قازاق كيىمدەرىنىڭ قالاي، نەدەن جاسالاتىندىعىن ءبىلۋ ءۇشىن تومەندە ونىڭ كەيبىر تۇرلەرىمەن تانىستىرىپ وتەمىز.
تىماق – ەرلەرگە ارنالعان باسكيىم، جازدىق جانە قىستىق بولىپ بولىنەدى. جازدىعى جەڭىل، كوبىندە قارا، قىزىل ەلتىرىمەن نەمەسە پۇشپاقپەن جۇرىندالىپ جاسالادى. قىسقى تىماقتىڭ كيىزى قالىڭىراق ەتىلىپ، تۇلكى، قارساق، سەڭسەڭ سياقتى وسكىن ءجۇندى اڭ نەمەسە مال تەرىلەرىنەن جاسالادى. سوندىقتان تەرىسىنە قاراي مۇنداي تىماقتاردى «ەلتىرى تىماق»، «تۇلكى تىماق»، «پۇشپاق تىماق»، «قارساق تىماق»، ت.ب. دەپ اتايدى.
تىماق جاساۋدا ءار ءجۇزدىڭ، رۋ-تايپانىڭ، جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ ءوز ۇلگىلەرى بولادى. ول ۇلگىلەر حالىق اراسىندا وزدىگىنەن مەنمۇندالاپ تۇرادى. سوندىقتان ولاردى جۇرت «ارعىن تىماق»، «نايمان تىماق»، «كەرەي تىماق»، «جالايىر تىماق»، «تورعاي تىماعى»، «سەمەي تىماعى» دەپ اتايدى.
تىماق – توبەلى، ماڭدايلى، ەكى قۇلاعى بار، جەلكە، جوتانى جاۋىپ تۇراتىن، جىلى باسكيىم. سىرتىن بەرىك جانە كورىكتى ماتامەن ەمەسە جىبەك كەزدەمەمەن تىستايدى. ەكى قۇلاعىنا ىزبالى باۋ تاعىلادى. ەتەگىن توبەگە قايىرىپ قويۋ ءۇشىن تىماقتىڭ ارتقى جاعىنا توبىلعىدان نەمەسە ارشا سياقتى بەرىك اعاشتان تيەك جاساپ قويادى. ونى «قۇرىساق» دەپ اتايدى. «ەسكىلىك كيىمى» دەگەن ولەڭىندە دانىشپان اباي بىلاي دەپ جازعان:
كۇلاپارا باستىرعان پۇشپاق تىماق،
ىشكى باۋىن وتكىزگەن تەسىك قۇلاق.
توبىلعىدان كەسىپ اپ، جىپپەن قاداپ،
ارتىن بەلگە قىستىرعان بار قۇرىساق.ءبىزدىڭ شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ تىماعىندا قۇرىساق بولمايدى.
تىماقتىڭ توبەلىگى – بولەك، قۇلاعى مەن ارتقى ەتەگى بولەك جاسالىپ، ءبىرىن-بىرىنە قوندىرادى دا، قاجەت بولعاندا قۇلاعى مەن ەتەگىن توبەسىنە قاراي قايىرىپ كيەدى (كوبىندە جاز كۇندەرى) نەمەسە قۇلاق باۋىمەن توبەسىنە قاراي قايىرىپ بايلاپ قويادى. تىماق – قاسيەتتى باسكيىم. ونى ايىرباستاۋعا، جەرگە تاستاۋعا بولمايدى، ونى ءىلىپ قويۋ كەرەك، وعان اياق تيگىزۋ، اياققا باسۋ ادام باسىن قادىرلەمەگەندىك، ادەپسىزدىك ەسەپتەلەدى. ايگىلى ادامداردىڭ تىماعى، تاقياسى اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە ساقتالادى. بۇرىنعى قازاقتار شالا تۋعان بالانى تىماقتىڭ ىشىنە سالىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قويىپ، قانشا كۇن كەم بولسا، سول كەرەگەنى جاعالاتىپ وتىرىپ، كۇنىنە بىردەن اۋىستىرۋ ارقىلى كۇنىن تولتىرىپ بارىپ، شالا بالانى قاتارعا قوسادى ەكەن. بۇل دا باسكيىمدى، تىماقتى قادىرلەپ-قاسيەتتەۋدەن تۋعان ۇعىم بولسا كەرەك. ايىر قالپاق – ەرلەردىڭ كيىزدەن تىگىلگەن جەڭىل باسكيىمى. ايىر قالپاق جۇقا ەتىپ باسىلعان اق كيىزدەن تىگىلەدى. ول نەگىزگى ەكى بولىكتەن قۇرالادى. ولار قالپاقتىڭ توبەسى جانە ەتەگى (كەيدە قايىرماسى دەپ تە اتالادى). قالپاقتىڭ توبەسى ءتورت سايدان (بولەكتەن) تۇرادى. شەبەر پىشىلگەن ءتورت قيىندى كيىزدى اراسىنا قارا بارقىتتان سىزدىق سالىپ، قايىپ تىگەدى. سوندا قالپاقتىڭ توبەسى كۇمبەز تارىزدەس بولىپ شىعادى. قالپاقتىڭ ەتەگى جالپاقتىعى ءتورت ەلىدەي ەتىپ دوڭگەلەكتەپ قيىپ الىنعان اق كيىزدەن جاسالادى، ونى جوعارعى بولىكتىڭ (توبە) ەتەگىنە سىزدىق سالىپ قوندىرادى.
ءساندى بولۋى ءۇشىن قالپاق قايىرماسىنىڭ استىڭعى جاعى كەيدە قارا بارقىتپەن كومكەرىلەدى. قالپاقتىڭ توبەسىنە قارا نەمەسە باسقا ءتۇستى شاشاق تاعىپ، توبەسىنىڭ ءتورت سايى ءارتۇرلى جىبەك جىپتەرمەن كەستەلەنەدى. اق كيىزدەن تىگىلگەن ايىر قالپاق ءارى جەڭىل، ءارى ءساندى، ءارى سالقىن بولىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدە جەرگىلىكتى ونەركاسىپ ورىندارى ايىر قالپاقتى ءار ءتۇستى كيىزدەن جاساپ شىعارىپ ءجۇر.
