Shymkent qalasynda ǵulama aqyn Abaıdyń murajaıy bar. Kelem deýshilerge esigin aıqara ashqan mádenıet kesheninde aqyn týraly kóptegen zattar, sýretter, kitaptar jınaqtalǵan. Aqyn Abaıdy bilmeıtin qazaq joq. Degenmen murajaı aqyndy jaqynyraq tanyp-bilýge kómektesetini anyq.
Aqyn da adam balasy, sondyqtan onyń ata-babasy, týǵan týysqandary jáne urpaqtary týraly bilgen eshkimge artyq etpeıtini belgili. Abaıdyń – azan shaqyryp qoıǵan esimi Ibragım, 1845 jyly dúnıege kelgen. Arǵy tegi Orta Júz Tobyqty Arǵyn ishindegi Oljaı batyrdan bastalady. Oljaıdan Aıdos, Qaıdos, Jigitek esimdi keıin árqaısysy bir-bir rýly el bolǵan úsh urpaq taraıdy. Aıdostyń Aıpara atty jubaıynan: Yrǵyzbaı, Kótibaq, Topaı, Tortaı degen tórt ul týady. Aıdos momyn sharýa adamy, al áıeli ótkir tildi, ór minezdi Aıpara balalaryna bylaı dep sıpattama bergen eken:
Shynjyr balaq, shubar tós Yrǵyzbaıym,
Toqpaq jaldy toryaıǵyr Kótibaǵym.
Ári de ketpes, beri de ketpes Topaıym.
Sirá da ońbas Tortaıym.
Aıtsa aıtqandaı, bulardyń ishinen oza shyqqany, el basqarǵany Yrǵyzbaı. Odan Úrker, Myrzataı, Jortar, Óskenbaı taraıdy. Óskenbaı ádil, sharýaǵa jaıly kisi bolypty. Sondyqtan halyq arasynda: «Isiń adal bolsa Óskenbaıǵa bar, aram bolsa, Eralyǵa bar» degen sóz taraǵan. Aqynnyń ákesi Qunanbaı osy Óskenbaıdyń báıbishesi Zere Bektemirqyzynan kórgen uly.
Qunanbaımen kezdesip, dostyq qarym-qatynasta bolǵan Reseıge jer aýdarylǵan, Ombydaǵy Sibir qazaqtary basqarmasynda qyzmet istegen, ulty polıak Adolf Ianýshkevıch ol týraly týysqandaryna jazǵan hattarynda aqynnyń ákesin bylaısha sıpattaǵan: Qunanbaıdy sóıleýge jaratylǵan mashına dersiń. Ol oıana salysymen keshke jatqanǵa deıin sóıleýge beıim. Ár mınýt saıyn keńes suraı kelgenderge qoldaryn búıirine taıana otyryp sharııat sózderin qosyp sóıleıdi. Este saqtaý qabyleti óte keremet. Ókimettiń zańdary men buıryqtaryn kitaptan oqyp otyrǵandaı jatqa aıtady.
Qunanbaı 4 áıel alǵan. Báıbishesi (el Kúńke dep atap ketken) Áıbóbekten aqyn Shákárimniń ákesi Qudaıberdi týǵan. Ekinshi áıeli Uljannan Táńirberdi, Abaı, Ysqaq jáne Ospan.
Abaı úsh áıel alǵan. Báıbishesi Dildadan: Aqylbaı, Ábdirahman, Kúlbadan, Ákimbaı, Maǵaýııa, Raıhan, ekinshi áıeli Áıgerimnen Týraǵul, Mekaıyl, Izkaıyl, Kenje degen 7 ul, 3 qyz súıgen. Aqynnyń óz urpaqtaryna toqtalar bolsaq, olar halyqpen birge talaı kezeńderdi basynan keship, eline óz múmkiliginshe qyzmet istegen azamattar.
