Şymkent qalasynda ǧūlama aqyn Abaidyŋ mūrajaiy bar. Kelem deuşılerge esıgın aiqara aşqan mädeniet keşenınde aqyn turaly köptegen zattar, suretter, kıtaptar jinaqtalǧan. Aqyn Abaidy bılmeitın qazaq joq. Degenmen mūrajai aqyndy jaqynyraq tanyp-bıluge kömektesetını anyq.
Aqyn da adam balasy, sondyqtan onyŋ ata-babasy, tuǧan tuysqandary jäne ūrpaqtary turaly bılgen eşkımge artyq etpeitını belgılı. Abaidyŋ – azan şaqyryp qoiǧan esımı İbragim, 1845 jyly düniege kelgen. Arǧy tegı Orta Jüz Tobyqty Arǧyn ışındegı Oljai batyrdan bastalady. Oljaidan Aidos, Qaidos, Jıgıtek esımdı keiın ärqaisysy bır-bır ruly el bolǧan üş ūrpaq taraidy. Aidostyŋ Aipara atty jūbaiynan: Yrǧyzbai, Kötıbaq, Topai, Tortai degen tört ūl tuady. Aidos momyn şarua adamy, al äielı ötkır tıldı, ör mınezdı Aipara balalaryna bylai dep sipattama bergen eken:
Şynjyr balaq, şūbar tös Yrǧyzbaiym,
Toqpaq jaldy toryaiǧyr Kötıbaǧym.
Ärı de ketpes, berı de ketpes Topaiym.
Sırä da oŋbas Tortaiym.
Aitsa aitqandai, būlardyŋ ışınen oza şyqqany, el basqarǧany Yrǧyzbai. Odan Ürker, Myrzatai, Jortar, Öskenbai taraidy. Öskenbai ädıl, şaruaǧa jaily kısı bolypty. Sondyqtan halyq arasynda: «Isıŋ adal bolsa Öskenbaiǧa bar, aram bolsa, Eralyǧa bar» degen söz taraǧan. Aqynnyŋ äkesı Qūnanbai osy Öskenbaidyŋ bäibışesı Zere Bektemırqyzynan körgen ūly.
Qūnanbaimen kezdesıp, dostyq qarym-qatynasta bolǧan Reseige jer audarylǧan, Ombydaǧy Sıbır qazaqtary basqarmasynda qyzmet ıstegen, ūlty poliak Adolf Iаnuşkevich ol turaly tuysqandaryna jazǧan hattarynda aqynnyŋ äkesın bylaişa sipattaǧan: Qūnanbaidy söileuge jaratylǧan maşina dersıŋ. Ol oiana salysymen keşke jatqanǧa deiın söileuge beiım. Är minut saiyn keŋes sūrai kelgenderge qoldaryn büiırıne taiana otyryp şariiat sözderın qosyp söileidı. Este saqtau qabyletı öte keremet. Ökımettıŋ zaŋdary men būiryqtaryn kıtaptan oqyp otyrǧandai jatqa aitady.
Qūnanbai 4 äiel alǧan. Bäibışesı (el Küŋke dep atap ketken) Äiböbekten aqyn Şäkärımnıŋ äkesı Qūdaiberdı tuǧan. Ekınşı äielı Ūljannan Täŋırberdı, Abai, Ysqaq jäne Ospan.
Abai üş äiel alǧan. Bäibışesı Dıldadan: Aqylbai, Äbdırahman, Külbadan, Äkımbai, Maǧauiia, Raihan, ekınşı äielı Äigerımnen Turaǧūl, Mekaiyl, Izkaiyl, Kenje degen 7 ūl, 3 qyz süigen. Aqynnyŋ öz ūrpaqtaryna toqtalar bolsaq, olar halyqpen bırge talai kezeŋderdı basynan keşıp, elıne öz mümkılıgınşe qyzmet ıstegen azamattar.
