«تەكتى ادام تەز اشىلادى. سەنى تۇلكى بۇلاڭعا سالىپ،
بۇلىڭعىرمەن بۋمايدى، تەرىسكەيى مەن كۇنگەيىن، ەڭىسى مەن
اسۋىن، ءاپ-ساتتە جايىپ سالادى. ونداي ادامنىڭ جانارىنا
جارتى الەم سياتىن جىلقى بوپ جاۋدىرەگەنىڭنىڭ ءوزى
جەتكىلىكتى. سول، جاناردىڭ، اق-قاراسىنا جاساندى
جىلتىل قوسپاعانىڭنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى»
اسقار سۇلەيمەنوۆ
XXI عاسىردىڭ جەدەل دە وزگەرمەلى، تۇراقسىز سيپاتى ءاربىر ۇلتتىڭ دامۋ جولىندا وزىندىك قيىن دا كۇردەلى ماسەلەردى تۋىنداتىپ وتىر. بۇل ماسەلەلەر، اسىرەسە، ۇلتتىڭ مادەني-رۋحاني ومىرىندە انىق بايقالادى. جاھاندانۋدىڭ وزىنە ءتان كوپقىرلى سيپاتى ۇلتتىق بولمىسقا ءتان قاسيەتتەر مەن قۇندىلىقتار جۇيەسىن قايتا قاراپ، ولاردىڭ ومىرشەڭدىك سيپاتىن ساقتاۋعا كۇش سالۋدى تالاپ ەتۋدە. ولاي بولماعان جاعدايدا الەۋمەت ءومىرىنىڭ سان-سالاسىن قامتيتىن ءتۇرلى سىرتقى تەندەنتسيالار مەن فاكتورلار اسەرىنەن ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني باعىتى ۇلكەن اداسۋعا ۇرىنارى انىق. بۇل ماسەلە تەك قانا ەگەمەندى ەل بولىپ، ەڭسەسىن تىكتەگەنىنە شيرەك عاسىردان ەندى عانا اسقان قازاق حالقى ءۇشىن عانا ەمەس، ءوز تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ باستاۋلارىن مىڭجىلدىقتاردان الاتىن وزگە دە ۇلتتار ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە. سوندىقتان دا بۇگىنگى تاڭدا ءاربىر ۇلت مادەني مازمۇن شەڭبەرىندە جالپىادامزاتتىق جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىگى مەن ايىرماشىلىق قىرلارىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلە تۇسۋدە. سەبەبى، ءداستۇرلى ۇعىمداعى مادەنيەت دەپ اتالاتىن امبەباپ ۇعىممەن قاتار، بۇگىنگى تاڭداعى قۇندىلىق ۇعىمىنىڭ وزەكتىلىگى ارتىپ وتىر. بۇعان اسەر ەتۋشى فاكتور رەتىندە جاھاندانۋدىڭ ەتنوستى قۇراۋشى ءاربىر ادامنىڭ بويىنداعى مادەني ەرەكشەلىكتەر مەن قۇندىلىقتىق باعدارلارعا وزىندىك اسەرىنەن تانيمىز. سوندىقتان دا فيلوسوفيادا قاراستىرىلىپ كەلگەن قۇندىلىقتار ماسەلەسى بۇگىنگى تاڭدا كوپقىرلى زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزگى نىساناسىنا اينالىپ وتىر.
ۇلتتىق بولمىسقا ءتان قۇندىلىقتار جۇيەسىن بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن ءسوز ەتكەندە، ەلدىك تاريحىمىزدىڭ كەيبىر بەتتەرىنە ءۇڭىلۋ قاجەتتىگى تۋادى. سەبەبى، تاريحي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي مەن رۋحاني-مادەني دامۋ كۇللى ۇلتتىڭ جانە سول ۇلتتىڭ ءاربىر وكىلىنىڭ بويىنداعى قۇندىلىقتىق باعدارلاردىڭ قالىپتاسۋىنا جانە سول قۇندىلىقتىق باعدارلارعا سايكەس وزىندىك ماقسات-مۇراتتارىنىڭ ورىستەپ دامۋىنا جوعارى دەڭگەيدە اسەر ەتەدى. ياعني، ءبىز تاريحي احۋالدارعا بايلانىستى ۇمىت بولعان قۇندىلىقتىق نەگىزدەرىمىزدى تاريحتى زەردەلەي وتىرىپ قايتا قاراۋىمىز قاجەت. عاسىرلار بويى اتا-بابالارىمىز جاساعان رۋحاني-مادەني جەتىستىكتەر مەن قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ تابيعاتىن تەرەڭ زەردەلەي وتىرىپ، ونى بۇگىنگى ىشكى جانە سىرتقى تۇتاستىعىمىزعا ۇيىتقى بولاتىن، تۇعىرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگىنە اينالاتىن ماڭىزدى قۇرىلىم رەتىندە تالداعانىمىز دۇرىس. بۇل تۇرعىدا، ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» ەڭبەگىندە مۇنىڭ قاجەتتىلىگىن ءدال كورسەتەدى: «قازاقتىڭ سانا-سەزىمى وتكەندەگى، قازىرگى جانە بولاشاقتاعى – تاريحتىڭ تولقىنىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق «مەن» دەگىزەرلىك قاسيەتىن تۇسىنۋگە تۇڭعىش رەت ەندى عانا مۇمكىندىك الىپ وتىر...» [1,25].
بۇگىن ءبىز شەرلى تاريحىمىزدىڭ شەجىرەسىنە نازار اۋدارا وتىرىپ، مەرەيلى بولاشاق جايلى وي قوزعايمىز. الايدا، وتارلىق ساياساتتىڭ ۇلتتىق بولمىستىڭ وزىنە ءتان كەلبەتىنە كەلتىرگەن «نۇقسانىن» ەسكەرۋىمىز قاجەت. بۇل تۋرالى پروفەسسور ت.عابيتوۆ: «ۇلان-عايىر، كەڭ بايتاق جەردى يەلەنىپ كەلگەن قازاق تابيعاتىنان باتىر مىنەزدى، بوستاندىق پەن ەركىندىكتى قاستەرلەگەن قايسار حالىق ەدى. بىراق 270 جىلعا سوزىلعان تاۋەلدىلىك جىلقى مىنەزدى حالىقتى مومىن، قوي مىنەزدىگە اينالدىردى. «جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدىنىڭ»، «ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكىنىڭ» كۇيىنە تۇسە باستادى» [2,255]- دەپ، دالەلدى پىكىر ايتسا، ن.بايتەنوۆا: «...ورىستانۋ ساياساتىنىڭ نەگىزىندە قازاق ءتىلى، جالپى مادەنيەتى قۇرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى، نەشە عاسىرلار بويى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنەن عانا ايىرىلىپ قالعان جوق، ول سونىمەن قاتار عىلىمي، سونىڭ ىشىندە فيلوسوفيالىق ۇعىمداردى دامىتىپ، بايىتاتىن ءتىل بولۋدان قالدى. قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان نەگىزى ماقسات وسى ۋاقىتقا دەيىن دامىتىلعان ۇلتتىق فيلوسوفيالىق ۇعىمدار جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە جاڭا زامانعا ساي بايىتىلعان جاڭا فيلوسوفيالىق ۇعىمدار جۇيەسىن دامىتۋ ماسەلەسى تۇر» [1,189] - دەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار دۇنيەسىن ۇلتتىق فيلوسوفيالىق ۇعىمدار جۇيەسى اياسىندا تالداپ، ماسەلەنى شەشۋ وزەكتىلىگىن العا تارتادى.
قازاق حالقىنىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا ءتان سيپاتتاردى، بەلگى-قاسيەتتەرى، مىنەز-قۇلىق تابيعاتىن، ويلاۋ دۇنيەسىنىڭ ەرەكشەلىگىن، دۇنيەتانىم دەڭگەيىن تاريحي-مادەني ساباقتاستىق نەگىزىندە تانىتاتىن جيناقتاۋشى جۇيە رەتىندە ءبىز ەتنومادەني ارحەتيپ دەگەن ۇعىمدى قولدانامىز. ياعني، ۇلتتىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ جولىندا ۇلتقا ءتان باستى بەلگىلەردى وزىنە ءسىڭىرىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارعا تابىستاۋشى جۇيە. ارينە، قوعام وزگەرگەن سايىن ەتنومادەني ارحەتيپتى قۇراۋشى ەلەمەنتتەر دە وزگەرىسكە تۇسەدى. بۇل وزگەرىستەر جۇيەنىڭ سىرتقى قاباتتارىندا عانا ءجۇرىپ جاتادى. دەگەنمەن دە، ەتنومادەني ارحەتيپتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ۇلتتى ەرەكشەلەۋشى بازالىق تۇسىنىكتەر وزگەرمەيدى. سەبەبى، ول وزگەرگەن جاعدايدا، ۇلتتىڭ ۇلت بولۋىنىڭ ءوزى ەكىۇداي كۇيگە تۇسەتىنى انىق. بۇل تۋرالى ت.ك.بۋرباەۆ: «ەتنومادەني ارحەتيپتە – ۇلتتىڭ بەت-بەينەسى، قادىر-قاسيەتى، باسقالاردان وزىنىك ەرەكشەلىگى، جالپى ۇلتتىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ كورىنىستەرى بار. ەتنومادەني ارحەتيپتەر عاسىرلار قويناۋىندا شىڭدالىپ، ۋاقىت تالابىنان سۇرىنەي ءوتىپ حالىقپەن بىرگە جاساسادى، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىلىپ وتىرادى. ونداي ارحەتيپتەر ۇلت مەنتاليتەتىنىڭ «يادرولىق» نەگىزىن قۇرايدى. ولار قوعامدىق قاتىناستار وزگەرگەنمەن ءوزىنىڭ تۇراقتىلىق ءپىشىنىن ساقتاۋعا ۇمتىلادى. ولاردى ساقتاۋدىڭ نەگىزگى جولدارى سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، ءتىل، مادەنيەت، ونەر بولىپ تابىلادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ولاردىڭ كەيبىرەۋى باسىمدىق