ساياساتتىڭ ويىنى قانشاما ادامدى زارداپ شەكتىردى؟! سالدارىنان قۋعىنعا ۇشىراپ، كۇيە جاعىلىپ، قارا تىزىمگە دە ەنگەندەر كوپ بولدى. الايدا اقيقاتتىڭ اشىلار ۋاقىتى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اقتالار ءساتى بۇگىن كەلىپ جەتتى. سوندىقتان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ە.ا. بۋكەتوۆا اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەتنومادەني جانە تاريحي-انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى. زاۋرەش عالىمجانقىزىمەن سۇحبات جۇرگىزدىك.
- زاۋرەش حانىم، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسىز. ءوزىڭىز باسى قاسىندا جۇرگەن كوميسسيانىڭ بۇگىنگى ناتيجەلەرى قانداي؟
- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلىمىزدە 1993 جىلى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭ» قابىلداندى. ال قر پرەزيدەنتىنىڭ 2020 جىلعى 24 قاراشاداعى № 456 جارلىعىنا سايكەس ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. بۇل كوميسسيانىڭ نەگىزگى مىندەتى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتتارى ءۇشىن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ەكەنى بەلگىلى. الدىنا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بىرىڭعاي رەسپۋبليكالىق دەرەكقورىن قۇرۋ مىندەتىن قويىپ وتىر. مەملەكەتتىك كوميسسيانى قولداۋ ءۇشىن جوبالىق كەڭسە دە قۇرىلىپ، جۇمىسىن باستادى.
2021 جىلدىڭ باسىنان بەرى عالىمدار ارنايى رۇقسات الىپ، ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە كوپشىلىگى جابىق، ۆەدومستۆولىق جانە مەملەكەتتىك مۇراعاتتاردا كەڭەستىك كەزەڭدەگى (1920-1950 جىلدار) جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى مالىمەتتەردى جيناقتاپ كەلەدى. وسى ارالىقتا قانشاما ەڭبەكتەر جازىلدى، دەسەڭىزشى؟!.
2021 جانە 2022 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جاريالاعان تاپسىرمالارى اياسىندا 10 جۇمىس توبى مەن ەكى كىشى كوميسسيا جۇمىس ىستەدى. ولارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەتەكشى عالىمدارى – تاريحشىلار مەن زاڭگەرلەر تارتىلدى. زەرتتەۋ بارىسىندا ولار قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ يەلىكتەن ايىرىلعان بايلار، شارۋا قوجالارى، شارۋالار كوتەرىلىستەرىنە قاتىسۋشىلار، بوسقىن قازاقتار، جەر اۋدارىلعان حالىق وكىلدەرى، لاگەر تۇتقىندارى، اسكەري تۇتقىندار، قازاقستاننىڭ ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەندەرى جانە باسقا ساناتتارىن زەرتتەيدى. سونداي-اق، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 17 وڭىرلىك كوميسسيا ۇيىمداستىرىلدى.
بۇگىنگى كۇنى تاريحشىلار ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اقتالماي قالعان دەرەكتەر قورىن جاساۋمەن اينالىسۋدا. قۇجاتتاردى زەردەلەگەننەن كەيىن عالىمدار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ تولىق بەينەسىن قالپىنا كەلتىرەدى جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ قازاقستاندىق بىرىڭعاي رەسپۋبليكالىق دەرەكتەر بازاسى قۇرىلادى دەپ سەنەمىز. وڭالتۋ تەز، بىراق ءبىر رەتتىك پروتسەسس ەمەس. مۇنداي ماتەريالداردى دايىنداۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت قاجەت.
جالپى، سوڭعى 80 جىلداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ پروتسەسىن 5 كەزەڭگە ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى:
- ءبىرىنشى. وڭالتۋ كەزەڭى – 1953-1960 جىلدار;
- وڭالتۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى – 1989-1990 جج.;
- ءۇشىنشى كەزەڭ – 1993-1998 جج.;
- ءتورتىنشى كەزەڭ – 2000-2014 جىلدار;
- بەسىنشى كەزەڭ – 2020 جىلدان باستاپ.
مەموريالدىڭ رەسمي اقپاراتى بويىنشا، 1954-1965 جىلدار ارالىعىندا 500 مىڭعا جۋىق ادام وڭالتىلدى. 1960-1978 جج. قازاقستاندا 7112 ازامات اقتالدى.
