Abylai han - qazaq halqynyŋ tarihyndaǧy jarqyn tūlǧa. Erjürek jauynger, keiın äskeri qolbasşy boldy. Onyŋ bileuşı retındegı qyzmetı dana qorǧauşy retınde este qalyp, halyqtyŋ ūlttyq bolmysynyŋ qalyptasuyna ülken äserın tigızdı. Abylai tūsyndaǧy qazaq-qytai qatynastarynyŋ bız bılmeitın qandai qūpiiasy bar? Abylaidyŋ diplomatiialyq saiasatynyŋ bız bılmeitın qandai qulyǧy bar?
XVIII ǧasyrdyŋ ortasynda qazaqtarǧa Joŋǧariia qauıp töndırdı. Būl jaǧdaidy Qytai baqylap, Joŋǧariiaǧa da, Qazaq handyǧyna da köz saldy. Resei qazaqtarǧa qatysty otarşyldyq saiasatyn jalǧastyrdy. Al oŋtüstıkte keibır qalalar Qoqan handyǧynyŋ yqpalynda boldy. Mıne, Abylai han osyndai auyr alapat zamanda düniege keldı.
Eger sol kezdegı zaŋ boiynşa Abylai Şyŋǧys tūqymynan şyqpaǧan, iaǧni Şyŋǧyshannyŋ ūly Joşynyŋ ūrpaǧy bolmasa, bileuşı bolmas edı. Onyŋ atasy – Qanışer Abylai erjürek jäne qaharman jauyngerdıŋ daŋqyna ie boldy. Äkesı Uäli sūltan daŋqty otbasynyŋ äskeri erlıgın mūra ettı. 1711 jyly sūltannyŋ türıkmen qūlynan Äbılmansūr esımdı mūrager düniege keldı. Bıraq 12 jasynda ol jetım qalady.
20 jasynda jas jıgıt özın şeber ūrysşy retınde körsettı. Aŋyraqai şaiqasynyŋ aldynda ol dästürlı türde quatty joŋǧar batyry Şaryşpen jekpe-jekke şyǧyp, ony jeŋdı. Osy oqiǧadan bastap atasynyŋ esımı Abylaiǧa qaita oralyp, asyl otbasynyŋ mūragerı retınde tanyldy. Köp ūzamai Atyǧai elınde ol sūltan bolyp sailandy.
Abylai hannyŋ bedelı kün ötken saiyn arta tüstı. Ol kezde Orta jäne Ūly jüzdıŋ hany Äbılmämbet bolsa da, köptegen mäselenı Abylai hannyŋ özı şeşken. Būl jaǧdaidyŋ özı onyŋ bilıgınıŋ qanşalyqty ekenın körsetedı. 1741 jyly Abylai han joŋǧar qolyna tūtqynǧa tüsedı. Ony bosatu üşın qazaqtar barlyq jüzden öz küşterın jinaidy. Kışı jüzdıŋ hany Äbılqaiyr, ūly jüzden Töle bi men Orta jüzdıŋ hany Äbılmämbet Abylai handy bosatuǧa tyrysty. 1743 jyldyŋ soŋynda Abylai han bosatylady. Osy uaqyt ışınde ol Joŋǧariia bileuşısı Qaldan Serenmen ortaq tıl tauyp, tıptı onymen dos bola bastaidy. Osylaişa qazaqtar men joŋǧarlar arasyndaǧy soǧys aiaqtalatyn siiaqty körınuı mümkın, bıraq 1745 jyly Qaldan Seren kütpegen jerden qaitys bolady.
Joŋǧariianyŋ ışınde azamattyq soǧys bastalady. Joŋǧariianyŋ bilıgıne Lama Dorjy keledı, al onyŋ qarsylastary Davasi men Ämırsana, Lama Dorjyny taqtan qūlatu üşın Abylai hannan kömek sūraidy. Abylai han Davasidı qoldap, Lama Dorjynyŋ ornyna Davasidıŋ taqqa otyruyna kömektesedı. Bıraq Davasi taqqa otyra almady jäne onyŋ ornyna Ämırsana keldı.
Osylaişa, joŋǧarlardyŋ ışkı qaqtyǧystaryna aralasyp, bırese bıreuın, bırese ekınşısın qoldap, ol özınıŋ mäŋgılık jaularyn jetkılıktı türde basyp tastaidy.