بايپاق – جىلىلىق ءۇشىن ەتىكتىڭ، ءماسىنىڭ ىشىنەن كيەتىن، كيىزدەن تىگەتىن اياقكيىم. قىستا كيەتىن بايپاقتىڭ كيىزى – قالىڭ، جازدا كيەتىن بايپاقتىڭ كيىزى جۇقا بولادى.
بايپاق قيۋدىڭ ەكى ءتاسىلى بار. ونىڭ ءبىرى – تابانىن بولەك سالىپ، ۇلتارىپ تىگۋ. ەكىنشىسى – تۇتاستاي قۋسىرىپ تىگۋ. بايپاقتىڭ تىگىسى اياققا باتپاۋى ءۇشىن ونى سىرتىنان تىگەدى. بايپاق تىگۋ ءۇشىن تۇيە نەمەسە قوي جۇنىنەن يىرىلگەن شۋدا ءجىپتى پايدالانادى. جۇننەن توقىلاتىن بايپاقتاردىڭ قونىشى قىسقا بولادى. ەرتە كەزدە ونى شۇلعاۋ ورنىنا كيىز بايپاقتىڭ ىشىنەن كيۋ ءۇشىن دە پايدالانعان. قازىرگى كەزدە بوتينكانىڭ، قىسقا قونىشتى ەتىكتىڭ، ءماسىنىڭ ىشىنەن كيەدى. بايپاق تۇيە جۇنىنەن، قوي جۇنىنەن، ەشكىنىڭ تۇبىتىنەن توقىلادى. مۇنداي بايپاقتار ءارى جىلى، ءارى جەڭىل، ءارى جۇمساق بولادى.
بورىك – قازاقتىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقان ۇلتتىق باسكيىمى. ونى باعالى اڭ تەرىسىنەن جانە جاس ءتولدىڭ ەلتىرىسىنەن تىگەدى. ونىڭ جازدىق جانە قىستىق تۇرلەرى بولادى. تەرىنىڭ تۇرىنە قاراي بورىكتى ءارتۇرلى – قۇندىز بورىك، سۋسار بورىك، كامشات بورىك، جانات بورىك، تۇلكى بورىك، ەلتىرى بورىك تاعى باسقا دەپ اتالادى. ونى ەرلەر دە، قىزدار دا كيەدى. بورىكتىڭ توبەسى كوبىنەسە التى ساي (قيىق), ءتورت ساي بولىپ كەلەدى. ونى تىككەندە الدىمەن ولشەپ الىپ، جۇقا كيىزدەن ءتورت نەمەسە التى ساي ەتىپ پىشەدى. ءار سايدىڭ توبەدە تۇيىسەتىن ۇشتارى ءۇشبۇرىش ءتارىزدى. ەتەك جاقتارى تىك ءتورتبۇرىش بولادى. وسى قيىقتاردىڭ ءبىر بەتىنە شۇبەرەكتەن استار، ەكى اراسىنا جۇقا ماتادان بيداي شۇبەرەك سالىپ، ءجيى ەتىپ سىرادى. ودان سوڭ جەكە-جەكە سايلاردى بىرىنە-ءبىرىن «ءوبىستىرىپ»، ىشىنەن دە، سىرتىنان دا جورمەپ تىگەدى.
ونىڭ سىرتىن اسىل ماتامەن (بارقىت، ءپۇلىش، قامقا، ت.ب.) تىستايدى. بورىكتىڭ ىشكى سايى قانشا بولسا، ونىڭ سىرتقى سايى دا سونشا بولادى. بۇدان كەيىن بورىك توبەسىنىڭ ەتەگىن جاي ماتامەن استارلاپ تىگەدى دە، تومەنگى جاعىن ءتورت ەلىدەي تەرىمەن (قىلشىعىن سىرتىنا قاراتىپ) كومكەرەدى. بۇرىن قىزدار كيەتىن بورىكتىڭ توبەسىنە ۇكى، جىبەك شاشاق تاعىپ، زەر جىپپەن، جىبەك جىپپەن كەستەلەگەن مەرۋەرت، مارجان تىزبەلەر، التىن، كۇمىس تۇيمەلەر قادالاتىن. كەيدە بورىكتىڭ ەتەگىن جاۋىپ تۇراتىنداي ەتىپ اينالدىرا زەر، نە جىبەك شاشاقتار ۇستالاتىن. بورىكتى قازاق حالقى سياقتى قاراقالپاق، قىرعىز، باشقۇرت، تاتار، ۇيعىر، ت.ب. حالىقتار دا كيەدى.
جاۋلىق – ايەلدەردىڭ باسكيىمى. ونى اق ءتۇستى ماتادان نەمەسە اق جىبەكتەن تىگەدى. جاۋلىقتى كيمەشەكتىڭ سىرتىنان تارتادى. ول تارتۋ تاسىلىنە قاراي «قارقارا»، «كۇندىك» دەپ اتالادى.
