اقىن ابايدىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى نە بىلەسىز؟

5005
Adyrna.kz Telegram

شىمكەنت قالاسىندا عۇلاما اقىن ابايدىڭ مۇراجايى بار. كەلەم دەۋشىلەرگە ەسىگىن ايقارا اشقان مادەنيەت كەشەنىندە اقىن تۋرالى كوپتەگەن زاتتار، سۋرەتتەر، كىتاپتار جيناقتالعان. اقىن ابايدى بىلمەيتىن قازاق جوق. دەگەنمەن مۇراجاي اقىندى جاقىنىراق تانىپ-بىلۋگە كومەكتەسەتىنى انىق.

اقىن دا ادام بالاسى، سوندىقتان ونىڭ اتا-باباسى، تۋعان تۋىسقاندارى جانە ۇرپاقتارى تۋرالى بىلگەن ەشكىمگە ارتىق ەتپەيتىنى بەلگىلى. ابايدىڭ – ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى يبراگيم، 1845 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ارعى تەگى ورتا ءجۇز توبىقتى ارعىن ىشىندەگى ولجاي باتىردان باستالادى. ولجايدان ايدوس، قايدوس، جىگىتەك ەسىمدى كەيىن ارقايسىسى ءبىر-ءبىر رۋلى ەل بولعان ءۇش ۇرپاق تارايدى. ايدوستىڭ ايپارا اتتى جۇبايىنان: ىرعىزباي، كوتىباق، توپاي، تورتاي دەگەن ءتورت ۇل تۋادى. ايدوس مومىن شارۋا ادامى، ال ايەلى وتكىر ءتىلدى، ءور مىنەزدى ايپارا بالالارىنا بىلاي دەپ سيپاتتاما بەرگەن ەكەن:

شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس ىرعىزبايىم،

توقپاق جالدى تورىايعىر كوتىباعىم.

ءارى دە كەتپەس، بەرى دە كەتپەس توپايىم.

ءسىرا دا وڭباس تورتايىم.

ايتسا ايتقانداي، بۇلاردىڭ ىشىنەن وزا شىققانى، ەل باسقارعانى ىرعىزباي. ودان ۇركەر، مىرزاتاي، جورتار، وسكەنباي تارايدى. وسكەنباي ءادىل، شارۋاعا جايلى كىسى بولىپتى. سوندىقتان حالىق اراسىندا: «ءىسىڭ ادال بولسا وسكەنبايعا بار، ارام بولسا،  ەرالىعا بار» دەگەن ءسوز تاراعان. اقىننىڭ اكەسى قۇنانباي وسى وسكەنبايدىڭ بايبىشەسى زەرە بەكتەمىرقىزىنان كورگەن ۇلى.

قۇنانبايمەن كەزدەسىپ، دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان رەسەيگە جەر اۋدارىلعان، ومبىداعى ءسىبىر قازاقتارى باسقارماسىندا قىزمەت ىستەگەن، ۇلتى پولياك ادولف يانۋشكەۆيچ ول تۋرالى تۋىسقاندارىنا جازعان حاتتارىندا اقىننىڭ اكەسىن بىلايشا سيپاتتاعان: قۇنانبايدى سويلەۋگە جاراتىلعان ماشينا دەرسىڭ. ول ويانا سالىسىمەن كەشكە جاتقانعا دەيىن سويلەۋگە بەيىم. ءار مينۋت سايىن كەڭەس سۇراي كەلگەندەرگە قولدارىن بۇيىرىنە تايانا وتىرىپ شاريات سوزدەرىن قوسىپ سويلەيدى. ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە كەرەمەت. وكىمەتتىڭ زاڭدارى مەن بۇيرىقتارىن كىتاپتان وقىپ وتىرعانداي جاتقا ايتادى.

قۇنانباي 4 ايەل العان. بايبىشەسى (ەل كۇڭكە دەپ اتاپ كەتكەن) ايبوبەكتەن اقىن شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى تۋعان. ەكىنشى ايەلى ۇلجاننان تاڭىربەردى، اباي، ىسقاق جانە وسپان.

اباي ءۇش ايەل العان. بايبىشەسى ءدىلدادان: اقىلباي، ءابدىراحمان، كۇلبادان، اكىمباي، ماعاۋيا، رايحان، ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن تۋراعۇل، مەكايىل، ىزكايىل، كەنجە دەگەن 7 ۇل، 3 قىز سۇيگەن. اقىننىڭ ءوز ۇرپاقتارىنا توقتالار بولساق، ولار حالىقپەن بىرگە تالاي كەزەڭدەردى باسىنان كەشىپ، ەلىنە ءوز مۇمكىلىگىنشە قىزمەت ىستەگەن ازاماتتار.