Bıraq Joŋǧariianyŋ artynda Qytai tūrdy. Qytaidyŋ da közdegenı Joŋǧariiany jaulap alu edı. Joŋǧardyŋ jaŋa bileuşısı Ämırsana qytailarǧa qarsy tūru üşın qazaqtardan kömek sūraidy. Abylai Han, eger Qytai Joŋǧariiany joisa, onda kelesı maqsat Qazaq handyǧy bolatynyn tüsıngendıkten, Joŋǧariiaǧa kömektesuge kelısedı. Bıraq Qytai qaitkenmen de öz maqsatyna jetıp, älemdık kartadan Joŋǧariiany joiyp tastaidy. Nätijesınde qazaqtar, qytailar jäne qyrǧyzdar köz tıkken ülken territoriia bos qalady.
1756 jyldyŋ köktemı
Qytai ülken äskerımen qazaq jerıne ekı aimaqtan basyp kıredı. Qytai äskerı qazaq armiiasynan köp boldy. Sondyqtan qazaqtar qytailarǧa qarsy partizandyq soǧys jürgızıp, qarsylastaryna kütpegen soqqy jasaidy.
Abylai hannyŋ jospary mynadai edı. Ūrys qimyldary älsın ärı jiı emes jäne qys soŋyna deiın şydau. Sonda Qytai äskerı älsırep, olarda azyq tausylyp, kerı qaituǧa mäjbür bolady. Barlyǧy Abylai oilastyrǧandai oryn aldy. Būl şaiqastaǧy jeŋıs boldy, ädettegıdei soǧys emes.
Abylai han eger bärı osylai jalǧasa berse, olardy Joŋǧariianyŋ taǧdyry kütıp tūrǧanyn tüsınedı. Sondyqtan ol Qytaimen kelıssözder jürgıze bastady. Özınıŋ jeŋılgenın moiyndaidy, Ämırsanany aiyptap, joŋǧardy qoldaǧany üşın keşırım sūraidy. Sondai-aq, eger joŋǧarlar kenetten qaita qūrylsa, ol qytailardyŋ jaǧynda boluǧa uäde beredı.
Qytai Abylai hanǧa senıp, Qazaqstannyŋ şyǧysyn qazaqtarǧa qaldyrady. Osymen Qytai men qazaqtar arasynda beibıtşılık ornauy kerek edı.
Bıraq, Qytai 1762-65 jyldary qazaq jerıne joryqtar jasady. Kelısım-şartqa qaramastan, «bız būl jerlerdı jaulap aldyq, sondyqtan olar bızdıkı» degendei qarsy şyǧuyn toqtatpady. Al qazaqtar būǧan qaramastan Qazaqstannyŋ şyǧysynda köşıp-qonudy jalǧastyrdy jäne Qytai da joryqtaryn toqtatpady. Būl jaǧdai mäŋgılıkke jalǧasa almady jäne 1767 jyly qazaqtar men qytailar bıtımge keledı. Şart boiynşa qazaqtar köşıp-qonudy jalǧastyrdy, bıraq endı olar jer üşın salyq töledı.
Osylaişa, qandai jaǧdai oryn alsa da tarihi jerler qazaqtarda qaldy. Abylai han aldymen soǧystaǧy ailasymen, sodan keiın diplomatiialyq jolmen qytailardan qazaqtyŋ kielı jerın qorǧap qaldy.
Abylai hannyŋ bedelı kün ötken saiyn arta tüstı. Ol kezde Orta jäne Ūly jüzdıŋ hany Äbılmämbet bolsa da, köptegen mäselenı Abylai hannyŋ özı şeşken. Būl jaǧdaidyŋ özı onyŋ bilıgınıŋ qanşalyqty ekenın körsetedı. 1741 jyly Abylai han joŋǧar qolyna tūtqynǧa tüsedı. Ony bosatu üşın qazaqtar barlyq jüzden öz küşterın jinaidy. Kışı jüzdıŋ hany Äbılqaiyr, ūly jüzden Töle bi men Orta jüzdıŋ hany Äbılmämbet Abylai handy bosatuǧa tyrysty. 1743 jyldyŋ soŋynda Abylai han bosatylady. Osy uaqyt ışınde ol Joŋǧariia bileuşısı Qaldan Serenmen ortaq tıl tauyp, tıptı onymen dos bola bastaidy. Osylaişa qazaqtar men joŋǧarlar arasyndaǧy soǧys aiaqtalatyn siiaqty körınuı mümkın, bıraq 1745 jyly Qaldan Seren kütpegen jerden qaitys bolady.