بۇگىنگى تاڭدا عالىمدار ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اقتالماعان ساناتتارىن انىقتاپ، ولاردى اقتاۋ جولدارى مەن شارالارى تۋرالى ۇسىنىستار جاسادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن اقتالماي كەلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ ەلەكتروندى بازاسى قارقىندى تۇردە جاسالۋدا. عالىمدار مەن زاڭگەرلەردىڭ جاساعان تۇجىرىمدارى نەگىزىندە ارنايى مۇراعاتتار مەن مەملەكەتتىك مۇراعاتتار قورىنداعى قۇپياسى جوق ماتەريالداردى قوسىمشا زەردەلەۋ، مۇراعات قۇجاتتارىن قۇپياسىزداندىرۋ جۇمىستارى اياقتالادى دەپ سەنەمىن. بىراق بۇل جۇمىس ءبىر رەتتىك ناۋقان بولماۋى كەرەك جانە بولمايدى دا دەپ ويلايمىن. بۇل جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىسى. ويتكەنى تاريح اسىعىستىق پەن ءماجبۇرلى پروتسەستەردى ۇناتپايدى.
قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. بۇل دا ۋاقىت پەن بايىپتى اناليتيكالىق جۇمىستى قاجەت ەتەتىن وتە كۇردەلى پروتسەسس. سونىمەن قاتار، بەلسەندى ارحيۆتىك-ىزدەستىرۋ جانە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جوبالىق كەڭسەسى 1920-1950 جىلدارداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە نەگىز بولعان قۇقىقتىق اكتىلەر مەن قۇجاتتاردىڭ ەكى تومدىق جيناعىن باسىپ شىعاردى. وسى تەكتەس قۇجاتتار توپتامالارىن عالىمدار قۇراستىرۋدا جانە كوپتەگەن عىلىمي توپتاردىڭ جيناقتارى دايىندالىپ، تەحنيكالىق رەداكتسيالاۋ ساتىسىندا تۇر. ال بۇل بۇگىندە عالىمدار جاساپ جاتقان جۇمىستىڭ از عانا بولىگى...
- ءسىز نكۆد گۋلاگ-تىڭ 26 لاگەرىندە بولعان، اقتالماعان قازاقستاندىق قۇرباندار مەن زارداپ شەككەندەردىڭ، سونداي-اق. ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ۇسىنىستارىن ازىرلەۋ جونىندەگى جۇمىستوبىنىڭ مۇشەسىسىز. قازىرگى تاڭدا قانداي جاڭالىق بار؟
- مەن «20 عاسىردىڭ 20-50 جىلدارىنداعى قازاقستانداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە وڭالتۋ پروتسەستەرى: بىرىڭعاي دەرەكتەر بازاسىن قۇرۋ» جوباسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن نكۆد گۋلاگ-تىڭ 26 لاگەرىندە بولعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ اقتالماي قالعان قۇرباندارىن، سونداي-اق ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىن اقتاۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ جونىندەگى VIII جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىندا جۇمىس ىستەيمىن. ءبىز قازاقستاندىق گۋلاگ لاگەرلەرىنىڭ قورلارىنداعى تۇتقىنداردىڭ جەكە ىستەرىن زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزدىك، اقتالمايتىن ساياسي تۇتقىنداردىڭ ەلەكتروندى دەرەكتەر بازاسىن قۇراستىردىق. مۇراعاتتا جۇمىس ىستەي وتىرىپ، ءبىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق گۋلاگ لاگەرلەرىنىڭ ماتەريالدارىن دا، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مۇراعات قورلارىن دا زەرتتەدىك.
رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان ر-9414 قورىنىڭ ماتەريالدارى زەرتتەلدى. بۇل قوردىڭ قۇجاتتارىندا قازاقستانداعى گۋلاگ لاگەرلەرى تۋرالى كوپتەگەن مۇراعاتتىق ماتەريالدار بار.