جاۋلىق تۇتاس ەنىمەن الىنىپ، كەيدە ەنجارما ء(بىر جارىم ەن) ماتادان ۇزىندىعىن ءبىر جارىم، ەكى مەتردەي ەتىپ قيىلىپ، شەتتەرى جىڭىشكە بۇگىلىپ جاسالادى. قارقارا تارتقاندا ايەلدەر جاۋلىقتىڭ ءبىر ۇشىن جەلكە تۇسقا كەلتىرە ءسال شىعارىپ قويادى دا، قالعان بولىگىن كيمەشەكتىڭ سىرتىنان اينالدىرا، شاشىن كورىنبەيتىندەي ەتىپ ورايدى. جاۋلىقتىڭ ۇزىندىعىنا بايلانىستى قارقارانىڭ بيىكتىگى دە ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. كۇندىك جاۋلىق كيمەشەكتىڭ سىرتىنان جارتىلاي ورالىپ تارتىلادى. جاۋلىق تارتقان ايەل كۇنگە قارسى جۇرگەندە كۇندىكتىڭ ماڭدايىنداعى ءۇشبۇرىشتى قاتتامانى ەڭكەيتىپ ءتۇسىرىپ قويادى. ونىڭ جەلكە تۇسى قارقارا جاۋلىعىنان گورى ۇزىنداۋ، ەتەگى ايەلدىڭ ارقاسىن جاۋىپ تۇرادى. كۇندىك جاۋلىقتى ءۇشبۇرىشتى قاتتاما شىققان جەرىنەن جانە ايەلدىڭ جەلكەسىنە كەلەتىن تۇسىنان تۇيرەۋىشپەن تۇيرەپ بەكىتەدى. ءار جەردىڭ وزىندە جەرگىلىكتى قالىپتاسقان داستۇرگە قاراي ءارتۇرلى ەتىپ ءار ۇلگىدە تارتىلادى. كەي جەرلەردە ايەلدەردىڭ باسقا سالاتىن جەلەكتەرىن دە «جاۋلىق» دەپ قويادى. ول قارقارا جاۋلىققا قاراعاندا كىشىرەك بولادى. كۇپى – ماتامەن تىستاپ، ىشىنە قويدىڭ، تۇيەنىڭ جاباعى ءجۇنىن سالىپ تىگەتىن ۇلتتىق سىرتقى كيىم. كۇپى ءارى جەڭىل، ءارى جىلى بولعاندىقتان ونى ەرلەر دە، ايەلدەر دە، بالالار دا كيە بەرگەن. ايەلدەر كۇپىسىنىڭ جاعاسى كەستەلەنىپ، جەڭىنە قۇندىز سالىنىپ ساندەپ تىگىلەدى. ول اسىرەسە جازعىتۇرىم جانە كۇزگى قارا سۋىقتا كيۋگە قولايلى. كۇپىگە تارتاتىن ءجۇندى جىلى سۋعا جۋىپ كەپتىرەدى دە، بەتىنە بيداي شۇبەرەك سالىپ كوكتەيدى. كۇپىنىڭ تىسىنا بارقىت، ءماۋىتى سياقتى مىقتى ءارى قالىڭ، ءارى كىر كوتەرەتىن ءبىر ءتۇستى ماتا پايدالانىلادى. شاپان سياقتى كۇپىنىڭ دە ەكى ءوڭىرى، ارتقى بويى، ەكى جەڭى جانە جاعاسى بولادى. ەڭ الدىمەن، تىسىن ءپىشىپ الادى دا، وعان ءجۇندى سالىپ، بيداي شۇبەرەكپەن بىرگە كوكتەپ تىگەدى. كۇپىنىڭ تىسىن ماشينامەن، نە قولمەن، ال اراسىنا سالعان ءجۇندى بيداي شۇبەرەك جاعىنا كەلتىرىپ، جىڭىشكە شۋدا جىپپەن، نە جۋان ماقتا جىپپەن تىگەدى. ودان سوڭ ونىڭ تىسىن كيگىزىپ، استارى مەن تىسىن قوسىپ اينالدىرا ءبىر تىگىس جۇرگىزەدى. كۇپىگە كوبىنەسە ماتادان قايىرما جاعا نە تىك جاعا سالىنادى.
كۇرتە – جەڭىل، جەڭسىز كيىم. وندا جەڭ دە، جاعا دا بولمايدى. كۇرتە ەكى ءوڭىر مەن ارتقى بويدان تۇرادى. ۇزىندىعى شالباردىڭ ىشقىرىنان اسپايدى. كۇرتەنى ماقتا نە ءجۇن تارتىپ تا، تەرىنى ماتامەن تىستاپ تا تىگەدى. استارىنا كەز كەلگەن ماتا جارايدى. ايەلدەر كيەتىن كۇرتەگە اتلاس، شاعي سياقتى جىبەك تەكتەس ماتالار، ال ەرلەر كيەتىن كۇرتەگە بارقىت، ءماۋىتى سەكىلدى ءارى مىقتى، ءارى قالىڭ ءبىر ءتۇستى ماتا پايدالانىلادى.
تەرى كۇرتە تىگۋ ءۇشىن سۋىر، بورسىق، قارساق، تۇلكى سياقتى اڭداردىڭ تەرىسى مەن قوزىنىڭ، لاقتىڭ ەلتىرىسى، كەيدە ءتىپتى قويدىڭ تەرىسى، قىلشىعىنان تازارتىلعان ەشكى ءتۇبىتى پايدالانىلادى. ىسمەرلەر، ەڭ الدىمەن، كۇرتەنىڭ تىسىن ولشەپ الادى دا، ودان سوڭ سول ماتاعا شاقتاپ تەرىنى پىشەدى. ول ءۇشىن تەرىنى الدىمەن قۇراپ، كۇرتە شىعاتىنداي ەتىپ الادى. ونىڭ تىگىسىن تاقىر جاعىنا كەلتىرىپ جورمەپ قۇرايدى، پىشىلگەن تەرىگە جۇقا ماتادان بيداي شۇبەرەك كوكتەپ، تەرىنىڭ ءوزىن جەكە تىگەدى. سوسىن سىرتىن ماتامەن تىستايدى دا، شۇبەرەكتى تىسىنا اينالدىرا جاپسىرادى. كۇرتەنى ماقتا نە ءجۇن تارتىپ تىككەندە، ەڭ الدىمەن، تىسى مەن استارىن ءپىشىپ الىپ، استارلىق قيىندىنىڭ ۇستىنە ماقتانى، نە ءجۇندى بىركەلكى ەتىپ تارتادى. ەڭ سوڭىندا كۇرتەنىڭ ەكى ءوڭىرى مەن ارتقى بويىن قۇرايدى. كۇرتەنى اينالدىرا باسقا ماتامەن، كەيدە سول تىستىق ماتانىڭ قيىعىمەن ادىپتەيدى.
كۇرتە – كەۋدەگە سۋىق تيگىزبەيتىن، جىلى، ءارى ىقشامدى كيىم. ونى كويلەكتىڭ سىرتىنان دا، بەشپەتتىڭ ىشىنەن دە كيەدى.