اقىلباي – اقىننىڭ تۇڭعىش ۇلى. قۇانانبايدىڭ كىشى ايەلى نۇرعانىم وزىنەن بالا بولماعاندىقتان اقىلبايدى كىشكەنە كۇنىنەن باۋىرىنا باسادى. جاس كەزىنەن دومبىرا، سىرناي، سكريپكا تارتىپ، ءان سالىپ، ساۋىق-سايران قۋىپ، سەرى-مىرزا اتانادى. كەيىنگى ءومىرى ابايدىڭ الدىندا، اقىن-شاكىرت رەتىندە، ءوزىنىڭ تالاپتى ىنىلەرىنە اقىل اعا اتانىپ كەتەدى. «قۇنانبايدىڭ مىرزاسى» اتانىپ، «بۇلعىننان ىشىك كيىپ» بۇلعاقتاپ وتكىزگەن كۇندەرىنە ماعىناسىز دەپ باعا بەرىپ قالجىڭ-شىنى ارالاس:

بۇلعىننان ىشىك كيدىم كامشات جاعا،

سارپ ەتتىم دۇنيەنى بىلمەي باعا.

تالاي قىز «اقىلجان» دەپ تۇرۋشى ەدى،

دەيتۇعىن سۇمدىق شىقتى-اۋ «اقىل-اعا...» –

دەپ، كەيىن ولەڭ ەتكەن. اقىلباي: «داعىستان»، «زۇلىس»، «جارراح باتىر» اتتى ءۇش داستان جازعان اقىن.

ءابدىراحمان تۇمەن قالاسىنداعى الەكساندروۆ رەالدىق ۋچيليششەسىن بىتىرگەننەن كەيىن 1886-1889 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ارتيللەريا ۋچيليششەسىندە 3 جىل وقىپ ءبىلىم الادى. ابدىراحمانعا 1892 جىلى بەرىلگەن مىنەزدەمەدە مىنەز-قۇلقىنىڭ وتە جاقسى، اشىق-جارقىن ەكەنى، قىزمەتىنە وتە جاۋاپتى قارايتىنى، تاڭداۋلى وفيتسەر بولعالى تۇرعانى ءارى قۇرمەتتى قازاقتىڭ بالاسى ەكەنى جازىلعان. انا تىلىمەن قاتار ورىس، نەمىس تىلىدەرىندە ەركىن سويلەپ جازا بىلگەن. سول جاقتان اكەسىنە كەرەك كىتاپتاردى ۋاقتىلى جىبەرىپ تۇرادى. ءسويتىپ، ابايدىڭ دۇنيە ءجۇزى تاريحىنان، الەم ادەبيەتىنەن سۋسىنداۋىنا كوپ كومەگىن تيگىزگەن. 1892 جىلى ەلگە كەلگەندە ماعريپا ەسىمدى قىزعا ۇيلەنىپ، راحيلا دەگەن قىزى تۋادى. تاشكەنت قالاسىنىڭ بەكىنىس گارنيزونىنىڭ ارتيلەريا بولىمشەسىندە قىزمەت ەتكەن.

تۋراعۇل – ابايدىڭ ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن تۋعان ۇلى، اقىن، اۋدارماشى. 1904 جىلى كۇشىك-توبىقتى ەلىنە بولىس بولىپ سايلانعان. اكەسى ابايدىڭ ءاربىر ولەڭى قاي كەزدە قالاي جازىلعانىن جانە كىمگە ارنالعانىن جاقسى بىلگەن. 1909 جىلى اكەسىنىڭ كىتابىن كاكىتايمەن بىرگە باستىرىپ شىعارعان. سەمەي وڭىرىندە الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەيدەگى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ ءتۇرلى جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان.

تۋراعۇل مۇحتار اۋەزوۆكە «اكەم تۋرالى» دەگەن كولەمدى ەستەلىك جازىپ بەرگەن. اقىن بولۋمەن قاتار سكريپكانى شەبەر تارتا بىلگەن. م.گوركيدىڭ «چەلكاش» اڭگىمەسىن، دجەك لوندوننىڭ «بالالىق تۋرالى ەرتەگىسىن» جانە «بالالى ايەل نە ءبىلۋ كەرەك» اتتى عىلىمي كىتاپشانى اۋدارىپ باستىرعان. اعاسى ابدىراحمانعا ارناپ جازعان ولەڭدەرى ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدى مۇراجايىندا ساقتاۋلى.

مەكايىل ابايۇلى – ارابشا، ورىسشا ساۋاتتى، اكەسىنىڭ ولەڭدەرىن تۇگەلدەي جاتقا بىلگەن، دومبىراشى. 1931 جىلى باي بالاسى رەتىندە ۇستالعان. مەكايىلدىڭ ۇلدارى قۇزايىر مەن الىشەر ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپقان.