Joŋǧariianyŋ ışınde azamattyq soǧys bastalady. Joŋǧariianyŋ bilıgıne Lama Dorjy keledı, al onyŋ qarsylastary Davasi men Ämırsana, Lama Dorjyny taqtan qūlatu üşın Abylai hannan kömek sūraidy. Abylai han Davasidı qoldap, Lama Dorjynyŋ ornyna Davasidıŋ taqqa otyruyna kömektesedı. Bıraq Davasi taqqa otyra almady jäne onyŋ ornyna Ämırsana keldı.
Osylaişa, joŋǧarlardyŋ ışkı qaqtyǧystaryna aralasyp, bırese bıreuın, bırese ekınşısın qoldap, ol özınıŋ mäŋgılık jaularyn jetkılıktı türde basyp tastaidy.
Bıraq Joŋǧariianyŋ artynda Qytai tūrdy. Qytaidyŋ da közdegenı Joŋǧariiany jaulap alu edı. Joŋǧardyŋ jaŋa bileuşısı Ämırsana qytailarǧa qarsy tūru üşın qazaqtardan kömek sūraidy. Abylai Han, eger Qytai Joŋǧariiany joisa, onda kelesı maqsat Qazaq handyǧy bolatynyn tüsıngendıkten, Joŋǧariiaǧa kömektesuge kelısedı. Bıraq Qytai qaitkenmen de öz maqsatyna jetıp, älemdık kartadan Joŋǧariiany joiyp tastaidy. Nätijesınde qazaqtar, qytailar jäne qyrǧyzdar köz tıkken ülken territoriia bos qalady.
1756 jyldyŋ köktemı
Qytai ülken äskerımen qazaq jerıne ekı aimaqtan basyp kıredı. Qytai äskerı qazaq armiiasynan köp boldy. Sondyqtan qazaqtar qytailarǧa qarsy partizandyq soǧys jürgızıp, qarsylastaryna kütpegen soqqy jasaidy.
Abylai hannyŋ jospary mynadai edı. Ūrys qimyldary älsın ärı jiı emes jäne qys soŋyna deiın şydau. Sonda Qytai äskerı älsırep, olarda azyq tausylyp, kerı qaituǧa mäjbür bolady. Barlyǧy Abylai oilastyrǧandai oryn aldy. Būl şaiqastaǧy jeŋıs boldy, ädettegıdei soǧys emes.
Abylai han eger bärı osylai jalǧasa berse, olardy Joŋǧariianyŋ taǧdyry kütıp tūrǧanyn tüsınedı. Sondyqtan ol Qytaimen kelıssözder jürgıze bastady. Özınıŋ jeŋılgenın moiyndaidy, Ämırsanany aiyptap, joŋǧardy qoldaǧany üşın keşırım sūraidy. Sondai-aq, eger joŋǧarlar kenetten qaita qūrylsa, ol qytailardyŋ jaǧynda boluǧa uäde beredı.
Qytai Abylai hanǧa senıp, Qazaqstannyŋ şyǧysyn qazaqtarǧa qaldyrady. Osymen Qytai men qazaqtar arasynda beibıtşılık ornauy kerek edı.
Bıraq, Qytai 1762-65 jyldary qazaq jerıne joryqtar jasady. Kelısım-şartqa qaramastan, «bız būl jerlerdı jaulap aldyq, sondyqtan olar bızdıkı» degendei qarsy şyǧuyn toqtatpady. Al qazaqtar būǧan qaramastan Qazaqstannyŋ şyǧysynda köşıp-qonudy jalǧastyrdy jäne Qytai da joryqtaryn toqtatpady. Būl jaǧdai mäŋgılıkke jalǧasa almady jäne 1767 jyly qazaqtar men qytailar bıtımge keledı. Şart boiynşa qazaqtar köşıp-qonudy jalǧastyrdy, bıraq endı olar jer üşın salyq töledı.
Osylaişa, qandai jaǧdai oryn alsa da tarihi jerler qazaqtarda qaldy. Abylai han aldymen soǧystaǧy ailasymen, sodan keiın diplomatiialyq jolmen qytailardan qazaqtyŋ kielı jerın qorǧap qaldy.
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