جاعدايعا يە بولىپ، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءىس-قيمىلدارىندا، دۇنيەتانىمىندا ەرەكشە ورىنعا يە بولادى. ال، كەيبىر ەتنومادەني ارحەتيپتەر بەلدىك،شەتتىك دەڭگەيدە ءومىر سۇرەدى. ولار قاشاندا وزگەرمەلى، ۇنەمى جاڭعىرۋ ۇستىندە بولادى. قوعامدىق قاتىناستاردىڭ وزگەرۋ باعىتى مەن ەكپىنى ولاردىڭ مازمۇنى مەن تابيعاتىنا جاڭاشا ءنار بەرىپ، سيپاتىن وزگەرتۋى مۇمكىن. ونى «پەريفەريالىق» دەپ اتاسا دا بولادى»[1,483] - دەپ، ەتنومادەني ارحەتيپتى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋشى ماڭىزدى رۋحاني-مادەني جۇيە رەتىندە سيپاتتايدى.
قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني اياداعى جاڭاشا ساپالىق وزگەرىسكە ۇمتىلۋى ماسەلەسى قوعام بەلسەندىلەرى مەن زيالى قاۋىم تاراپىنان ەگەمەندىكتىڭ ەڭ العاشقى جىلدارىنان-اق ايتىلىپ كەلگەنى بەلگىلى. حالىقتى، ۇلتتى قۇراۋشى ءاربىر ادامنىڭ رۋحاني دۇنيەسى وزگەرمەي، جاڭا قۇندىلىقتىق باعدارلارىنىڭ قالىپتاسپاۋىنسىز قوعام رۋحاني جەتىستىككە جەتەدى دەۋ قيىن. ەگەمەندىكتىڭ ەڭ العاشقى جىلدارى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن تۇراقتاندىرۋ ماسەلەسى وزەكتى بولسا، بۇگىنگى تاڭدا قالىپتاسقان جاڭا ساياسي-ەكونونوميكالىق جۇيەسى بار مەملەكەتىمىز ءۇشىن ۇلتتى، حالىقتى بىرىكتىرۋشى رۋحاني-مادەني ايانىڭ ماڭىزى ارتىپ وتىر. سەبەبى، رۋحاني بىرتۇتاستىق ەل دامۋىنىڭ ەڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى سانالادى.
رۋحاني جاڭعىرۋ ماسەلەسى – ۇلتتىق قۇندىلىقتىق باعدارلارىمىزدى جاڭاشا مازمۇندا قاراستىرۋعا جول اشاتىن نەگىزگى ۇعىم. بۇل تۋرالى ن.ءا.نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا» ەڭبەگىندە: «... ۇلتىمىزدىڭ «مەن» دەگىزەرلىك قاسيەتىن ساقتاۋعا جاڭعىرعان ۇلتتىق سانا عانا كەپىل بولا الادى» [3,44] - دەگەن بولاتىن. قوعامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى بىردەن بولا سالاتىن قۇبىلىس ەمەس، سول سەبەپتەن دە ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسى تۋرالى تولعامدى ويلاردى، تۇششىمدى پىكىرلەردى تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا شيرەك عاسىر بولعاندا تەرەڭىنەن قوزعاپ تالداۋدىڭ جانە ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى تۋىپ وتىر. بۇل ماسەلەنى دۇنيەجۇزىلىك مادەني-تەحنيكالىق پروگرەسس اياسىندا باعامداۋ قوعامدىق-گۋمانيتارلىق سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىنا، رۋحانيات پەن مادەنيەت سالاسىنداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە ماڭىزدى مىندەت، جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن جۇكتەپ وتىر. عىلىمي-زەرتتەۋلەردىڭ دە وسى باعىتقا ويىسىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇل ۇدەرىسكە ەلباسىنىڭ 2017 جىلى جارىق كورگەن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسى جاڭاشا سەرپىن بەردى. تاۋەلسىزدىگىن تۇعىرلى دا ماڭگى ەتۋگە باعىت العان ۇلتتىڭ ماقسات-مۇراتتارىن ناتيجەلى ەتەتىن ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني ءتۇپ-تامىرىنان باستاۋ الاتىن قۇندىلىقتار جۇيەسى ەكەندىگى انىق. ماقالادا ايقىن كورسەتىلگەندەي: «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ» [4]. ال، ۇلتتىق كودتىڭ ءتىل، ءدىل، ءدىن اراقاتىناستارى نەگىزىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جيناقتاۋشى كۇردەلى ۇعىم ەكەنى تۇسىنىكتى.