كاكىتاي ىسقاقۇلى (1869-1915) – ابايدىڭ ءىنىسى ىسقاقتىڭ بالاسى، اباي مۇرالارىن تۇڭعىش باستىرۋشى. اباي كاكىتايدىڭ زەرەكتىگىن بايقاپ 1882 جىلى ءوز قولىنا الىپ، ماعاۋيامەن بىرگە تاربيەلەيدى.ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى ازاماتى بولعان. ابايدىڭ كەڭەسىمەن تۋراعۇل ەكەۋى قاراسوز، اۋدارما، كوڭىل-كۇيى تاقىرىبىنداعى ولەڭدەر جازۋمەن اينالىسقان. جيدەبايدا بالا وقىتىپ جۇرگەن مولدا مۇرسەيىت بىكەۇلىنا ءوز اقشاسىن بەرىپ بۇرىننان جيناپ جۇرگەن ابايدىڭ شىعارمالارىن كوشىرتىپ جازدىرعان. ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەڭسىمەن اقىننىڭ ولەڭدەرىن باسپاعا ازىرلەپ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا باستىرىپ شىعارعان.

يسرايىل اقىلبايۇلى – ابايدىڭ نەمەرەسى، پەداگوگ، كۇيشى. ول بىزگە ابايدىڭ «ماي ءتۇنى» اتتى كۇيىن جەتكىزدى. دومبىرا ويناپ ءان سالعان يسرايىل جيدەبايداعى اباي مۇراجايىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ دومبىرا وركەسترىن قۇرىپ كوپتەگەن شاكىرت تاربيەلەگەن ۇستاز.

باكيزات اقىلبايقىزى – ابايدىڭ نەمەرەسى. اعاسى اۋباكىر ەكەۋى وسپاننىڭ باۋىرىندا، ەركەجاننىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن. وسپان قايتىس بولعان سوڭ اباي ەركەجانعا ۇيلەنەدى دە، باكيزات ابايدىڭ تاربيەسىن كورىپ وسەدى. اباي نەمەرەسىنىڭ بىلىمگە قۇمارلىعىن قۇپتاپ وعان ارناپ «باكيزاتىم شۇبارسىڭ» دەگەن ولەڭىن شىعارعان. باكيزات وزىنە جاساۋ رەتىندە بەرىلگەن اتاسىنىڭ ءۇيىنىڭ، ۇلجان بايبىشەنىڭ، ەركەجاننىڭ دۇنيە-مۇلكى قىزى بازيلاعا قالىپ، ءبازيلا لواردى 1948 جىلى ابايدىڭ جيدەبايداعى مۇراجايىنا تابىس ەتكەن.

شوبەرەلەر: ابايدىڭ شوبەرەسى يشاعى جاعىپارقىزى ۇلى وتان سوعىسىنا اۆياتسيا تەحنيگى بولىپ قاتىستى. ونىڭ ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازدىرعان اقىن اۋلەتى جايىنداعى ەستەلىك اڭگىمەلەرى سمەيدەگى ادەبي-مەموريال مۇراجايىندا ساقتاۋلى.

كاميلا ماعاۋياقىزى – ابايدىڭ شوبەرەسى، ەسكىشە جاقسى ساۋاتتى بولعان. اباي اندەرىن ناقىشىنا ورىنداپ، ولەڭ شىعارۋعا دا قابىلەتى بولعان ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق قىزى. اعاسى جاعىپار ماعاۋياۇلىنىڭ قولىندا جۇرگەن كەزدە بولاشاق جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆپەن وتاسىپ دۇنيەگە زەرە، ماعريپا اتتى پەرزەنتەر اكەلگەن. كونفيسكەلەۋ زۇلماتى كەزىندە ەرلى-زايىپتىلار اجىراسۋعا ءماجبۇر بولادى. جۇبايى مۇحتاردى ساعىنىپ شىعارعان ولەڭدەرى ابايدىڭ ادەبي-مەموريال مۇراجايىندا ساقتاۋلى.

جوشىحان جاعىپارۇلى ماعاۋين – ابايدىڭ شوبەرەسى.  جوشىحان اقىن بولعان، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى العى شەپتەن قارىنداسى عازيزاعا ولەڭمەن حاتتار جازعان:

ءبىر تەڭىزدىڭ تامشىسى ەدىك ەكەۋمىز،

ۇلاسامىز، ءبىر مۇراتقا جەتەمىز... –

دەپ وزدەرىنىڭ ابايدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ماقتانىش تۇتقان، سوندىقتان اقىن اتىنا كىر كەلتىرۋگە حاقىسى جوق ەكەنىن، قاشاندا وزگەلەرگە ۇلگى بولۋى كەرەك ەكەنىن قارىنداسىنا ايتىپ وتىرعان. ءبىر توپ ولەڭى مايداندا قازا تاپقان ازاماتتاردىڭ حاتتارىنان توپتاستىرىلىعان «جىر امانات» اتتى كىتاپقا ەنگەن.

باۋەر باعفۇرۇلى اقىلباەۆ – ابايدىڭ شوپشەگى. اقىننىڭ بالاسى اقىلبايدان تۋعان الىمقۇلدىڭ نەمەرەسى. بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

ۇلى اقىننىڭ ۇرپاقتار ءتىزىمى بۇنىمەن شەكتەلمەيدى.  

بەردالى وسپان.

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر