Biraq, bizdiń zertteý nysanymyz - «tektiliktiń» genetıkalyq qyry emes, onyń ulttyq dúnıetanymdaǵy koneptilik kelbeti. Alaıda «tekti» sóziniń maǵynalyq órisi men qabattarynda ekeýiniń de ushtastyǵy men birligi baıqalyp turady. Tektilik koneptisi jaıynda paıymdalǵan asyl sózderdiń astarynda ulttyń tereń tujyrymdary, ǵasyrlyq ómir tájirıbesi, genetıkalyq ilimge danalyq kózqarasy jatyr. Budan ulttyń qan arqyly beriletin gendik aqparattar men qasıetter týraly túsinigi anyqtala túsedi. Oǵan dástúrli qazaq qoǵamynyń qoınaýynda paıda bolǵan «qaýyn páleginen aspas», «alma sabaǵynan alys túspeıdi», «túbine qaraı butaǵy, tegine qaraı urpaǵy», «tekten nár alǵan tozbaıdy», «shuǵanyń qıqymy da shuǵa», «tulpardyń tuıaǵy, suńqardyń qııaǵy», «teginde bar tektilik», «tektilik tuqym qýady», «tekti jerdiń tulpar uly», «tegi myqty», «tegi taza», «tegine tartqan», «asyldyń synyǵy», «tektiniń tuıaǵy», «jaqsynyń kózi», «asyldyń synyǵy» degen burynnan kele jatqan tirkester de dálel bola alady. Kerisinshe, buǵan antıpod maǵynadaǵy «jetesiz», «júgensiz», «paryqsyz», «kórgensiz», «teksiz», «tárbıesiz», «uıatsyz», «namyssyz», «eshteńe kórmegen», «qarǵys atqan», t.b. náletti sózder de jaıdan-jaı aıtyla salmaǵan. Mysaly, «teksiz» sózimen sınonımdes bir ǵana «jetesiz» degen sózdiń túp-tórkini jóninde ǵalym B.S.Qoshym-Noǵaı: «... Orta Azııa men Qazaqstanǵa arab shapqynshylyǵymen birge kelgen «djádd» sóziniń tilimizdegi semantıkalyq ózgeriske túsken «jete» tulǵasyna nazar aýdarýǵa májbur etedi. «Djádd» sózi arab tilinde «ata-baba» degen maǵynada qoldanylady. Qazaq tilindegi «jetesi jaman», «jetesiz» degen sózder de «ata-baba tárbıesin kórmegen» degen sózdiń ornyna júredi» [7,292] – deıdi. Baǵzy babalardan jetken «barymtashydan ury, urydan qary, qarydan bári shyǵady» degen ulttyq dúnıetanym keı-kezde «ózi bolǵan jigittiń — ata-tegin surama», «jamannan jaqsy týsa — teńi bolmas, jaqsydan jaman týsa — emi bolmas» degen paıymmen almasqan. Sonymen qatar, ómirlik tájirıbege negizdelgen «jaqsydan jaman týsa da, jamannan jaqsy týsa da, tartpaı qoımas negizge» degen sóz de ata-babalarymyzdyń tektilik týrasyndaǵy tanymyn kórsetedi. «Qazaqstan» ulttyq enıklopedııasynyń 8-tomynda «tektilikke» mynadaı anyqtama beriledi: «Tektilik - adam boıyndaǵy asyl qasıetterdiń parasattylyqtyń úlgisi retinde urpaqtan-urpaqqa rýhanı sabaqtastyqpen berilýi. Tektilik qubylysy jaqsy adamnyń kezdeısoq qalyptaspaıtynyn, ata-babalardan beriletin dúnıetanymdyq, dildik, psıhologııalyq, t.b. beıimdilikteri bolýǵa tıistiligin kórsetedi. Degenmen, kez-kelgen adamnyń áleýmettik ortada ózin jaqsy jaǵynan kórsete bilýge, ózin jetildirý arqyly belgili bir qoǵamdyq dárejege jetý múmkindigi joqqa shyǵarylmaıdy. Iaǵnı, tektilik gendik túrde beriletin bıologııalyq qasıet qana emes. Óziniń jeke basynyń kemshilikterimen kúrespegen janǵa halyqtyń qyraǵy kózi óz baǵasyn berip otyrǵan. Sondyqtan qandaı tekti jerden shyqqanmen de ómirde óz jolyn taba almaı, jeke basynyń ǵana múddesiniń aıasynan asa almaýshylyqty tektilik dep tanymaǵan. Iaǵnı, tektiliktiń negizgi ólshemderiniń biri abyroıly azamatqa aınalý bolyp tabylady. Osyǵan oraı halyq arasynda “Jamannan jaqsy týady adam aıtsa nanǵysyz, jaqsydan jaman týady bir aıaq asqa alǵysyz” degen qanatty sóz aıtylady. Tektilik adamnyń izgilikke, baıandy maqsattarǵa umtylyp, jaqsy úlgi-órnek qaldyrýynan kórinedi. Al pendeshilik pen nápsiqumarlyqtyń teris jolyna túsken azamat teksizdiktiń qursaýyna shyrmala túsedi. Naǵyz tektilik sypaıylyqtan keshirimpazdyqtan, meıirbandyqtan kórinip, osy izgi nıetpen eshkimdi