كامزول – ايەلدەر كيىمىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ونى كويلەكتىڭ سىرتىنان كيەدى. ول بارقىت، ءپۇلىش، ماقپال سياقتى ساپالى كەزدەمەلەردەن تىگىلەدى. كامزولدى كەي جەرلەردە «جەڭسىز بەشپەت» نەمەسە «كازەكەي» دەپ اتايدى. كامزولدا جەڭ دە، جاعا دا بولمايدى جانە دە ەكى ءوڭىرى تەك تىس پەن استاردان تۇرادى. كامزولدىڭ استارى ءۇشىن كوبىنەسە اتلاس، شاعي، تورعىن پايدالانىلادى. ونىڭ ەكى ءوڭىرى بىرىنە-ءبىرى ءسال جەتپەي تۇراتىنداي ەتىپ تىگىلەدى. سوندىقتان تۇيمە ورنىنا كامزولدىڭ الدىنا زەرگەرلەر اشەكەيلەپ جاساعان التىن، كۇمىس جالاتىپ، اسىل تاستان كوز ورناتقان قاۋسىرما قادايدى. كامزولدىڭ جەلكەسىنەن باستاپ ەكى وڭىرىنە جانە ەكى ەتەگىنە اينالدىرا التىن وقا باسادى، نە زەر تىگەدى، كەيدە قۇندىز بەن تۇلكىنىڭ پۇشپاعىمەن ادىپتەيدى. قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەر كيەتىن كامزول ايرىقشا ءساندى بولادى. ونىڭ ەكى ومىراۋىنا التىن، كۇمىس جالاتقان قوزالار، شارباق تۇيمەلەر، مەرۋەرت-مارجاندار تاعىلادى. كەيبىر
جەرلەردە كۇمىس تەڭگەلەردى تەسىپ تە تاعىپ قويادى. قازىرگى كەزدە جەرگىلىكتى ونەركاسىپ ورىندارى بارقىت پەن پۇلىشتەن ساندەپ تىككەن كامزول شىعاراتىن بولدى.
قولعاپ – قولعا كيەتىن كيىم. ول قولدى سۋىقتان، جۇمىس كەزىندە جاراقاتتانۋدان ساقتايدى. قولعاپ تىگىلۋ، توقىلۋ ۇلگىسىنە قاراي بەس ساۋساقتى، ءۇش ساۋساقتى، تۇيىقباس دەپ، ال تىگىلەتىن ماتەريالىنا قاراي تەرى قولعاپ، جارعاق قولعاپ، توقىما قولعاپ، كەنەپ قولعاپ بولىپ بولىنەدى. تەرى قولعاپ قويدىڭ بويالعان تەرىسىنەن تىگىلەدى. ەگەر تەرى بويالماسا، ونىڭ سىرتىن ماتامەن تىستايدى. تەرى قولعاپتى كوبىنەسە تۇيىقباس ەتىپ تىگەدى. جارعاق قولعاپ تاقىر تەرىدەن استار سالىپ، كوبىنەسە بەس ساۋساق تۇرىندە تىگىلەدى. توقىما قولعاپ تۇيەنىڭ جانە ەشكىنىڭ تۇبىتىنەن توقىلادى. توقىما قولعاپ بەس ساۋساقتى دا، ءۇش ساۋساقتى دا (باس بارماق پەن سۇق ساۋساق جانە بىلايعى ءۇش ساۋساق جەكە-جەكە تۇيىقباستار دا بولادى), قاتتى، قايىرىم جۇمىس ىستەيتىن ادامدارعا كەنەپ قولعاپ كەرەك. ول تۇيىق باس بولادى. قازىرگى كەزدە جەڭىل ونەركاسىپ ورىندارى قولعاپتىڭ الۋان ءتۇرىن شىعارادى. قولعاپتىڭ ەڭ بايىرعى ءتۇرىنىڭ ءبىرى – قۇسبەگىلەر كيەتىن بيالاي.
بيالاي تۇيەنىڭ مويناق تەرىسىنەن، بۇعى، بۇلان سەكىلدى اڭداردىڭ، وگىزدىڭ قالىڭ مويىن تەرىسىنەن سىرىدەي تىگىلەدى. بۇركىتتىڭ تەگەۋرىنى باسقا تەرىنى تەسىپ كەتەدى. بيالاي دا قولعاپتىڭ تۇيىقباس تۇرىنە جاتادى.
مالاقاي (قۇلاقشىن) – ەرلەردىڭ سالقىندا كيەتىن باسكيىمى. ونى قۇندىز، بۇلعىن، سۋسار، جانات، تۇلكى، قارساق، سۋىر تاعى باسقا اڭدار مەن قۇلىن، بۇزاۋدىڭ تەرىسىنەن، قوزى مەن لاقتىڭ ەلتىرىسىنەن تىگەدى. مالاقاي ماڭدايدان، ەكى قۇلاعى مەن ارتقى قۇلاعىنان جانە توبەسىنەن تۇرادى. مالاقايدىڭ توبەسى ەكى ءتۇرلى تاسىلمەن پىشىلەدى. بىرىنشىدەن، تەرىنى ءتورت نە التى ساي (قيىق) ەتىپ ءپىشىپ الادى دا، بىرىكتىرىپ قۇرايدى. ونىڭ سايلارىنىڭ تۇيىسەتىن ۇشتارى ۇشكىل بولادى دا، ەتەك جاعى تىك ءتورتبۇرىش ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. سودان كەيىن ونىڭ ەتەگىن تىك ءتورتبۇرىش ءپىشىندى ۇزىنشاق ەتىپ قيىپ الىپ، قۋسىرىپ تىگەدى. وعان دوڭگەلەك توبە قوندىرىلادى. مالاقايدىڭ ماڭدايى، ونىڭ ەكى قۇلاعىنىڭ اراسىنا ءدال كەلەتىندەي ءتورتبۇرىش ءپىشىندى بولادى. ارتقى قۇلاعىنىڭ بيىكتىگى ماڭدايىنىڭ بيىكتىگىنەن ءسال كەمدەۋ، كەيدە بىردەي ەتىپ الىنادى. ونىڭ ۇزىندىعى ەكى قۇلاقتىڭ اراسىنا ءدال سىيىپ تۇراتىنداي بولۋعا ءتيىس. مالاقاي تىككەندە تەرىگە ولشەپ پىشىلگەن استارعا ماقتا نە ءجۇن تارتىپ، بيداي شۇبەرەك سالىپ سىرادى. مۇنىڭ سىرتىنان تەرىمەن تىستاپ، استارى مەن تەرى تىسىن ءبىر-بىرىنە تىگىپ جاپسىرادى. تىگىپ بولعان سوڭ قالىپقا كيگىزىپ كەرەدى.
مالاقاي – ءارى جىلى، ءارى سىپايى باسكيىم. قازىرگى كەزدە كاسىپورىندار وتە ءساندى مالاقاي تىگىپ شىعارادى. مالاقايدى ەرلەرمەن بىرگە ايەلدەر دە كيەدى.