ۇلتتىق سانانىڭ تىرەگى – ءتىل. سول سەبەپتەن دە «ءتىل بىلىمىندە قازاق ۇلتىنىڭ تانىم پاراساتىن، جارىق دۇنيەنى تانۋداعى كوركەمدىك كوكجيەگىن، وي-قيالىن جاڭا عاسىر تابالدىرىعىندا تۇرعان جاس بۋىن، كەلەر ۇرپاق الدىندا ۇلتتىق مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ءوزى جاساعان ءتىلى ارقىلى زەردەلەۋ – ەڭ ماڭىزدى ماسەلە» [5,8]. قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنىڭ بارىسىندا قالىپتاسىپ، وزگەرىپ، دامىپ وتىرعان دۇنيەتانىم كوكجيەگى، ۇلتتىق-مادەني جانە ويلاۋ ەرەكشەلىگى، مىنەز-قۇلقى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني يگىلىكتەرگە دەگەن كوزقاراسى ت.ب. تىلىندە ايقىن كورىنىس تاپقان. ءبىز مۇنى قاراپايىم حالىقتىڭ كۇندەلىكتى كوممۋنيكاتسياسىنان دا، تىلدىك تۇلعا رەتىندە ارنايى زەرتتەۋ نىسانى بولاتىن شىعارماشىلىق تۇلعالارىنىڭ دا تۋىندىلارى مەن ەڭبەكتەرىنەن انىق بايقايمىز. «ءتىل ءبىزدىڭ ويىمىزدى تۋعىزىپ، ونى جەتكىزىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار، ول ادامداردىڭ سان عاسىرلىق تاجىريبەسىن ساقتايدى جانە ولاردى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرادى» [6,51]. بۇل – ءتىلدىڭ كۋمۋلياتيۆتىك قىزمەتىنىڭ جەمىسى. بۇل تۇرعىدا ف.ع.د.، پروفەسسور گ.ن.سماعۇلوۆا: «وتكەن ءومىر ورنەكتەرى ۇلت مادەنيەتىنە ماتەريالدىق نەگىز رەتىندە قالانىپ، ال ونىڭ سىرى مەن سىمباتى تىلدە عانا وشپەي قالعان» - دەيدى [5,6]. وسى ارقىلى ءتىلشى-عالىمدار قازاق حالقىنىڭ ءبىتىم-بولمىسى مەن ومىرلىك تاجىريبەلەرىنىڭ ناتيجەسى، قورىتىندىسى، ۇستانىمدارى، كوزقاراستارى ت.ب. ءتىل ارقىلى كورىنىس تاباتىنىن ايتا كەلە، ونىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزىن كورسەتەدى. لينگۆواكسيولوگيانىڭ دا ماقساتى وسى – تىلدىك بىرلىكتەر ارقىلى بەدەرلەنگەن قۇندىلىقتار جۇيەسىن زەرتتەۋ، زەردەلەۋ. سوندىقتان دا ءبىز ۇلتتىق قۇندىلىقتىق باعدارلارىمىزدى ۇلتتىق ادەبي مۇرامىزدىڭ شەڭبەرىنەن ىزدەيمىز. جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىنە اسەرى جايلى ءسوز قوزعاعاندا ءبىز عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ نەگىزگى نىسانىنا اينالىپ وتىرعان ۇلتتىق دۇنيەتانىمداعى «تەكتىلىك» ۇعىمىن ارنايى قاراستىرۋ قاجەتتىگى تۋادى. «تەكتى» دەگەن ۇعىم قازاق ءۇشىن قانداي قاسيەتكە يە بولسا، «تەكسىز» دەگەن ءسوز كۇللى جەتى اتاسى تۇگىلى جەتپىس جەتى اتاسىنا دەيىن جەتەتىن اۋىر ءسوزدىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. تەكتىلىك ۇعىمىنىڭ حالىق تانىمىنداعى سىن-سيپاتى حالىق ومىرىندە ءتىل ارقىلى بەكىپ، ءتىل ارقىلى كورىنىس تاپقان. تەكتى دە تەرەڭ تامىرلى، باي تاريحى بار قازاق حالقى قاشاندا اسىلى مەن جاسىعىن، جامانى مەن جاقسىسىن پارىقتاۋعا ايرىقشا مان بەرىپ، تەكتىلىك قاسيەتتى ەرەكشە كلاسسيكالىق بيىك دەڭگەيگە كوتەردى. تەكتىڭ، ۇرپاقتىڭ تاعدىرى — ۇلتتىڭ تاعدىرى. قازاق كەلەشەك ۇرپاعىنىڭ كەمەل بولۋى ءۇشىن وزىنە تالاپتى بيىك قويعان. زەردەلى، تاپقىر، جىگەرلى، قايراتتى، اقىلدى، ءبىلىمدى، ت.