Abylaı han - qazaq halqynyń tarıhyndaǵy jarqyn tulǵa. Erjúrek jaýynger, keıin áskerı qolbasshy boldy. Onyń bıleýshi retindegi qyzmeti dana qorǵaýshy retinde este qalyp, halyqtyń ulttyq bolmysynyń qalyptasýyna úlken áserin tıgizdi. Abylaı tusyndaǵy qazaq-qytaı qatynastarynyń biz bilmeıtin qandaı qupııasy bar? Abylaıdyń dıplomatııalyq saıasatynyń biz bilmeıtin qandaı qýlyǵy bar?
XVIII ǵasyrdyń ortasynda qazaqtarǵa Jońǵarııa qaýip tóndirdi. Bul jaǵdaıdy Qytaı baqylap, Jońǵarııaǵa da, Qazaq handyǵyna da kóz saldy. Reseı qazaqtarǵa qatysty otarshyldyq saıasatyn jalǵastyrdy. Al ońtústikte keıbir qalalar Qoqan handyǵynyń yqpalynda boldy. Mine, Abylaı han osyndaı aýyr alapat zamanda dúnıege keldi.
Eger sol kezdegi zań boıynsha Abylaı Shyńǵys tuqymynan shyqpaǵan, ıaǵnı Shyńǵyshannyń uly Joshynyń urpaǵy bolmasa, bıleýshi bolmas edi. Onyń atasy – Qanisher Abylaı erjúrek jáne qaharman jaýyngerdiń dańqyna ıe boldy. Ákesi Ýálı sultan dańqty otbasynyń áskerı erligin mura etti. 1711 jyly sultannyń túrikmen qulynan Ábilmansur esimdi murager dúnıege keldi. Biraq 12 jasynda ol jetim qalady.
20 jasynda jas jigit ózin sheber urysshy retinde kórsetti. Ańyraqaı shaıqasynyń aldynda ol dástúrli túrde qýatty jońǵar batyry Sharyshpen jekpe-jekke shyǵyp, ony jeńdi. Osy oqıǵadan bastap atasynyń esimi Abylaıǵa qaıta oralyp, asyl otbasynyń murageri retinde tanyldy. Kóp uzamaı Atyǵaı elinde ol sultan bolyp saılandy.
Abylaı hannyń bedeli kún ótken saıyn arta tústi. Ol kezde Orta jáne Uly júzdiń hany Ábilmámbet bolsa da, kóptegen máseleni Abylaı hannyń ózi sheshken. Bul jaǵdaıdyń ózi onyń bıliginiń qanshalyqty ekenin kórsetedi. 1741 jyly Abylaı han jońǵar qolyna tutqynǵa túsedi. Ony bosatý úshin qazaqtar barlyq júzden óz kúshterin jınaıdy. Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr, uly júzden Tóle bı men Orta júzdiń hany Ábilmámbet Abylaı handy bosatýǵa tyrysty. 1743 jyldyń sońynda Abylaı han bosatylady. Osy ýaqyt ishinde ol Jońǵarııa bıleýshisi Qaldan Serenmen ortaq til taýyp, tipti onymen dos bola bastaıdy. Osylaısha qazaqtar men jońǵarlar arasyndaǵy soǵys aıaqtalatyn sııaqty kórinýi múmkin, biraq 1745 jyly Qaldan Seren kútpegen jerden qaıtys bolady.
Jońǵarııanyń ishinde azamattyq soǵys bastalady. Jońǵarııanyń bıligine Lama Dorjy keledi, al onyń qarsylastary Davaı men Ámirsana, Lama Dorjyny taqtan qulatý úshin Abylaı hannan kómek suraıdy. Abylaı han Davaıdi qoldap, Lama Dorjynyń ornyna Davaıdiń taqqa otyrýyna kómektesedi. Biraq Davaı taqqa otyra almady jáne onyń ornyna Ámirsana keldi.
Osylaısha, jońǵarlardyń ishki qaqtyǵystaryna aralasyp, birese bireýin, birese ekinshisin qoldap, ol óziniń máńgilik jaýlaryn jetkilikti túrde basyp tastaıdy.
Biraq Jońǵarııanyń artynda Qytaı turdy. Qytaıdyń da kózdegeni Jońǵarııany jaýlap alý edi. Jońǵardyń jańa bıleýshisi Ámirsana qytaılarǵa qarsy turý úshin qazaqtardan kómek suraıdy. Abylaı Han, eger Qytaı Jońǵarııany joısa, onda kelesi maqsat Qazaq handyǵy bolatynyn túsingendikten, Jońǵarııaǵa kómektesýge kelisedi. Biraq Qytaı qaıtkenmen de óz maqsatyna jetip, álemdik kartadan Jońǵarııany joıyp tastaıdy. Nátıjesinde qazaqtar, qytaılar jáne qyrǵyzdar kóz tikken úlken terrıtorııa bos qalady.
1756 jyldyń kóktemi
Qytaı úlken áskerimen qazaq jerine eki aımaqtan basyp kiredi. Qytaı áskeri qazaq armııasynan kóp boldy. Sondyqtan qazaqtar qytaılarǵa qarsy partızandyq soǵys júrgizip, qarsylastaryna kútpegen soqqy jasaıdy.
Abylaı hannyń jospary mynadaı edi. Urys qımyldary álsin ári jıi emes jáne qys sońyna deıin shydaý. Sonda Qytaı áskeri álsirep, olarda azyq taýsylyp, keri qaıtýǵa májbúr bolady. Barlyǵy Abylaı oılastyrǵandaı oryn aldy. Bul shaıqastaǵy jeńis boldy, ádettegideı soǵys emes.
Abylaı han eger bári osylaı jalǵasa berse, olardy Jońǵarııanyń taǵdyry kútip turǵanyn túsinedi. Sondyqtan ol Qytaımen kelissózder júrgize bastady. Óziniń jeńilgenin moıyndaıdy, Ámirsanany aıyptap, jońǵardy qoldaǵany úshin keshirim suraıdy. Sondaı-aq, eger jońǵarlar kenetten qaıta qurylsa, ol qytaılardyń jaǵynda bolýǵa ýáde beredi.
Qytaı Abylaı hanǵa senip, Qazaqstannyń shyǵysyn qazaqtarǵa qaldyrady. Osymen Qytaı men qazaqtar arasynda beıbitshilik ornaýy kerek edi.
Biraq, Qytaı 1762-65 jyldary qazaq jerine joryqtar jasady. Kelisim-shartqa qaramastan, «biz bul jerlerdi jaýlap aldyq, sondyqtan olar bizdiki» degendeı qarsy shyǵýyn toqtatpady. Al qazaqtar buǵan qaramastan Qazaqstannyń shyǵysynda kóship-qonýdy jalǵastyrdy jáne Qytaı da joryqtaryn toqtatpady. Bul jaǵdaı máńgilikke jalǵasa almady jáne 1767 jyly qazaqtar men qytaılar bitimge keledi. Shart boıynsha qazaqtar kóship-qonýdy jalǵastyrdy, biraq endi olar jer úshin salyq tóledi.
Osylaısha, qandaı jaǵdaı oryn alsa da tarıhı jerler qazaqtarda qaldy. Abylaı han aldymen soǵystaǵy aılasymen, sodan keıin dıplomatııalyq jolmen qytaılardan qazaqtyń kıeli jerin qorǵap qaldy.
«Adyrna» ulttyq portaly