ءماسى – اياقكيىمنىڭ ءبىر ءتۇرى. ونى بىلعارىدان، شەگىرەننەن، قۇرىمنان تىگەدى. ءماسىنىڭ سىرتىنان كەبىس، نە كالوش كيىلەدى. كوبىنەسە ءماسىنىڭ قونىشى استارلانىپ، كومكەرىلەدى. ال ۇلتانى جالاڭ قابات بولادى. ول تارامىسپەن ىشكى جاعىنان جورمەپ، نە جارا شانشىپ وبىستىرە تىگۋ ارقىلى ۇلتارىلادى.
ەتىكشى ءماسى تىككەندە، ەڭ الدىمەن، ءماسىنىڭ باسىن، قونىشىن جۇقا بىلعارىدان، ۇلتانىن قالىڭ بىلعارىدان ءپىشىپ الادى. ودان سوڭ تىگىسىن ىشىنە قاراتىپ، باسىن قوندىرادى. وسىدان كەيىن ءماسىنىڭ قونىشىن تىگەدى. ءماسىنىڭ قونىشىن قۋسىرعاندا، تىگىستىڭ اراسىنا جىڭىشكە سىزدىق سالادى.
ءماسى – ءارى جەڭىل، ءارى جۇمساق اياقكيىم. ول اسىرەسە تازالىق ءۇشىن اسا قولايلى. سوڭعى جىلدارى كاسىپورىندار ءماسىنى كوپتەپ شىعاراتىن بولدى.
اياقكيىمنىڭ بۇل تۇرىنە دەگەن سۇرانىس جىلدان-جىلعا كوبەيە تۇسۋدە. ساپتاما ەتىك – ىشىنە كيىزدەن استار سالىپ، بىلعارىدان تىگەتىن جىلى اياقكيىم. ول، نەگىزىنەن، قىس بويى دالادا قىزمەتتە بولاتىن مالشىلارعا جانە باسقا دالا قىزمەتىندەگىلەرگە، اڭشىلارعا قولايلى. ساپتاما ەتىك جىلقىنىڭ، سيىردىڭ تەرىسىنەن يلەگەن بىلعارىدان، كوننەن تىگىلەدى. ول «ءتۇزۋ تابان» جانە «قيسىق تابان» بولىپ كەلەدى. ونىڭ وكشەسى الاسا، قونىشى تىزەنى جاۋىپ تۇرارلىقتاي ۇزىن بولادى. ال باسىنىڭ ويىندىسىن قونىشىنىڭ ويىندىسىنا ءدال كەلتىرىپ، تىگىسىن ىشىنە قاراتىپ قوس تارامىسپەن تىگەدى. باسىن قوندىرعان سوڭ
ونىڭ قونىشىن قۋسىرادى. ەتىكتىڭ قونىشىن قۋسىرعاندا ەتىك جىلى ءارى بەرىك بولۋى ءۇشىن، تىگىستىڭ اراسىنا جىڭىشكە بىلعارى تاسپادان سىزدىق سالىپ، قوس تارامىسپەن ءجيى ەتىپ تىگەدى. ەتىكتىڭ باسى قوندىرىلىپ، قونىشى قۋسىرىلىپ بولعاننان كەيىن ەتىكتى قالىپقا تارتادى. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، قالىپقا ولشەپ، جۇقا بىلعارىدان ىشتىك نەمەسە ىشكى ۇلتان قيىپ الىپ، ونى اعاش شەگەمەن قالىپتىڭ تابانىنا بىرنەشە جەردەن شەگەلەپ بەكىتەدى. ەتىك باسىنىڭ «ءسىرى وكشە» دەپ اتالاتىن بولىگىنە جۇقا بىلعارىدان استار سالىپ، ەكى اراسىنا قايىڭنىڭ توزىنان نە قاتتى سىرىدەن قوس استار سالىپ، قاباتتاپ قايىپ تىگەدى.
بۇدان سوڭ ەتىكتىڭ باسىن قالىپقا كيگىزىپ، جىڭىشكە تارامىسپەن ونىڭ شەتىن ىشتىككە اينالدىرا كوكتەيدى. ەتىكتىڭ تابانىنان سۋىق (ىزعار) وتپەۋ ءۇشىن، ىشكى ۇلتانمەن اراسىنا بىرنەشە قابات كون سالادى. قوس ۇلتان سالىنىپ بولعان سوڭ سىرتقى ۇلتاندى شەگەلەيدى. ۇلتان قوپارىلماۋ ءۇشىن، ەتىكتىڭ ۇزەڭگىلىگىنە دەيىنگى بولىگىنە شەگە ەكى قاتار قاعىلادى دا، ۇزەڭگىلىگىنىڭ قۋىسىنان باستاپ وكشەسىنە دەيىن ءبىر-اق قاتار قاعىلادى. ساپتاما ەتىكتىڭ وكشەسى الاسا بولادى. وكشە ءتوزباۋى ءۇشىن وعان ءنالى قاعىلادى. ساپتاما ەتىكتى ادەتتە كەڭ ەتىپ تىگەدى. كۇن رايىنا قاراي ەتىكتى ءبىر بايپاقپەن دە، قوس بايپاقپەن دە كيەدى. ساپتاما ەتىكتى مالشىلار قاۋىمىنىڭ تالاپتارىنا قاراي قازىرگى كەزدە فابريكادان كوپتەپ ءوندىرۋ قولعا الىنۋدا.