ب. بولىپ ءوسۋدى ادامنىڭ باسىنداعى اسىل قاسيەتتەرگە تەڭەگەن. قازاقتا بىرەۋدىڭ بالاسى جاقسى ونەگەلى ازامات بولىپ وسسە: «ونىڭ اكەسى جاقسى كىسى ەدى، ونەگەلى جەردەن شىققان عوي»، «تەگى جاقسى بولعاسىن عوي...» — دەيدى. سوندىقتان تابيعي دارىندى الەۋەتتى كۇش قاشاندا مەملەكەت ءۇشىن باعا جەتپەس ۇلتتىق قۇندىلىق. حالىقتىڭ كوشىن باستايتىن ەل باسشىلارى مەن يگى-جاقسىلارى جوعالسا، ۇلتتىڭ تا ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، تۇلعاسىز تۇلدىر ۇلتقا اينالادى. تامىرىنان ايىرىلعان تەرەكتەي تەكتى ۇلدارىنان ايىرىلعان ۇلتتىڭ دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسە الماسى اقيقات. قالىڭ توبىر اراسىنان دارا كورىنەتىن تەكتى تۇلعا ارقاشان ايشىقتالىپ تۇرادى.
«كوپ قارعا تەڭ كەلمەيدى ءبىر سۇڭقارعا،
كوپ جىلقى تەڭ كەلمەيدى ءبىر تۇلپارعا.
جاقسىنىڭ ارقاشاندا جونى بولەك،
جامان ادام جاراماس ءبىر قىمتارعا» نەمەسە
«جابى جۇيرىك بولمايدى بايلاعانمەن،
جاسىق بولات بولمايدى قايراعانمەن» - دەپ ج.جاباەۆ شالقىسا، ۇلى ويشىل اباي قۇنانبايۇلى جەكە تۇلعانىڭ قالىپتاسۋى بارىسىندا ونىڭ وسكەن ورتاسى مەن العان تاربيەسىنەن دە بۇرىن، ونىڭ قانىنداعى، تەگىندەگى قاسيەتتەردىڭ باسىمدىققا يە بولاتىنىنا ەرەكشە توقتالعان. اباي سىندى الىپ وي يەسىنىڭ تامىرى توبىقتىنىڭ ىشىندەگى شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس تۇقىم ەكەنىنە دە كەزىندە كوپ كوڭىل بولىنبەگەنى راس. اكەسىنىڭ: «ءاي، اباي! ماقتاعىش بولساڭ، الدىمەن مەنى — قۇنانبايدى ماقتا! وزىمنەن اسىرىپ مەن سەنى تۋدىردىم. ال، سەن مىقتى بولساڭ، وزىڭنەن اسىرىپ ۇل تۋدىر. سودان كەيىن ماقتانارسىڭ، شىراعىم»، — دەپ شيرىعا تىل قاتۋىندا ۇلت تانىمىنداعى تەكتىلىك تۋرالى تۇسىنىكتىڭ تەرەڭ ماعىناسى جاتىر. ەجەلدەن-اق اتا-بابالارىمىز بىزدەرگە “تەگىن بىلمەگەن - تەكسىز، جەتى اتاسىن بىلمەگەن - جەتەسىز”، “جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل - جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر، جەتى اتاسىن بىلمەگەن - قۇلاعى مەن جاعىن جەر”- دەگەن حالىق تانىمىنداعى تەكتىلىك كونتسەپتىسىنىڭ ماڭىزىن ايقىندايتىن سوزدەر قالدىرعان. بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى، ءبىرىنشى تەگىڭدى ءبىل دەيدى. ال، تەك دەگەنىمىز بۇدان سان مىڭداعان جىلدار بۇرىن عۇمىر كەشكەن ارعى اتا-بابالارىمىز ءوزى بولىپ شىعادى. تەكتىلىكتىڭ تامىرىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن قازاقتىڭ جەتى اتا تاراتاتىن ءداستۇرى مەن اتا-تەك شەجىرەسىن مۇقيات زەردەلەگەن جون. قازاق گەنەتيكاسى وزگە ۇلتتارعا ۇقسامايتىن وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن دارالاناتىن باي ورەلى ءىلىم بولىپ قالىپتاستى. اتا-بابالارىمىز يسلامنىڭ دا (اراب مادەنيەتىنىڭ دە) تەك ءوزىنىڭ تابيعاتىنا ۇيلەسىمدى قاعيدالارىن قابىلدادى. بىراق، ءبىزدىڭ زەرتتەۋ نىسانىمىز - «تەكتىلىكتىڭ» گەنەتيكالىق قىرى ەمەس، ونىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمداعى كونتسەپتىلىك كەلبەتى. الايدا «تەكتى» ءسوزىنىڭ ماعىنالىق ءورىسى مەن قاباتتارىندا ەكەۋىنىڭ دە ۇشتاستىعى مەن بىرلىگى بايقالىپ تۇرادى. تەكتىلىك كونتسەپتىسى جايىندا پايىمدالعان اسىل سوزدەردىڭ استارىندا ۇلتتىڭ تەرەڭ تۇجىرىمدارى، عاسىرلىق ءومىر تاجىريبەسى، گەنەتيكالىق ىلىمگە دانالىق كوزقاراسى جاتىر. بۇدان ۇلتتىڭ قان ارقىلى بەرىلەتىن گەندىك اقپاراتتار مەن قاسيەتتەر تۋرالى تۇسىنىگى انىقتالا تۇسەدى. وعان داستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ قويناۋىندا پايدا بولعان «قاۋىن پالەگىنەن اسپاس»، «الما ساباعىنان الىس تۇسپەيدى»، «تۇبىنە قاراي بۇتاعى، تەگىنە قاراي ۇرپاعى»، «تەكتەن ءنار العان توزبايدى»، «شۇعانىڭ قيقىمى دا شۇعا»، «تۇلپاردىڭ تۇياعى، سۇڭقاردىڭ قياعى»، «تەگىندە بار تەكتىلىك»، «تەكتىلىك تۇقىم قۋادى»، «تەكتى جەردىڭ تۇلپار ۇلى»، «تەگى مىقتى»، «تەگى تازا»، «تەگىنە تارتقان»، «اسىلدىڭ سىنىعى»، «تەكتىنىڭ تۇياعى»، «جاقسىنىڭ كوزى»، «اسىلدىڭ سىنىعى» دەگەن بۇرىننان كەلە جاتقان تىركەستەر دە دالەل بولا الادى. كەرىسىنشە، بۇعان انتيپود ماعىناداعى «جەتەسىز»، «جۇگەنسىز»، «پارىقسىز»، «كورگەنسىز»، «تەكسىز»، «تاربيەسىز»، «ۇياتسىز»، «نامىسسىز»، «ەشتەڭە كورمەگەن»، «قارعىس اتقان», ت.ب. نالەتتى سوزدەر دە جايدان-جاي ايتىلا سالماعان. مىسالى، «تەكسىز» سوزىمەن سينونيمدەس ءبىر عانا «جەتەسىز» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى جونىندە عالىم ب.س.قوشىم-نوعاي: «... ورتا ازيا مەن قازاقستانعا اراب شاپقىنشىلىعىمەن بىرگە كەلگەن «ءدجادد» ءسوزىنىڭ تىلىمىزدەگى سەمانتيكالىق وزگەرىسكە تۇسكەن «جەتە» تۇلعاسىنا نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتەدى. «ءدجادد» ءسوزى اراب تىلىندە «اتا-بابا» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. قازاق تىلىندەگى «جەتەسى جامان»، «جەتەسىز» دەگەن سوزدەر دە «اتا-بابا تاربيەسىن كورمەگەن» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا جۇرەدى» [7,292] – دەيدى. باعزى بابالاردان جەتكەن «بارىمتاشىدان ۇرى، ۇرىدان قارى، قارىدان بارى شىعادى» دەگەن ۇلتتىق دۇنيەتانىم كەي-كەزدە «ءوزى بولعان جىگىتتىڭ — اتا-تەگىن سۇراما»، «جاماننان جاقسى تۋسا — تەڭى بولماس، جاقسىدان جامان تۋسا — ەمى بولماس» دەگەن پايىممەن الماسقان. سونىمەن قاتار، ومىرلىك تاجىريبەگە نەگىزدەلگەن «جاقسىدان جامان تۋسا دا، جاماننان جاقسى تۋسا دا، تارتپاي قويماس نەگىزگە» دەگەن ءسوز دە اتا-بابالارىمىزدىڭ تەكتىلىك تۋراسىنداعى تانىمىن كورسەتەدى. «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 8-تومىندا «تەكتىلىككە» مىناداي انىقتاما بەرىلەدى: «تەكتىلىك - ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ پاراساتتىلىقتىڭ ۇلگىسى رەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا رۋحاني ساباقتاستىقپەن بەرىلۋى. تەكتىلىك قۇبىلىسى جاقسى ادامنىڭ كەزدەيسوق قالىپتاسپايتىنىن، اتا-بابالاردان بەرىلەتىن دۇنيەتانىمدىق, دىلدىك, پسيحولوگيالىق, ت.