Aqylbai – aqynnyŋ tūŋǧyş ūly. Qūananbaidyŋ kışı äielı Nūrǧanym özınen bala bolmaǧandyqtan Aqylbaidy kışkene künınen bauyryna basady. Jas kezınen dombyra, syrnai, skripka tartyp, än salyp, sauyq-sairan quyp, serı-myrza atanady. Keiıngı ömırı Abaidyŋ aldynda, aqyn-şäkırt retınde, özınıŋ talapty ınılerıne Aqyl aǧa atanyp ketedı. «Qūnanbaidyŋ myrzasy» atanyp, «būlǧynnan ışık kiıp» būlǧaqtap ötkızgen künderıne maǧynasyz dep baǧa berıp qaljyŋ-şyny aralas:
Būlǧynnan ışık kidım kämşat jaǧa,
Sarp ettım dünienı bılmei baǧa.
Talai qyz «Aqyljan» dep tūruşy edı,
Deitūǧyn sūmdyq şyqty-au «Aqyl-aǧa...» –
dep, keiın öleŋ etken. Aqylbai: «Daǧystan», «Zūlys», «Jarrah batyr» atty üş dastan jazǧan aqyn. Äbdırahman Tümen qalasyndaǧy Aleksandrov realdyq uchilişesın bıtırgennen keiın 1886-1889 jyldary Sankt-Peterburgtegı artilleriia uchilişesınde 3 jyl oqyp bılım alady. Äbdırahmanǧa 1892 jyly berılgen mınezdemede mınez-qūlqynyŋ öte jaqsy, aşyq-jarqyn ekenı, qyzmetıne öte jauapty qaraityny, taŋdauly ofiser bolǧaly tūrǧany ärı qūrmettı qazaqtyŋ balasy ekenı jazylǧan. Ana tılımen qatar orys, nemıs tılıderınde erkın söilep jaza bılgen. Sol jaqtan äkesıne kerek kıtaptardy uaqtyly jıberıp tūrady. Söitıp, Abaidyŋ dünie jüzı tarihynan, älem ädebietınen susyndauyna köp kömegın tigızgen. 1892 jyly elge kelgende Maǧripa esımdı qyzǧa üilenıp, Rahila degen qyzy tuady. Taşkent qalasynyŋ bekınıs garnizonynyŋ artileriia bölımşesınde qyzmet etken. Turaǧūl – Abaidyŋ ekınşı äielı Äigerımnen tuǧan ūly, aqyn, audarmaşy. 1904 jyly Küşık-tobyqty elıne bolys bolyp sailanǧan. Äkesı Abaidyŋ ärbır öleŋı qai kezde qalai jazylǧanyn jäne kımge arnalǧanyn jaqsy bılgen. 1909 jyly äkesınıŋ kıtabyn Käkıtaimen bırge bastyryp şyǧarǧan. Semei öŋırınde Alaş qozǧalysyna belsene aralasyp, «Alaş» partiiasynyŋ Semeidegı komitetınıŋ müşesı bolyp türlı jauapty qyzmetter atqarǧan. Turaǧūl Mūhtar Äuezovke «Äkem turaly» degen kölemdı estelık jazyp bergen. Aqyn bolumen qatar skripkany şeber tarta bılgen. M.Gorkiidıŋ «Chelkaş» äŋgımesın, Djek Londonnyŋ «Balalyq turaly ertegısın» jäne «Balaly äiel ne bılu kerek» atty ǧylymi kıtapşany audaryp bastyrǧan. Aǧasy Äbdırahmanǧa arnap jazǧan öleŋderı Abaidyŋ ädebi-memorialdy mūrajaiynda saqtauly. Mekaiyl Abaiūly – arabşa, orysşa sauatty, äkesınıŋ öleŋderın tügeldei jatqa bılgen, dombyraşy. 1931 jyly bai balasy retınde ūstalǧan. Mekaiyldyŋ ūldary Qūzaiyr men Älışer Ūly Otan soǧysynda qaza tapqan. Käkıtai Ysqaqūly (1869-1915) – Abaidyŋ ınısı Ysqaqtyŋ balasy, Abai mūralaryn tūŋǧyş bastyruşy. Abai Käkıtaidyŋ zerektıgın baiqap 1882 jyly öz qolyna alyp, Maǧauiiamen bırge tärbieleidı.