ساۋكەلە – ايەلدەردىڭ باسكيىمى. ونى ۇزاتىلاتىن قىزدار جانە ونىڭ جانىنا ەرىپ جۇرەتىن قۇربىلارى كيگەن. ساۋكەلەنىڭ نەگىزگى بولىكتەرى – ءتاج، توبە، قۇلاقباۋ جانە ارتقى بوي. ساۋكەلەنىڭ توبەسى قيىق كونۋس ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. ونىڭ توبەسىندە «ءتاج» دەپ اتالاتىن جارتىلاي دوڭگەلەك ايدار بولادى. ونى اسىل تاس، التىن، كۇمىس، مەرۋەرت، مارجانمەن ورنەكتەپ، التىن جىپپەن اشەكەيلەيدى. ساۋكەلە توبەسىنىڭ بيىكتىگى ەكى سۇيەم، كەيدە ودان دا بيىك بولادى. ساۋكەلەنى ولشەپ-ءپىشىپ الىپ، ىشىنە استار، سىرت جاعىنا بيداي شۇبەرەك ۇستاپ، ءجيى ەتىپ سىرادى. ودان سوڭ ونىڭ سىرتىن قامقا، ءدۇريا، تورعىن سياقتى اسىل ماتامەن تىستايدى. ساۋكەلەنى اشەكەيلەۋ ءۇشىن ونىڭ تىسىنىڭ سىرتىنان زەر جىپتەردەن توقىلعان وقالاردى بەلدەۋلەپ باسادى. ونىڭ ەتەگىن ماقپالمەن نە قارا بارقىتپەن ادىپتەپ كومكەرەدى. ال ماڭداي تۇسىنا زەر نە جىبەك شاشاقتىڭ شوقتارىن تىگەدى. شاشاقتىڭ ساۋكەلەگە جالعاسقان تۇسىن اسىل تاستان كوز ورناتقان التىن، كۇمىس تۇيرەۋىشتەرمەن بەكىتەدى. ساۋكەلەنىڭ ەڭ سىرتىنان شاشاقتى، اشەكەيلى جىبەك ماتامەن توگىلتىپ جاۋىپ قويادى. ول كويلەكتىڭ ەتەگى سياقتى جەرگە سۇيرەتىلىپ جۇرەدى. ساۋكەلەگە ۇزىن قۇلاقباۋ تاعادى. ونىڭ شەت-شەتىن شىر اينالدىرا زەر، نە جىبەك جىپپەن جالعاپ كومكەرەدى. تۇبىنە ءساندى تۇيرەۋىش تۇيرەلەدى. قازىرگى كەزدەردە كەيبىر جەرلەردە قالىڭدىقتىڭ باسىنا ساۋكەلە كيگىزىپ، اق جەلەك جاباتىندار دا كەزدەسەدى.
تاقيا – ەرلەردىڭ جەڭىل باسكيىمى. تاقيانىڭ تۇرلەرى كوپ: بيىك توبەلى، تەگىس توبەلى جانە ۇشكىر توبەلى تاقيا،ت.ب. ەرلەر كيەتىن تاقيادا تەڭگە، مونشاق، تانا بولمايدى. ونىڭ ەسەسىنە ولار «ءمۇيىز»، «ات ەرىن»، «شىرماۋىق» سياقتى ورنەكتەرمەن كەستەلەنەدى. تىگىن ماشيناسىمەن، قولمەن «تاڭداي»، «يرەك» قابىرعا تىگىستەرمەن ادەمىلەنىپ سىرىلادى. تاقيانى پۇلىشتەن، قۇرىمنان، بالبارقىتتان، ال استارىن جىبەك، ساتەننەن تىگەدى. بيىك توبەلى تاقيا مەن تەگىس توبەلى تاقيانىڭ تىگىلۋى بىردەي. ال ۇشكىر توبەلى تاقيانى تىككەندە، ونىڭ ەتەگىنىڭ جالپاقتىعىن ءۇش ەلىدەي ەتىپ، تىك ءتورتبۇرىش ەتىپ قيىپ الادى. ونىڭ توبەسى ءۇشبۇرىش فورمالى ءتورت نە التى سايدان قۇرالادى. الدىمەن ولاردى تىگىسىن ىشىنە قاراتىپ قۇرايدى دا، ودان سوڭ سايلاردىڭ ەتەگىن تاقيانىڭ ەتەگىنە قوندىرادى. تاقيا مىجىلماي، ءوز فورماسىن ساقتاپ تۇرۋى ءۇشىن ونىڭ استارى مەن قوس استارىن بەتتەستىرىپ ءجيى ەتىپ سىرادى. ودان كەيىن تىسىن جاۋىپ، شەتىن باسقا ءتۇستى ماتامەن باسقا ءتۇستى ادىپتەن كومكەرەدى. سايلاردىڭ جانە تاقيانىڭ توبەسى مەن ەتەگىنىڭ قوسپا تىگىستەرى بىلىنبەۋى ءۇشىن سول تىگىستەردى باستىرا جىبەك جىپپەن ادەمىلەپ شالىپ تىگەدى. قازىرگى كەزەڭدە جەرگىلىكتى كاسىپورىندار ءار ءتۇرلى تاقيا جاساپ شىعارادى.
تون – قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ونى قويدىڭ، ەشكىنىڭ جانە قۇلىننىڭ تەرىسىنەن تىگەدى. تون تىگەتىن تەرىنىڭ، ەڭ الدىمەن، شەل مايىن ارىلتادى. ودان سوڭ ونى كۇبىگە سالىپ، نە اشىق كۇيىندە يلەيدى جانە راۋعاشتىڭ نىلىنە بويايدى. بۇل توننىڭ سىرتىنىڭ كىرلەمەۋى ءۇشىن كەرەك. توننىڭ قازاق دالاسىندا تاراعان نەگىزگى ەكى ۇلگىسى بولعان. ونىڭ ءبىرى – تىك تون. ەكىنشىسى – بۇرمە تون. تىك توننىڭ ەكى ءوڭىرى مەن ارتقى بويى شاپان، كۇپى سياقتى تۇتاس ءپىشىلىپ الىنادى. ال بۇرمە توننىڭ ەكى ءوڭىرى مەن ارتقى بويى، كەۋدەسى جانە ەتەكتەرى بولەك پىشىلەدى. ونىڭ كەۋدەسى مەن ەتەگىن قۋسىرادى دا، ودان سوڭ ءبۇرىپ قوندىرادى، ەتەگى كەۋدەسىنە قاراعاندا كەڭ پىشىلەدى. تون بەلىنەن بۇرمە شىعاتىندىقتان، ونى «بۇرمە تون» دەپ اتاعان. بۇرمە تون تىك تونعا قاراعاندا ءساندى بولادى. تونعا ەلتىرىدەن، سەڭسەڭنەن، كەيدە اڭ تەرىسىنەن جاعا سالىپ، ەتەگى مەن ءوڭىرىن، جەڭىنىڭ ۇشىن ەلتىرىمەن جۇرىندايدى. توندى ساندەۋ ءۇشىن ونىڭ ەكى وڭىرىنە، ەتەگىنە، جەڭىنە جىبەك جىپپەن كەستە تىگەدى. قۇلىن تەرىسىنەن تىگىلگەن توندى «تايجاقى» دەپ اتايدى. تايجاقىنىڭ تىگىسى ىشىنە قاراعانىمەن تەرىنىڭ ءجۇنى سىرتىنا قارايدى. ول ءساندى بولۋى ءۇشىن قۇلىننىڭ جالىن توننىڭ ارقاسىنا، ەكى جەڭىنىڭ ۇستىنە كەلتىرىپ تىگەدى. مۇنى كوبىندە بالالارعا ارناپ جاسايدى، وعان استار سالىنبايدى. استار سالعان اراسىنا ماقتا، نە ءجۇن تارتقان ۇلكەندەرگە ارنالعان تايجاقىنى ادەتتە تون ورنىنا كيە بەرەدى. توننىڭ ەڭ قىمباتى –قامقا تون. بۇل تون ەكى ءتۇرلى جولمەن تىگىلەدى. ونىڭ ءبىرى – «قامقا» دەپ اتالاتىن جىلتىر قارا ءجۇندى اڭنىڭ تەرىسىنەن تۇگىن سىرتىنا قاراتىپ تىگىلەدى. ەكىنشىسى – التىن، كۇمىس جىپتەردەن (زەردەن) توقىلعان ماتادان تىگىلەدى. بۇل توننىڭ ەكەۋى دە باعالى. قازىرگى كەزدە قوي تەرىسىنەن ساندەپ تىگىلگەن توندار وندىرىلەتىن بولدى.