ب. بەيىمدىلىكتەرى بولۋعا تيىستىلىگىن كورسەتەدى. دەگەنمەن، كەز-كەلگەن ادامنىڭ الەۋمەتتىك ورتادا ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتە بىلۋگە، ءوزىن جەتىلدىرۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر قوعامدىق دارەجەگە جەتۋ مۇمكىندىگى جوققا شىعارىلمايدى. ياعني، تەكتىلىك گەندىك تۇردە بەرىلەتىن بيولوگيالىق قاسيەت قانا ەمەس. ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ كەمشىلىكتەرىمەن كۇرەسپەگەن جانعا حالىقتىڭ قىراعى كوزى ءوز باعاسىن بەرىپ وتىرعان. سوندىقتان قانداي تەكتى جەردەن شىققانمەن دە ومىردە ءوز جولىن تابا الماي، جەكە باسىنىڭ عانا مۇددەسىنىڭ اياسىنان اسا الماۋشىلىقتى تەكتىلىك دەپ تانىماعان. ياعني، تەكتىلىكتىڭ نەگىزگى ولشەمدەرىنىڭ ءبىرى ابىرويلى ازاماتقا اينالۋ بولىپ تابىلادى. وسىعان وراي حالىق اراسىندا “جاماننان جاقسى تۋادى ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان جامان تۋادى ءبىر اياق اسقا العىسىز” دەگەن قاناتتى ءسوز ايتىلادى. تەكتىلىك ادامنىڭ ىزگىلىككە، باياندى ماقساتتارعا ۇمتىلىپ، جاقسى ۇلگى-ورنەك قالدىرۋىنان كورىنەدى. ال پەندەشىلىك پەن ناپسىقۇمارلىقتىڭ تەرىس جولىنا تۇسكەن ازامات تەكسىزدىكتىڭ قۇرساۋىنا شىرمالا تۇسەدى. ناعىز تەكتىلىك سىپايىلىقتان كەشىرىمپازدىقتان, مەيىرباندىقتان كورىنىپ، وسى ىزگى نيەتپەن ەشكىمدى تومەندەتپەي، شەتتەتپەي بيىكتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. حالقىنىڭ، وتانىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويا بىلگەن ادامداردىڭ قاتارى كوبەيگەن سايىن تەكتىلىكتىڭ دە قادىرى ارتىپ، قوعامداعى قايشىلىقتار شەشىمى جەڭىلدەيدى». بۇل پىكىردەن قۇندىلىقتىق جوعارى ساپاعا يە «تەكتىلىك» كونتسەپتىسى الەۋمەتتىك ستاتۋستى عانا ءبىلدىرۋشى ەمەس، جالپى ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردى دە ايقىنداۋشى جانە بىرىكتىرۋشى بىرلىك ەكەندىگىن بايقايمىز. «تەكتى» ۇعىمىنا ءتان ساپالىق بەلگىلەردى حالىق تانىمى ءوزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىنىڭ نەگىزىندە انىقتاپ، عاسىردان-عاسىرعا ءتىل ارقىلى تابىستاپ وتىرعان. ءسوز ونەرىن شەبەر مەڭگەرگەن قازاق حالقى بۇل ۇعىمنىڭ ءمان-مازمۇنىن اشاتىن تىلدىك بىرلىكتەردىڭ تابيعاتىن تەرەڭ زەردەلەي وتىرىپ، ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ جيىنىن «تەكتى» ءسوزىنىڭ بويىنا دارىتقان. «تەكتى» ءسوزىنىڭ گەنەراتسياسى – وسى. سونىمەن قاتار، بۇل سوزبەن ەكۆيۆالەنت قولدانىلاتىن «جاقسى» ءسوزى دە ءدال وسىنداي ساپالىق قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ، ۇلتتىق دۇنيەتانىمدا ستەرەوتيپتىك دەڭگەيگە جەتكەن. «تەكتى كەكتى ۇمىتار، اقىلمەن ويىن جىلىتار»، «جاقسى كەرىسىپ وتىرىپ كەلىسەدى، جامان كەلىسىپ وتىرىپ كەرىسەدى»، «تۇلپار ءتۇبىن تابادى، جاقسى ەلىن تابادى»، «جاقسى جانىڭا جولداس، جامان