ءبىزدىڭ توپ «گۋلاگ جۇيەسىندەگى قاراعاندى ەڭبەك لاگەرى» قۇجاتتارى مەن ماتەريالدار جيناعىن دايىندادى. ونى قۇراستىرۋشىلاردىڭ قاتارىندا مەن جانە ماگيستر ا.ۋ. اۋپەنوۆا بولدى. ءبىز 500 بەتتەن استام ماتەريال دايىنداپ شىقتىق. ول قاراعاندى وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ قاراعاندى وبلىسى بويىنشا باسقارماسىنىڭ مۇراعاتتىق دەرەككوزدەرىنە سايكەس دايىندالعان. وسى كۇزدە بۇل ەڭبەك جارىققا شىعىپ، مۇراعاتتىق قۇجاتتاردىڭ وراسان زور جيىنتىعى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلەدى دەپ سەنەمىن. جۇيەلەۋ جانە دايىنداۋ كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ باسقا گۋلاگ لاگەرلەرى تۋرالى تاعى ءبىر دەرەكتى جيناق تۇر. بۇرىن قازاقستاندا رەسپۋبليكالىق جانە بۇرىنعى وداقتىق مۇراعات قورلارىنان مۇنداي مۇراعاتتىق باسىلىمدار بولماعان. قايتالاپ ايتامىن، كوپتەگەن جۇمىس توپتارى وسىنداي جيناقتاردى دايىندادى، ولار تۇپكىلىكتى پىسىقتاۋ جانە اشىق باسپاعا دايىنداۋ ساتىسىندا تۇر.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ۇكىمەت ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۇراجايلاردى قانشالىقتى دامىتۋدا؟ مۇراجايلاردا ماتەريالدار تولىقتاي جەتكىلىكتى مە؟
- مەنىڭ ويىمشا، بۇل پروتسەستەر ءالى دامۋ ساتىسىندا. بىزدە قازاقستاندا الجير، قارلاگ تاريحى بويىنشا جاقسى مۇراجاي كەشەندەرى بار. ءىس جۇزىندە بارلىق وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايلارىندا بىلۋىمشە، بۇل ماسەلە بويىنشا ارنايى زالدار مەن ەكسپوزيتسيالار دا بار. مەنىڭشە، الداعى ۋاقىتتا مۇنداي جۇمىستار جاندانا تۇسەرى ءسوزسىز. الايدا تاريحتىڭ اقيقاتىن كەلەر ۇرپاققا كورسەتۋ ءۇشىن اقتى اق دەپ تانىتۋىمىز كەرەك. مۇندايدا مۇراجايلار كەرەك-اق. مۇراجايلارداعى ماتەريالدار تولىقتاي جەتكىلىكتى بولۋ ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى دا تولىقتاي اقتالۋى قاجەت. ال ولاردى اقتاۋ ءبىر رەتتىك ناۋقان بولماۋى كەرەك. تولىق زەرتتەپ، اقتالعاننان كەيىن عانا عالىمدار ەڭبەگى دە ناتيجەگە جەتپەك.
- ءيا، ەلىمىزدە ساياسي-قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان بىرنەشە مۇراجاي بار. ال سول مۇراجايلار جاستارعا قالاي دارىپتەلىپ ءجۇر؟ بۇل تۋرالى تاريحشى رەتىندە نە ايتاسىز؟
- مەن ە.ا. بوكەتوۆا اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىمەن جۇمىس ىستەيمىن. قازىر تاريحقا بەلسەندى قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن شىعارماشىل جاستار وتە كوپ. سوندىقتان ولاردا حح عاسىرداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى بەلگىلى ءبىر تۇسىنىك قالىپتاسقان. ونىڭ ۇستىنە قازىر بۇل ۇدەرىستەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە، جالپى قوعامدا قىزۋ تالقىلانۋدا. ارينە، مەن ءوزىم كەڭەستىك كەزەڭدەگى تاريحشى بولعاندىقتان دارىستەر وقىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، سونىڭ ىشىندە وبلىستىق تەلەارنامىزدىڭ ءتۇرلى ارنالارىندا ءسوز سويلەپ، ماقالالار جازىپ، كونفەرەنتسيالاردا، كەڭەستەردە، سەمينارلاردا، ستۋدەنتتەر مەن مەكتەپ اۋديتوريالارىندا دارىپتەپ جۇرەمىن. الايدا ءبىر عانا ادام ەمەس، بارلىق تاريحشى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋىمىز كەرەك جانە ولاردىڭ بارلىعىن جاستارعا ناسيحاتتاۋىمىز قاجەت.
- بۇگىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ءالى دە تولىقتاي اقتالىپ بولعان جوق. ولاردىڭ تولىق اقتالۋىنا نە كەدەرگى؟
- ارينە، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءالى اقتالىپ ۇلگەرمەگەن ەلەۋلى بولىگى بار. ءدال وسى تاپسىرمامەن، ياعني قۇربانداردى تولىق اقتاۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيا مەن ونىڭ جۇمىس توپتارى قۇرىلدى. ونىمەن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىعى تەز اقتالىپ كەتتى دەگەن ءسوز ەمەس. ولاردىڭ تولىقتاي اقتالۋىنا بىرنەشە كەدەرگى بار.
