Álıhan BÓKEIHAN: «Anas sahabanyń nəsilinenbiz» degen aýrý bar

2654
Adyrna.kz Telegram

(Maqalanyń túpnusqadaǵy taqyryby: “Qazaq tarıhy. IV”)

Qazaqtyń asyly týrasynda jalpy jurt arasynda birsypyra ertegiler bar bolsa da halyq oǵan ras eken dep ılanyp júrgen joq. Qazaqtyń mektep, medrese həm shkolda oqyp shyqqan jastary qazaqtyń asylyn anyq bilip jete almasa da, əıteýir asyly túrik nəsilinen ekendigine anyq ınanady. Aqyly mol, zeıini tolyq qarasharýanyń da birsypyrasy osyny qoshtaıdy. «Qazaq pen noǵaıdyń túbi bir» degen sózdi hər bir qarııanyń aýzynan esitýge bolady. «Ózbek óz aǵam» degen maqaldy hər bir qazaq biledi. Biraq, qazaqtyń ózge túrik qaýymdarynan qaı zamanda aırylyp, qalaısha bólingendigi týrasynda anyq maǵlumat jazylǵan joq bolǵanǵa kóre sol arasy kishkene kómeski bolyp tur.

Qazaqtyń bir sypyra ańqaý adamdarynda «Anas sahabanyń nəsilinenbiz» degen, qyrǵyzda «Akashe sahabanyń nəsilinenbiz» degen aýrý bar. Bul aýrý tym-aq kúshti kórinedi. Tarıhtan qandaı myqty dəlel keltirip «Anas» degen sózdiń asylsyz ekendigin
yspat etsek te oǵan ınana qoımaıdy. Anaske jarmasýshylardyń aıtatyn qara dəleli mynaý:

1) Qazaqtyń urany «Alash»... Alash – Anastan, Anas Anstan ózgerilgen sóz deıdi;
2) Arab kóshpeli jurt edi, Ans balasy bolǵandyqtan qazaq kóship-qonyp tirshilik qylýdy arabtan alypty deıdi;
3) Qazaq mehmanpaz, qonaqasyǵa myrza jurt. Mehmanpazlyq arab halqynyń ǵurpy edi. Anastyń nəsilinen bolmasa qazaqqa myrzalyq qaıdan kelipti deıdi.

Minekı, aqylǵa da unamaıtyn, tarıhqa da sımaıtyn osyndaı dəlelderdi jastanyp, adasyp júrgen talaı adam bar kórinedi. Bul dəlelderdiń aqylǵa da həm tarıhqa da sımaı turǵany mynaý:

Qazaqtyń «Alash» atanǵan hıdjretden (Muhammed Əleıh as-Salamnyń Mekkeden kóship Mədınege baryp kirgen kúninen. T.B.) alty júz jyl ótken soń, Shyńǵys han tusynda boldy. Shyńǵys han búkil memleketin tórt balasyna bólip bergende, Deshti qypshaqty, Sibirdiń kún batys jaǵyn, osy kúngi Saraarqany, Edil-Jaıyq ólkesin úlken balasy Joshyǵa berip edi. Ol kúnde Joshy ulysyna qaraǵan alty rýly el bar edi. Sol
alty rýdyń hər qaısysyna bólek Shyńǵys alty uran beredi: hər rýǵa ózine bólek tańba, aǵash, qos beredi. Sol kúnde búkil Joshy ulysynyń urany «Alash» bolypty. Joshy ulysynda alty rý bolǵandyqtan «Alty Alash» bolady. «Alash» degen sózdiń luǵat maǵynasy: «otan kisi» («otechestvennık». T.B.) degen sóz bolady.
Muny bir aqynnyń Abylaıǵa aıtqan óleńinen bilemiz:

Taqsyr-aý, unatsańyz, qarashyńmyn;
Unatpasań, jaı júrgen alashyńmyn, -

deıdi. Sol óleńde «Alash» otan kisi maǵynasynda. Jəne qazaqta «Alash kele me; Alash kele me» degen bir mysal sóz bar. Sondaǵy Alash – sheteldiń kisisi, Alash – otan kisisi maǵynasynda bolady.

Sol kúnde Joshy hanǵa «Alash» dep laqap qoıyldy. «Alashy – alashtyń basshysy» («golova otechestva». T.B.) maǵynasynda bolady. Qazaqtyń «Alash Alash bolǵanda; Alash han bolǵanda» degen eski sózi sonan qalǵan.

Bul týrada sózdiń ózinen keıin jazbaqshymyz. Bul orynda Alashtyń «Anastan» alynbaǵandyǵyn kórsetý úshin ǵana qysqasha jazyp, osynyń menen qoıa turamyn.


Túrik balasy. Qazaq tarıhy. IV. «Qazaq», 1913, № 7. // Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. III tom. – “Saryarqa” baspa úıi, Astana, 2009. –  392-393 better.  

Daıyndaǵan: Arman ÁÝBÁKIR, 

“Adyrna” ulttyq portaly

Pikirler