شاپان – قازاقتاردىڭ جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق كيىمى. ونى قالىڭ ماتادان اراسىنا ءجۇن، ماقتا سالىپ، استارلاپ نەمەسە قوس استارلاپ سىرىپ تىگەدى. ول – نەگىزىنەن، تىك جاعالى، ءىشىنارا قايىرما جاعالى دا بولادى. شاپان «سىرمالى شاپان»، «قاپتال شاپان»، «قيمالى شاپان» دەپ بولىنەدى. قىز-كەلىنشەكتەرگە ارنالعان قيمالى شاپاندى ءتۇرلى-ءتۇستى ماساتىدان تىگىپ، جاعا-جەڭىنە، ەتەگى مەن ەكى وڭىرىنە زەر ۇستايدى. تۇيمە ورنىنا اسىل تاستار ورناتىلعان كۇمىس قاپسىرما (ىلگەك) پايدالانىلادى. قازىرگى كەزدە ءتۇرلى-ءتۇستى ماساتىدان ەكى ءوڭىرى مەن جەڭى كەستەلەنگەن نەمەسە زەر ۇستالعان (اراسىنا ءجۇن، ماقتا سالماي) شاپاندار تىگىلىپ ساتىلادى. قازاق حالقىنىڭ اراسىنا سىيلى ادامدارعا سىيلىق رەتىندە شاپان كيگىزۋ ءداستۇرى كەڭ تاراعان.
شەكپەن – جۇننەن توقىلاتىن سىرت كيىم. شەكپەن تەك قانا تۇيە جۇنىنەن توقىلادى. كۇزەپ الىنعان تۇيە ءجۇنىن شاڭتوزاڭنان ارىلتىپ، ودان سوڭ قولمەن مايدالاپ تۇتەدى دە، شۇيكە جاسايدى. شۇيكەلەنگەن ءجۇندى ۇرشىقپەن يىرەدى. شەكپەن توقيتىن ءجىپ وتە جىڭىشكە بولادى. يىرىلگەن ءجىپتى ەكى اعاشتىڭ اراسىنا ىسپالاپ وتكىزىپ، ونىڭ بۋىلتىقتارىن كەتىرىپ، قايتا وڭدەيدى. شەكپەن دە تەرمەباۋ توقيتىن ورمەكپەن توقىلادى. توقىلىپ بولعان شەكپەندى كادىمگى ماتادان كيىم پىشكەندەي ەتىپ ولشەپ پىشەدى. شەكپەندى جازدا كيەدى. وعان قارا بارقىتتان نە بولماسا تىستىق ماتادان قاپتال جاعا (دوڭگەلەك جالپاق جاعا) سالىپ، ەتەك-جەڭىن سونداي ماتامەن كومكەرىپ ادىپتەيدى. شەكپەننىڭ ەڭ ادەمى ءتۇرىن «شيدەم شەكپەن» دەيدى. شيدەم شەكپەن تايلاقتىڭ جۇنىنەن توقىلادى. تايلاقتىڭ ءجۇنى ءارى مايدا، ءارى جەڭىل بولاتىندىقتان، ودان توقىعان شەكپەن دە ادەمى بولىپ شىعادى. شەكپەن سۋ وتكىزبەيدى، سوندىقتان ول – ءارى سۋلىق، ءارى جايشىلىقتا كيە بەرۋگە جارامدى بەساسپاپ كيىم. سۋ تيگەن سايىن شەكپەن شيرىعىپ، قالىڭداي تۇسەدى. شەكپەننىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى، ول تازا تۇيە جۇنىنەن توقىلعاندىقتان اسا مىقتى بولادى، ۇزاق كيىلەدى.