Aqylbaı – aqynnyń tuńǵysh uly. Quananbaıdyń kishi áıeli Nurǵanym ózinen bala bolmaǵandyqtan Aqylbaıdy kishkene kúninen baýyryna basady. Jas kezinen dombyra, syrnaı, skrıpka tartyp, án salyp, saýyq-saıran qýyp, seri-myrza atanady. Keıingi ómiri Abaıdyń aldynda, aqyn-shákirt retinde, óziniń talapty inilerine Aqyl aǵa atanyp ketedi. «Qunanbaıdyń myrzasy» atanyp, «bulǵynnan ishik kıip» bulǵaqtap ótkizgen kúnderine maǵynasyz dep baǵa berip qaljyń-shyny aralas:
Bulǵynnan ishik kıdim kámshat jaǵa,
Sarp ettim dúnıeni bilmeı baǵa.
Talaı qyz «Aqyljan» dep turýshy edi,
Deıtuǵyn sumdyq shyqty-aý «Aqyl-aǵa...» –
dep, keıin óleń etken. Aqylbaı: «Daǵystan», «Zulys», «Jarrah batyr» atty úsh dastan jazǵan aqyn.
Ábdirahman Túmen qalasyndaǵy Aleksandrov realdyq ýchılıesin bitirgennen keıin 1886-1889 jyldary Sankt-Peterbýrgtegi artıllerııa ýchılıesinde 3 jyl oqyp bilim alady. Ábdirahmanǵa 1892 jyly berilgen minezdemede minez-qulqynyń óte jaqsy, ashyq-jarqyn ekeni, qyzmetine óte jaýapty qaraıtyny, tańdaýly ofıer bolǵaly turǵany ári qurmetti qazaqtyń balasy ekeni jazylǵan. Ana tilimen qatar orys, nemis tiliderinde erkin sóılep jaza bilgen. Sol jaqtan ákesine kerek kitaptardy ýaqtyly jiberip turady. Sóıtip, Abaıdyń dúnıe júzi tarıhynan, álem ádebıetinen sýsyndaýyna kóp kómegin tıgizgen. 1892 jyly elge kelgende Maǵrıpa esimdi qyzǵa úılenip, Rahıla degen qyzy týady. Tashkent qalasynyń bekinis garnızonynyń artılerııa bólimshesinde qyzmet etken.
Týraǵul – Abaıdyń ekinshi áıeli Áıgerimnen týǵan uly, aqyn, aýdarmashy. 1904 jyly Kúshik-tobyqty eline bolys bolyp saılanǵan. Ákesi Abaıdyń árbir óleńi qaı kezde qalaı jazylǵanyn jáne kimge arnalǵanyn jaqsy bilgen. 1909 jyly ákesiniń kitabyn Kákitaımen birge bastyryp shyǵarǵan. Semeı óńirinde Alash qozǵalysyna belsene aralasyp, «Alash» partııasynyń Semeıdegi komıtetiniń múshesi bolyp túrli jaýapty qyzmetter atqarǵan.
Týraǵul Muhtar Áýezovke «Ákem týraly» degen kólemdi estelik jazyp bergen. Aqyn bolýmen qatar skrıpkany sheber tarta bilgen. M.Gorkııdiń «Chelkash» áńgimesin, Djek Londonnyń «Balalyq týraly ertegisin» jáne «Balaly áıel ne bilý kerek» atty ǵylymı kitapshany aýdaryp bastyrǵan. Aǵasy Ábdirahmanǵa arnap jazǵan óleńderi Abaıdyń ádebı-memorıaldy murajaıynda saqtaýly.
Mekaıyl Abaıuly – arabsha, oryssha saýatty, ákesiniń óleńderin túgeldeı jatqa bilgen, dombyrashy. 1931 jyly baı balasy retinde ustalǵan. Mekaıyldyń uldary Quzaıyr men Álisher Uly Otan soǵysynda qaza tapqan.