ماسەلەن، ءبىز گۋلاگ لاگەرلەرىندە بولعان جانە 1926 جىلعى ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابى «كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىستار» بويىنشا جازاسىن وتەپ شىققانداردى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى رەتىندە جاتقىزامىز. ال تۇتقىنداردىڭ وتە ۇلكەن توبى وسى زاڭ بويىنشا سوتتالعان. بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1932 جىلعى 7 تامىزداعى «مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ، كولحوزدار مەن كووپەراتيۆتەردىڭ مەنشىگىن قورعاۋ جانە قوعامدىق (سوتسياليستىك مەنشىكتى) نىعايتۋ تۋرالى» قاۋلىسى بويىنشا ولاردىڭ كوپشىلىگى قالپىنا كەلتىرىلمەدى. ادامدار دا باسقا نورماتيۆتىك مەملەكەتتىك-پارتيالىق قۇجاتتار نەمەسە كسرو وگپۋ-نكۆد-مۆد بۇيرىقتارى جانە باسقا دا بيلىك قۇرىلىمدارىنىڭ وسىعان ۇقساس شەشىمدەرى، وگپۋ بۇيرىقتارى جانە تاعى باسقا نەگىزدە مۇلدە زاڭسىز سوتتالدى. مىسالى، قازاق گۋلاگ لاگەرلەرىندەگى ساياسي تۇتقىنداردىڭ تولىق دەرەكتەر بازاسىن جاساۋ ۇزاق جانە تىڭعىلىقتى جۇمىستى قاجەت ەتەدى.
كسرو وگپۋ-نكۆد-مۆد ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىندە (يتل) ۇستالعان تۇتقىنداردىڭ سانى ءالى انىقتالعان جوق جانە بۇل ءالى دە مۇمكىن بولماي وتىر. ويتكەنى، تۇتقىندار ۇنەمى ءبىر ايماقتان كوشىپ كەلگەن. ونىڭ ۇستىنە مۇراعات ماتەريالدارىن تالداۋ بارىسىندا گۋلاگ لاگەرلەرىندە تۇتقىندار قۇرامىنىڭ 70%-ى بىرنەشە رەت جاڭارتىلعانىن انىقتادىق. سونىمەن قاتار، گۋلاگ تۇتقىندارىنىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي بولىگى كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىستار ءۇشىن سوتتالعاندار بولدى. سونداي-اق، ولاردىڭ سانى جىل ساناپ ءوستى. اتاپ ايتساق: 1934 جىلى - 135190 ادام (تۇتقىنداردىڭ جالپى ماسساسىنىڭ 26,5%) بولدى; 1946 جىلى - 333 883 ادام (قازىردىڭ وزىندە بارلىق تۇتقىنداردىڭ 59,2%).
قازاق گۋلاگ لاگەرلەرىندەگى تۇتقىنداردىڭ وسى ساناتىنىڭ ىشىندە كسرو-نىڭ بارلىق ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولدى: ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، قازاق، وزبەك، تۇرىكمەن، تاجىك، قىرعىز، تاتار، ەستون، ەۆرەي، نەمىس، پولياك، فين، ليتۆالىقتار، لاتىشتار، گرۋزيندەر، ارمياندار، ءازىربايجاندار، باشقۇرتتار جانە تاعى باسقالارى دا بولدى. مىسالى، 1954 جىلى ستەپلاگتا كسرو-نىڭ 33-تەن استام ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قازاقستاندىقتار ەمەس ەدى. كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىن مەحانيزمى ءارتۇرلى رەسپۋبليكالارداعى ادامداردى ءبىر لاگەردەن ەكىنشىسىنە كوشىرەتىندەي ەتىپ قۇرىلدى.