tómendetpeı, shettetpeı bıikteýge múmkindik beredi. Halqynyń, Otanynyń múddesin joǵary qoıa bilgen adamdardyń qatary kóbeıgen saıyn tektiliktiń de qadiri artyp, qoǵamdaǵy qaıshylyqtar sheshimi jeńildeıdi». Bul pikirden qundylyqtyq joǵary sapaǵa ıe «tektilik» koneptisi áleýmettik statýsty ǵana bildirýshi emes, jalpy adam boıyndaǵy asyl qasıetterdi de aıqyndaýshy jáne biriktirýshi birlik ekendigin baıqaımyz. «Tekti» uǵymyna tán sapalyq belgilerdi halyq tanymy óziniń ómirlik tájirıbesiniń negizinde anyqtap, ǵasyrdan-ǵasyrǵa til arqyly tabystap otyrǵan. Sóz ónerin sheber meńgergen qazaq halqy bul uǵymnyń mán-mazmunyn ashatyn tildik birlikterdiń tabıǵatyn tereń zerdeleı otyryp, adam boıyndaǵy asyl qasıetterdiń jıynyn «tekti» sóziniń boıyna darytqan. «Tekti» sóziniń generaııasy – osy. Sonymen qatar, bul sózben ekvıvalent qoldanylatyn «jaqsy» sózi de dál osyndaı sapalyq qasıetterdi sińirip, ulttyq dúnıetanymda stereotıptik deńgeıge jetken. «Tekti kekti umytar, aqylmen oıyn jylytar», «Jaqsy kerisip otyryp kelisedi, jaman kelisip otyryp kerisedi», «Tulpar túbin tabady, jaqsy elin tabady», «Jaqsy janyńa joldas, jaman nanyńa joldas» degen maqal-mátelderden «tekti» sózimen sınonım retinde «jaqsy» sóziniń ult tanym-túsinigindegi reepııasyn anyq baıqaýǵa bolady. Sonymen qatar, qarapaıym ómirde de, ádebıetterde de «jaqsy» sóziniń «tekti» uǵymynyń mánin ashýǵa qyzmet etetin ýzýaldy túrdegi qoldanysyn kóremiz. Maqal-mátelderdegi «tektilik» koneptisin lıngvoaksıologııalyq turǵyda zertteýdiń mańyzyn mádenıettanýshy ǵalym T.Ǵabıtov dál kórsetedi: «Patrıarhaldy-feodaldyq ómir tártibin beıneleıtin qazaq maqaldaryn zertteý olardyń ıdeıalyq mazmunynyń ózegi «jaman adam» men «jaqsy adam» túsinikterinen quralatynyn kórsetedi. Qoldaýshy formýla «jaqsy adam» men kinálaýshy «jaman adam» otbasylyq ómirde de, qoǵamdyq ómirde de moraldyq normalardyń bútin jıyntyǵyn bildiretin qorytyndylaýshy túsinikter boldy. «Jaqsy» men «jaman» halyqtyq moral turǵysynda bylaısha baǵalanady nemese synalady: «Jaqsy iske keledi, jaman asqa keledi», «Jaqsydan qashpa, jamanǵa baspa»» [1, 253]. Qazaq memlekettiliginiń mereıli tusynda dúnıege kelgen jyraýlar poezııasynan ulttyq rýhtyń asa bıik kórinisin kóremiz. Ulttyq bolmystyń babalar jasap berip ketken sıpaty, erligi men órligi, keńdigi men kemeldigi, danalyǵy men darqandyǵy jyraýlar shyǵarmashyǵynda «tektilik» koneptisine toptasqan. Qundylyqtar júıesin zertteýshi ǵalymdar muny atap kórsetedi: «Qazaq halqy qalyptastyrǵan rýhanı qundylyqtar arasynda aqyn-jyraýlar shyǵarmashylyǵy mańyzdy oryn alady... Asan Qaıǵy, Dospambet jyraý, Shalkıiz, Aqtamberdi, Buqar jyraý, Shal aqyn jáne t.b. – óz dáýiriniń fılosofııalyq ıdealdaryn bildirgen oıshylardyń bútindeı bir shoǵyry. Jyraýlar men aqyndar ózderin tolǵandyrǵan máńgi fılosofııalyq máselelerdi óz shyǵarmalarynda beıneleı otyryp, orasan zor rýhanı kúsh-jigerdi qorytty...» [1, 246].
Máselen: Jaqsynyń jaqsylyǵy sol bolar,
Jamanmenen bas qosyp,
Sóılemekke ar eter;
Jamannyń jamandyǵy sol bolar,
Sóılese dáıim betin qara eter. [8,39]
Jamannan týǵan jaqsy bar
Adam aıtsa nanǵysyz,
Jaqsydan týǵan jaman bar,
Bir aıaq asqa alǵysyz. [8, 44]
Jat týǵandy óz etken
Jaqsynyń ǵumyry az-aq bolmas pa! [8,44]
Shalkıiz jyraý
Qazaq halqynyń maqal-mátelderi men jyraýlar shyǵarmashylyǵy negizinde qarastyrylǵan mádenı mazmundaǵy «tektilik» koneptisi qundylyq retinde adamǵa tán sapalyq qasıetterdi aıqyndaýshy tirkester týǵyzyp, elimiz úshin erekshe mánge ıe jalpyadamzattyq jáne ulttyq qundylyqtarymyzdy dáripteýge ózindik úlesin qosady.
Beket Úsenbekuly ÓTEGEN