Kákitaı Ysqaquly (1869-1915) – Abaıdyń inisi Ysqaqtyń balasy, Abaı muralaryn tuńǵysh bastyrýshy. Abaı Kákitaıdyń zerektigin baıqap 1882 jyly óz qolyna alyp, Maǵaýııamen birge tárbıeleıdi.Óz zamanynyń bilimdi azamaty bolǵan. Abaıdyń keńesimen Týraǵul ekeýi qarasóz, aýdarma, kóńil-kúıi taqyrybyndaǵy óleńder jazýmen aınalysqan. Jıdebaıda bala oqytyp júrgen molda Múrseıit Bikeulyna óz aqshasyn berip burynnan jınap júrgen Abaıdyń shyǵarmalaryn kóshirtip jazdyrǵan. Álıhan Bókeıhannyń keńsimen aqynnyń óleńderin baspaǵa ázirlep Sankt-Peterbýrg qalasynda bastyryp shyǵarǵan.
Israıyl Aqylbaıuly – Abaıdyń nemeresi, pedagog, kúıshi. Ol bizge Abaıdyń «Maı túni» atty kúıin jetkizdi. Dombyra oınap án salǵan Israıyl Jıdebaıdaǵy Abaı murajaıynda qyzmet istep júrip dombyra orkestrin quryp kóptegen shákirt tárbıelegen ustaz.
Bákızat Aqylbaıqyzy – Abaıdyń nemeresi. Aǵasy Áýbákir ekeýi Ospannyń baýyrynda, Erkejannyń qolynda tárbıelengen. Ospan qaıtys bolǵan soń Abaı Erkejanǵa úılenedi de, Bákızat Abaıdyń tárbıesin kórip ósedi. Abaı nemeresiniń bilimge qumarlyǵyn quptap oǵan arnap «Bákızatym shubarsyń» degen óleńin shyǵarǵan. Bákızat ózine jasaý retinde berilgen atasynyń úıiniń, Uljan báıbisheniń, Erkejannyń dúnıe-múlki qyzy Bázılaǵa qalyp, Bázıla loardy 1948 jyly Abaıdyń Jıdebaıdaǵy murajaıyna tabys etken.
Shóbereler: Abaıdyń shóberesi Ishaǵy Jaǵyparqyzy Uly Otan soǵysyna avıaıa tehnıgi bolyp qatysty. Onyń magnıtofon taspasyna jazdyrǵan aqyn áýleti jaıyndaǵy estelik áńgimeleri Smeıdegi ádebı-memorıal murajaıynda saqtaýly.
Kámıla Maǵaýııaqyzy – Abaıdyń shóberesi, eskishe jaqsy saýatty bolǵan. Abaı ánderin naqyshyna oryndap, óleń shyǵarýǵa da qabyleti bolǵan óz zamanynyń kózi ashyq qyzy. Aǵasy Jaǵypar Maǵaýııaulynyń qolynda júrgen kezde bolashaq jazýshy Muhtar Áýezovpen otasyp dúnıege zere, Maǵrıpa atty perzenter ákelgen. Konfıskeleý zulmaty kezinde erli-zaıyptylar ajyrasýǵa májbúr bolady. Jubaıy Muhtardy saǵynyp shyǵarǵan óleńderi Abaıdyń ádebı-memorıal murajaıynda saqtaýly.
Joshyhan Jaǵyparuly Maǵaýın – Abaıdyń shóberesi. Joshyhan aqyn bolǵan, Uly Otan soǵysy jyldary alǵy shepten qaryndasy Ǵazızaǵa óleńmen hattar jazǵan:
Bir teńizdiń tamshysy edik ekeýmiz,
Ulasamyz, bir muratqa jetemiz... –
Dep ózderiniń Abaıdyń urpaǵy ekenin maqtanysh tutqan, sondyqtan aqyn atyna kir keltirýge haqysy joq ekenin, qashanda ózgelerge úlgi bolýy kerek ekenin qaryndasyna aıtyp otyrǵan. Bir top óleńi maıdanda qaza tapqan azamattardyń hattarynan toptastyrylyǵan «Jyr amanat» atty kitapqa engen.
Baýer Baǵfuruly Aqylbaev – Abaıdyń shópshegi. Aqynnyń balasy Aqylbaıdan týǵan Álimquldyń nemeresi. Bıologııa ǵylymdarynyń kandıdaty.
Uly aqynnyń urpaqtar tizimi bunymen shektelmeıdi.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ulttyq portaly