نانىڭا جولداس» دەگەن ماقال-ماتەلدەردەن «تەكتى» سوزىمەن سينونيم رەتىندە «جاقسى» ءسوزىنىڭ ۇلت تانىم-تۇسىنىگىندەگى رەتسەپتسياسىن انىق بايقاۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، قاراپايىم ومىردە دە، ادەبيەتتەردە دە «جاقسى» ءسوزىنىڭ «تەكتى» ۇعىمىنىڭ ءمانىن اشۋعا قىزمەت ەتەتىن ۋزۋالدى تۇردەگى قولدانىسىن كورەمىز. ماقال-ماتەلدەردەگى «تەكتىلىك» كونتسەپتىسىن لينگۆواكسيولوگيالىق تۇرعىدا زەرتتەۋدىڭ ماڭىزىن مادەنيەتتانۋشى عالىم ت.عابيتوۆ ءدال كورسەتەدى: «پاتريارحالدى-فەودالدىق ءومىر ءتارتىبىن بەينەلەيتىن قازاق ماقالدارىن زەرتتەۋ ولاردىڭ يدەيالىق مازمۇنىنىڭ وزەگى «جامان ادام» مەن «جاقسى ادام» تۇسىنىكتەرىنەن قۇرالاتىنىن كورسەتەدى. قولداۋشى فورمۋلا «جاقسى ادام» مەن كىنالاۋشى «جامان ادام» وتباسىلىق ومىردە دە، قوعامدىق ومىردە دە مورالدىق نورمالاردىڭ ءبۇتىن جيىنتىعىن بىلدىرەتىن قورىتىندىلاۋشى تۇسىنىكتەر بولدى. «جاقسى» مەن «جامان» حالىقتىق مورال تۇرعىسىندا بىلايشا باعالانادى نەمەسە سىنالادى: «جاقسى ىسكە كەلەدى، جامان اسقا كەلەدى»، «جاقسىدان قاشپا، جامانعا باسپا»» [1, 253]. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ مەرەيلى تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن جىراۋلار پوەزياسىنان ۇلتتىق رۋحتىڭ اسا بيىك كورىنىسىن كورەمىز. ۇلتتىق بولمىستىڭ بابالار جاساپ بەرىپ كەتكەن سيپاتى، ەرلىگى مەن ورلىگى، كەڭدىگى مەن كەمەلدىگى، دانالىعى مەن دارقاندىعى جىراۋلار شىعارماشىعىندا «تەكتىلىك» كونتسەپتىسىنە توپتاسقان. قۇندىلىقتار جۇيەسىن زەرتتەۋشى عالىمدار مۇنى اتاپ كورسەتەدى: «قازاق حالقى قالىپتاستىرعان رۋحاني قۇندىلىقتار اراسىندا اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعى ماڭىزدى ورىن الادى... اسان قايعى، دوسپامبەت جىراۋ، شالكيىز، اقتامبەردى، بۇقار جىراۋ، شال اقىن جانە ت.ب. – ءوز ءداۋىرىنىڭ فيلوسوفيالىق يدەالدارىن بىلدىرگەن ويشىلاردىڭ بۇتىندەي ءبىر شوعىرى. جىراۋلار مەن اقىندار وزدەرىن تولعاندىرعان ماڭگى فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردى ءوز شىعارمالارىندا بەينەلەي وتىرىپ، وراسان زور رۋحاني كۇش-جىگەردى قورىتتى...» [1, 246].
ماسەلەن: جاقسىنىڭ جاقسىلىعى سول بولار،
جامانمەنەن باس قوسىپ،
سويلەمەككە ار ەتەر;
جاماننىڭ جاماندىعى سول بولار،
سويلەسە ءدايىم بەتىن قارا ەتەر. [8,39]
جاماننان تۋعان جاقسى بار
ادام ايتسا نانعىسىز،
جاقسىدان تۋعان جامان بار،
ءبىر اياق اسقا العىسىز. [8, 44]
جات تۋعاندى ءوز ەتكەن
جاقسىنىڭ عۇمىرى از-اق بولماس پا! [8,44]
شالكيىز جىراۋ
قازاق حالقىنىڭ ماقال-ماتەلدەرى مەن جىراۋلار شىعارماشىلىعى نەگىزىندە قاراستىرىلعان مادەني مازمۇنداعى «تەكتىلىك» كونتسەپتىسى قۇندىلىق رەتىندە ادامعا ءتان ساپالىق قاسيەتتەردى ايقىنداۋشى تىركەستەر تۋعىزىپ، ەلىمىز ءۇشىن ەرەكشە مانگە يە جالپىادامزاتتىق جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋگە وزىندىك ۇلەسىن قوسادى.
بەكەت ۇسەنبەكۇلى وتەگەن