كەڭەستىك داۋىردە، اسىرەسە، ستاليندىك كەزەڭدە قارسىلاستارىنا قارسى قوزعالعان تەرگەۋ جانە سوت ىستەرىندە ادىلەتتىلىكتى ساقتاۋ، زاڭدىلىق جانە قالىپتى سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى جالپى ايتۋ مۇمكىن ەمەس. سول كەزەڭدەگى قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسى بۇل ۇعىمداردان تىس بولدى. ودان كەيىن ولار جاپپاي ايىپتاۋلار مەن قۋعىن-سۇرگىندەرگە يدەيالىق-ساياسي نەگىز بولعان «رەۆوليۋتسيالىق ماقساتقا ساي»، «رەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىق»، «تاپتىق جاۋ»، «قوعامدىق قاۋىپتى ەلەمەنت» جانە تاعى باسقا ۇعىمداردى باسشىلىققا الدى. كوپتەگەن ادامدار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى، ولار كوبىسى جازىقسىز سوتتالعان نەمەسە ايىپتاۋ قۇرباندارى بولدى. سوندىقتان، قايتالاپ ايتامىن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىعىن اقتاۋ ۇزاق جانە كۇردەلى پروتسەسس.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا دەپارتامەنتىنىڭ مۇراعاتتاعى جۇمىس تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، گۋلاگ لاگەرلەرىندەگى تۇتقىنداردىڭ ەلەكتروندى بازاسىن قۇرۋ جۇمىستارى ءالى اياقتالعان جوق. قازاقستاندىق گۋلاگ لاگەرلەرىنىڭ تۇتقىندارىنىڭ وسىنداي ەلەكتروندى دەرەكتەر بازاسىن قۇرۋ اياقتالعاننان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پروكۋراتۋراسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن سالىستىرمالى تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت. مىسالى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن – گۋلاگ لاگەرلەرىنىڭ تۇتقىندارىن ساياسي وڭالتۋ جونىندەگى ءبىزدىڭ توپتىڭ باعىتى بويىنشا جۇمىس كوپ جىلعى ىزدەنىس پەن اناليتيكالىق زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. ونى 2-3 جىلدا زەرتتەي سالۋ مۇمكىن ەمەس.
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرىن جان-جاقتى زەرتتەپ، شەشۋگە مەملەكەت تاراپىنان قانداي دا ءبىر كومەك بار ما؟
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن مەملەكەت تە، ءبىز تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيتىن جوبالىق كەڭسە دە عالىمدارعا ۇلكەن كومەك كورسەتۋدە. زەرتتەۋ ءۇشىن بىزگە قۇپيا مۇراعاتتاردى قاراۋعا رۇقسات بەرىلدى. سونداي-اق، مەملەكەتتىك جانە ۆەدومستۆولىق مۇراعاتتاردىڭ قۇپيا قورلارىندا جۇمىس ىستەۋگە قۇقىعىمىز بار. قۇربانداردى زەرتتەۋگە ارنالعان ۇلكەن اۋقىمدا جۇمىس اتقارىلىپ جاتىر، جۇزدەگەن عالىمدار تارتىلۋدا. بۇل بولاشاقتا عىلىمي ەڭبەكتەردە، مونوگرافيالاردا جانە پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەردە ءوز جەمىسىن بەرەتىنى ءسوزسىز.
عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا مۇراعاتتىق توڭكەرىس اقىرى باستالعانىن ايتادى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى ماتەريالداردان ارنايى قورلار جاساقتالۋدا، جابىق كەڭەستىك مۇراعاتتارعا تۇگەندەۋ جۇرگىزىلدى، تسيفرلاندىرۋ باستالدى جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ جەدەلدەتىلدى جانە وسىنداي سياقتى كوپتەگەن ءىس اتقارىلۋدا. مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرى مەن جۇمىس توپتارى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا وزدەرىنىڭ جابىق قورلارىنىڭ قۇپياسىن اشۋعا كومەكتەسەدى. اتاپ ايتقاندا: حالىقارالىق كريتەريلەر نەگىزىندە عىلىمي-قۇقىقتىق تۇرعىدا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرى تۋرالى وزدەرى ساقتاعان قۇپيا ماتەريالداردى قۇپياسىزداندىرۋ قاجەتتىلىگىن نەگىزدەيدى. جوبالىق كەڭسە مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىس توپتارىمەن، وڭىرلىك كوميسسيالاردىڭ جۇمىس توپتارىمەن جۇيەلى تۇردە ادىستەمەلىك كەڭەستەر، ماسشتابتاۋ سەمينارلارىن وتكىزەدى، عىلىمي كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر ۇيىمداستىرادى جانە ولارعا قاتىسادى، وزەكتى جانە تۋىندايتىن ماسەلەلەر بويىنشا كونسۋلتاتسيالار جۇرگىزەدى.
وسىدان-اق، جۇمىس كوپ ەكەنىن كورۋگە بولدى. بۇل قوعامنىڭ الدىندا قويعان مىندەتىمىزدى، كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتتارىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ سەنەمىن.
سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