Öz zamanynyŋ bılımdı azamaty bolǧan. Abaidyŋ keŋesımen Turaǧūl ekeuı qarasöz, audarma, köŋıl-küiı taqyrybyndaǧy öleŋder jazumen ainalysqan. Jidebaida bala oqytyp jürgen molda Mürseiıt Bıkeūlyna öz aqşasyn berıp būrynnan jinap jürgen Abaidyŋ şyǧarmalaryn köşırtıp jazdyrǧan. Älihan Bökeihannyŋ keŋsımen aqynnyŋ öleŋderın baspaǧa äzırlep Sankt-Peterburg qalasynda bastyryp şyǧarǧan. İsraiyl Aqylbaiūly – Abaidyŋ nemeresı, pedagog, küişı. Ol bızge Abaidyŋ «Mai tünı» atty küiın jetkızdı. Dombyra oinap än salǧan İsraiyl Jidebaidaǧy Abai mūrajaiynda qyzmet ıstep jürıp dombyra orkestrın qūryp köptegen şäkırt tärbielegen ūstaz. Bäkizat Aqylbaiqyzy – Abaidyŋ nemeresı. Aǧasy Äubäkır ekeuı Ospannyŋ bauyrynda, Erkejannyŋ qolynda tärbielengen. Ospan qaitys bolǧan soŋ Abai Erkejanǧa üilenedı de, Bäkizat Abaidyŋ tärbiesın körıp ösedı. Abai nemeresınıŋ bılımge qūmarlyǧyn qūptap oǧan arnap «Bäkizatym şūbarsyŋ» degen öleŋın şyǧarǧan. Bäkizat özıne jasau retınde berılgen atasynyŋ üiınıŋ, Ūljan bäibışenıŋ, Erkejannyŋ dünie-mülkı qyzy Bäzilaǧa qalyp, Bäzila loardy 1948 jyly Abaidyŋ Jidebaidaǧy mūrajaiyna tabys etken. Şöbereler: Abaidyŋ şöberesı İşaǧy Jaǧyparqyzy Ūly Otan soǧysyna aviasia tehnigı bolyp qatysty. Onyŋ magnitofon taspasyna jazdyrǧan aqyn äuletı jaiyndaǧy estelık äŋgımelerı Smeidegı ädebi-memorial mūrajaiynda saqtauly. Kämila Maǧauiiaqyzy – Abaidyŋ şöberesı, eskışe jaqsy sauatty bolǧan. Abai änderın naqyşyna oryndap, öleŋ şyǧaruǧa da qabyletı bolǧan öz zamanynyŋ közı aşyq qyzy. Aǧasy Jaǧypar Maǧauiiaūlynyŋ qolynda jürgen kezde bolaşaq jazuşy Mūhtar Äuezovpen otasyp düniege zere, Maǧripa atty perzenter äkelgen. Konfiskeleu zūlmaty kezınde erlı-zaiyptylar ajyrasuǧa mäjbür bolady. Jūbaiy Mūhtardy saǧynyp şyǧarǧan öleŋderı Abaidyŋ ädebi-memorial mūrajaiynda saqtauly. Joşyhan Jaǧyparūly Maǧauin – Abaidyŋ şöberesı. Joşyhan aqyn bolǧan, Ūly Otan soǧysy jyldary alǧy şepten qaryndasy Ǧazizaǧa öleŋmen hattar jazǧan: Bır teŋızdıŋ tamşysy edık ekeumız, Ūlasamyz, bır mūratqa jetemız... – Dep özderınıŋ Abaidyŋ ūrpaǧy ekenın maqtanyş tūtqan, sondyqtan aqyn atyna kır keltıruge haqysy joq ekenın, qaşanda özgelerge ülgı boluy kerek ekenın qaryndasyna aityp otyrǧan. Bır top öleŋı maidanda qaza tapqan azamattardyŋ hattarynan toptastyrylyǧan «Jyr amanat» atty kıtapqa engen. Bauer Baǧfūrūly Aqylbaev – Abaidyŋ şöpşegı. Aqynnyŋ balasy Aqylbaidan tuǧan Älımqūldyŋ nemeresı. Biologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty. Ūly aqynnyŋ ūrpaqtar tızımı būnymen şektelmeidı.Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly
