Jalpy, qazaq halqynyń umyt bolyp bara jatqan ulttyq dástúrli merekeleriniń biri - «Qymyz» merekesi. Bul meıram da «Naýryz» meıramy sııaqty kóneden kele jatqan meıram. Dálel retinde keltirsek, Eýropa, Qytaı, Parsy elderi tarıhshylary men saıahatshylarynyń, Gerodottyń jazba derekterinde, Skıfterde «Eń jaqsy sýsyn - qymyz, al úlken mereke - «Qymyz» merekesi» - dep jazylǵan derekter boıynsha. Keıingi ortaǵasyrlyq ǵalymdardyń eńbekterinde de kóptep kezdesedi. Ásirese, Armıan, Reseı tarıhshylarynyń eńbekterinde «Kóshpelilerdiń úlken merekesi - «Qymyz merekesi» - dep aıtylady. Biraq, ókinishke oraı, bul mereke Keńes odaǵy kezinde umyttyrylyp, býrjýazııalyq mereke delinip, atalynbaı qalǵan.
Osy merekeni «Ulytaý» ulttyq tarıhı-mádenı jáne tabıǵı qoryq mýzeıiniń jumystaryn jandandyrý maqsatynda mýzeılikter sol kezdegi basshysy Baqtııar Qojahmetovtyń bastamasymen, Ulytaý aýdany ákimdigi jáne «Uly taǵzym» qoǵamdyq qorymen birlesip, kóneden sol dástúrdi saqtap kele jatqan Terisaqqan aýylynan «Terisaqqan kóktemi» etnofestıvali» degen ataýmen bastap ketken bolatyn.
Bul aýyldyń ereksheligi - ǵasyrlar boıy «Bıe baılaý» rásimin saqtap qana qoımaı, aýyl turǵyndary bir kisideı uıymshyldyqpen 1 mamyr kúni ótkizip keledi. 1 mamyr kúni Qazaqstan halyqtarynyń birligi merekesiniń jalǵasy retinde, «Bıe baılaý» nemese «Aıǵyr qosý» - merekesi dástúrli túrde ótip keledi. Iá, Terisaqqan aýylynyń negizgi kásibi mal sharýashylyǵy bolǵan soń, aýyl jurtshylyǵy maldarǵa, onyń ishinde jylqy malyna erekshe kóńil bóledi.
Aýyl bar-joǵy shaǵyn ǵana 50-60 tútinnen quralsa da, jyl saıyn 1mamyr kúni 23-24 úıir jylqydan bir kúnde, bir kisideı bıe baılanyp, aıǵyr qosylady. Sonymen qatar, bul dástúr aýdannyń soltústik sýyq aımaǵynda ornalasyp, qatal qysty basynan ótkergen Terisaqqan aýyly úshin, kópten kútken kóktemniń alǵashqy dástúrli merekesine aınalǵan.
Shynynda da osy ýaqytta ár úıdiń mańynda qazyqqa jeli qaǵylyp, maı jaǵylyp, qulyndary baılanyp, aıǵyrlar jiberilip, alǵashqy bıeler saýylady. Sol jerde kerege tutylyp nemese kók maısa shópke dastarhan jaıylyp, et, qýyrdaq, baýyrsaq, maı, balqaımaq, qurt, irimshik jáne t.b. ulttyq taǵamdar qoıylyp, kelgen qonaqtarǵa usynylady. Kelgen kisiler dámnen aýyz tımes buryn, úı ıesine: «Baılar kóbeısin!», «Aq mol bolsyn!» - degen jaqsy yrymdy sózder aıtyp, dastarhanǵa jaıǵasady. Osynyń bári qazaq ultynyń yrym-joralǵysynyń umytylmaı, saqtalyp kele jatqanyn kórsetetin qýanyshty jaǵdaı emes pe...
Festıvalge arnaıy suranyp, ár memleketten jáne elimizdiń basqa óńirlerinen qyzyǵyp kelýshiler sany jyldan jylǵa artyp keledi. Merekelik is-sharanyń basy «Bıe baılaý» rásimin tamashalaýmen bastalyp, sheber-synyptary, ulttyq oıyndar (naıza laqtyrý, sadaq atý, asyq atý, lekesh, atjarys), jylqy jyǵý, asaý úıretý ónerlerimen jalǵasyp, keshkilik aýyl kórkemónerpazdarynyń konerttik qoıylymymen aıaqtalady.
Merekeni tamashalaǵan árbir adamnyń júreginde óziniń ultyna degen patrıottyq sezimi uıalaıdy. Sebebi, qazaqtyń ulttyq: kıiz basý, shı toqý, baý toqý, arqan esý, sonymen qatar, kúbi ystaý ónerleri aýyl sheberleriniń qolymen jasalyp kórsetiledi.
Bul merekeni kóktem taıanǵanda aýyldyń ata-ájeleri, balalary men kelinderi arqan esip, qysqy soǵymnyń shuraıly qazy-qarta, jal-jaıasyn, qarynǵa salynǵan sary maıyn, qurt-irimshigin saqtap, úlken daıyndyqpen asyǵa kútedi. Sondaı-aq kórshiles aýyldardan qonaqtar kelip, kıiz úılerin tigip, merekeniń jaqsy ótýine bir kisideı qoldaýlaryn kórsetti.
2012 jyldan 2016 jylǵa deıin osy Terisaqqan aýylynan bastaý alǵan festıval, basynda kishigirim aýdan kóleminde atalyp ótken edi. Biraq, sol kezdiń ózinde áleýmettik jelilerden taraǵan nasıhattyń arqasynda oblystyq, respýblıkalyq BAQ jýrnalısteri kelip, telearnalardan kórsetilip, jańalyqtarǵa tarap ketti. Kelýshi týrıstter sany jyl saıyn kóbeıip, keıin AQSh, Franııa, Reseı, Ýkraına, Polsha, Bahreın ámirligi jáne t.b. memleketterinen kele bastady. Tipti 2014 jyldan bastap, Terisaqqanǵa IýNESKO ókilderi arhıtektor Elena Horosh, arheolog Emma Ýsmanova, tarıhshy ǵalym Ahmet Toqtabaılar zertteý jumystaryn júrgizip, «Qazaqfılm» kınostýdııasymen kıno túsirilgen bolatyn.
Sonymen qatar, osy dástúrli merekege baılanysty 2018 jyly «Ulytaý» qoryq-mýzeıiniń uıymdastyrýymen «Materıaldyq emes mádenı murany qorǵaý: halyqaralyq tájirıbe jáne keleshek» atty halyqaralyq semınar ótip, Reseı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan memleketteriniń jáne Qazaqstannyń IýNESKO-nyń materıaldyq emes mádenı mura komıtetiniń sarapshylary, sonymen qatar, respýblıka boıynsha mádenıet salasynyń qyzmetkerleri qatysqan. Nátıjesinde, Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń qoldaýymen «Ulytaý» qoryq-mýzeıiniń daıyndaýymen «Qasıetti Ulytaý: Terisaqqan tóskeıi» atty kitap jaryq kórdi.
Bul festıval keıin Ulytaý aýdany ákimdiginiń uıymdastyrýymen aýdan ortalyǵynda jáne basqa da aýyldarda «Kókmaısa» ataýymen jalǵasyn taýyp, kelýshi týrıster jyl saıyn qyzyqtap keledi.
Elena Hrıstoforovna Horoshtyń bul jumysty túbegeıli ǵylymı zertteýiniń nátıjesinde 2018 jyly IýNESKO-nyń materıaldyq emes mádenı muranyń qazaqstandaǵy tizimine mamyr aıynda engizilse, jeltoqsan aıynda Afrıka memleketinde Mavrıkıı respýblıkasynda ótken IýNESKO-nyń HIII sessııasynda osy festıvaldi Baqtııar Saparbekuly Qojahmetov baryp qatysyp, «Jylqyshylardyń kóktemgi dástúrli joralǵylary» nomınaııasymen qorǵalyp, dúnıejúzilik tizimge endi. Sol jyly osy nomınaııany daıyndap úlgerip, Ulytaýǵa óziniń artynan izin qaldyryp ketken Elena Hrıstoforovnanyń eńbegin erekshe atap ótý kerek.
Osy atalǵan is-sharany Baqtııar Qojahmetov keıingi kezderi, ıaǵnı 2021 jyldan bastap, respýblıka kóleminde atalyp ótýi úshin, elimizdiń kóptegen (Aqmola, Pavlodar, Qyzylorda, Qaraǵandy) oblystaryn, tipti halyqaralyq deńgeıde ótýi úshin Túrkııa, Reseı memleketterin (Omby, Saratov, Astrahan qalalary, Qalmaq, Altaı, Qabarda-Balqar, Saha respýblıkalary) aralap, nasıhat jumystaryn júrgizdi. Nátıjesinde, 2022 jyly Aqmola oblysynyń Qorǵaljyń, Atbasar, Stepnogorsk, Ereımentaý, Pavlodar oblysynyń Sharbaqty aýdandarynda atalyp ótti. Osy atalǵan aýdandarda bıylǵy jyly maýsym aıynda da ótkizý josparlanyp otyr. Sondaı aq, taǵy bir keremet jańalyq, jaqynda ǵana osy jyly 21 mamyrda Túrkııa respýblıkasynyń Ankara qalasynda Túrksoı, QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi jáne Ankaradaǵy Qazaqstan Elshiliginiń uıymdastyrýymen «Qymyz festıvali» atalyp ótti. Is-sharaǵa TÚRKSOI uıymynyń Bas hatshysy Sultan Raev, Qazaqstannyń Túrkııadaǵy Elshisi Erkebulan Sápıev, Astana qalasynan «Uly taǵzym» qoǵamdyq uıymy dırektorynyń orynbasary Nurlan Omarov, Dúnıejúzi qazaqtaryn damytý qorynyń tóraǵasy Erlan Baıyn, qazaq dıasporasy men zııaly qaýym ókilderi, qazaq-túrik stýdentteri, Ankaranyń jergilikti halqy men buqaralyq aqparat ókilderi qatysypty.
Is-sharada kórermenderge Qazaq halqynyń ulttyq sýsyny - qymyzdyń ázirlený joldarymen tanystyrypty. Jeli tartylyp, qulyndardy baılap, bıe saýyp, saýmaldy kúbige quıǵandy, sondaı aq, qymyzdyń ázirlený joldaryn kórsetipti. Sonymen qatar, ulttyq taǵamdar ázirlenip, qazaqtyń áni men kúıi oryndalypty.
Ulytaýdan bastaý alǵan osy dástúrli merekeniń respýblıkamyzdyń túpkir-túpkirinde, tipti shet memleketterde atalyp ótýi keremet jańalyq emes pe. Keleshekte, «Qymyz merekesi» respýblıkalyq ulttyq dástúrli merekege aınalsa, nur ústine nur bolar edi. Ata-babamyz bastap bergen salt-dástúrimizdi, qaldyryp ketken ulttyq qundylyqtarymyzdy jandandyryp, saqtap, keleshek urpaqqa qaldyrý - bizdiń paryzymyz!
«Ulytaý» ulttyq tarıhı-mádenı jáne
tabıǵı mýzeı-qoryǵynyń
Bas qor saqtaýshysy B.Sh.Shaıgozova