ىشىك – قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ءبىرى. ول ەلتىرىدەن، سەڭسەڭنەن، ءارتۇرلى اڭ تەرىلەرىنەن تىگىلەدى، سىرتى ماتامەن تىستالادى. ىشىك تىگىلەتىن تەرى تۇرىنە قاراي ەلتىرى ىشىك، سەڭسەڭ ىشىك، قاسقىر ىشىك، تۇلكى ىشىك، پۇشپاق ىشىك، ورمان ىشىك، جانات ىشىك، بۇلعىن ىشىك، ت.ب. دەپ اتالادى. ىشىك تىگەتىن تەرىنى شەل مايىنان، كوك ەتىنەن ارىلتىپ العان سوڭ اشىعان ايران جاعىپ يلەيدى. تەرى ابدەن ءيى قانعاندا يرەك اعاشپەن تاراپ، قولمەن ۋقالاپ، كەرىپ-سوزىپ جۇمسارتادى. ىشىكتى جورمەپ تىگەدى جانە تىگىستەرىنىڭ ءبارى تەرىنىڭ تاقىر جاعىنا قارايدى. جۇقا تەرىلەردى ماقتا جىپپەن تىكسە، ال قالىڭ تەرىگە ءجۇن ءجىپ پايدالانىلادى. ىشىكتىڭ ءىشى دايىن بولعان سوڭ ونىڭ تاقىر بەتىنەن بيداي شۇبەرەك كوكتەيدى دە، بارقىت، شۇعا، ءپۇلىش سياقتى قالىڭ تىستىق ماتالارمەن تىستايدى. قاسقىر ىشىككە – قاسقىر نە تۇلكى تەرىسىنەن، سەڭسەڭ ىشىككە – ەلتىرىدەن، باسقا تۇرلەرىنە قۇندىز نە بۇلعىن تەرىسىنەن جاعا سالىنادى. ىشىك – ەكى ماۋسىمدا دا كيۋگە ارنالعان جىلى كيىم. مىسالى، قاسقىر ىشىك، تۇلكى ىشىك، كوكەباي ىشىك، قارساق ىشىك، بۇلعىن ىشىكتەر – قىستا، پۇشپاق ىشىك، ورمان ىشىك، جانات ىشىك، ەلتىرى ىشىكتەر قارا كۇزدە، كوكتەمدە كيۋگە ارنالعان. سەڭسەڭ ىشىك، قاسقىر ىشىكتى – ەرلەر، قالعان تۇرلەرىن كوبىنەسە ايەلدەر كيگەن. ايەلدەر مەن بويجەتكەندەر كيەتىن ىشىكتەر وتە ءساندى ەتىپ تىگىلەدى. ولاردىڭ وڭىرىنە، جەڭىنىڭ اۋزىنا، ەتەگىنە اينالدىرا قۇندىزدان، سۋساردان جۇرىن ۇستايدى. تىسىنا جىبەكپەن كەستە تىگەدى. ەلتىرى ىشىك جەتىلگەن قوزىنىڭ بۇيرا ەلتىرىسىنەن تىگىلەدى. سەڭسەڭ ىشىك مارقا قوزىنىڭ سەڭسەڭىنەن تىگىلەدى. ورمان ىشىك تۇلكىنىڭ تاماق تەرىسىنەن نەمەسە «ورمان تۇلكىسى» دەپ اتالاتىن تۇلكى تەرىسىنەن تىگىلەدى. پۇشپاق ىشىك تۇلكىنىڭ پۇشپاق تەرىسىنەن تىگىلەدى. ىشىكتىڭ قايسى ءتۇرى بولسا دا ءارى جىلى، ءارى كيۋگە تاماشا ءساندى كيىم سانالادى.
كيمەشەك – قازاق ايەلدەرىنىڭ باسكيىمى. ونى اق باتەس نەمەسە اق تورعىننان دايىندايدى. كيمەشەكتىڭ باسقا كيەتىن جاعى اشىق ەتىپ جاسالادى. ارتقى جاق ەتەگى ايەلدىڭ ساۋىرىن، الدىڭعى جاق ەتەگى ومىراۋىن، ەكى جاعى يىقتارىن جاۋىپ تۇرادى. كيمەشەك بەتىنىڭ ەكى جاعى تاماشا زەر جىپتەرمەن نەمەسە قىزىلدى-جاسىلدى جىبەك جىپتەرمەن كەستەلەنەدى. شەت-شەتىنە وقا باستىرىلادى، اسەمدەپ كوركەمدەيدى. ادەتتە كيمەشەكتى جالاڭ ءوزىن كيمەيدى. ۇستىنە شىلاۋىش تارتىپ، ءبىرتۇتاس كيمەشەك-شىلاۋىش رەتىندە كيەدى. سوندا عانا ول جاراسىمدى باسكيىم بولادى. شىلاۋىشتىڭ شەتتەرىنە سالپىنشاق ۇزبەلەر، مارجاندار تاعادى. مۇنىڭ ءوزى جاس ايەلدىڭ كوركىن ونان ارى ارتتىرا تۇسەدى. كۇيەۋى ولگەن ايەلدەر ءوزىنىڭ باسىندا قايعى-مۇڭ بار ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن كەستەسىز، بولسا دا قىزىلدى-جاسىلدى كەستەسى جوق، اق جاقتى كيمەشەك كيەدى. ءار تايپا ەلدىڭ ءوزىنىڭ كيمەشەكتى مانەرلەۋ ونەرى بولادى. ءبىزدىڭ شىڭجاڭدا ىلەدەگى قىزاي ەلىنىڭ كيمەشەگى مەن التاي، تارباعاتاي ەلىنىڭ كيمەشەكتەرىندە بەلگىلى پارىق بار.
شىلاۋىش – كيمەشەكتىڭ سىرتىنان كيەتىن، اق باتەس نەمەسە اق جىبەكتەن جاسالعان (تىگىلگەن) ايەلدەردىڭ باسكيىمى. قازاقتا ءار جەردىڭ، ءار ەلدىڭ وزىندىك شىلاۋىش تارتۋ ءتارتىبى، ۇلگىسى بولعان. كەلىن ءتۇسىپ ءبىر مەزگىل وتكەن سوڭ كەلىنشەكتىڭ جەلەگىن الىپ كيمەشەك-شىلاۋىش كيگىزۋ سالتى وتكىزىلىپ وتىرعان. ەگدە ايەلدەر مەن جاس كەلىنشەكتەردىڭ كيمە-شەك-شىلاۋىش تارتۋ ۇلگىسى دە ۇقسامايدى. جاس كەلىنشەكتەر شىلاۋىشتىڭ قىرىن شىعارىپ، ساندەپ تارتادى ءارى توبەسىنە، قوسپالارىنا ايجاق، ورنەكتى تۇيرەۋىشتەر وتكىزەدى.
كەبەنەك (كەي جەردە كەبەنتاي) – اق كيىزدەن ارنايى جاسالعان سىرت كيىم. ونى ءتۇن جاستانىپ جورىققا اتتاناتىندار، جىلقى كۇزەتىندەگىلەر كيەدى. كەبەنەكتىڭ جاعاسى مەن باسقا كيەتىن بولىگى تۇتاس، بىرگە، ەتەگى اياقتىڭ باسىنا دەيىن ءتۇسىرىلىپ، كيىمنىڭ سىرتىنان قاپتاپ كيەتىندەي ەتىپ، كەڭ تىگىلەدى.
كۇلاپارا – تىماقتىڭ سىرتىنان كيگىزىلەتىن قابى. قىستا كيەتىن كۇلاپارانى تۇيە جۇنىنەن توقيدى نەمەسە اراسىنا ماقتا نەمەسە ءجۇن سالىپ، سىرىپ جاسايدى. بۇل تىماقتىڭ سىرتىنان سۋ، سۋىق وتكىزبەۋ ءۇشىن كەرەك. سىرتى ءبىر ءتۇستى ماتامەن، جىبەك كەزدەمەمەن تىستالادى. ال جازدىق كۇلاپارا جۇقا جىبەك نەمەسە تورعىننان جاسالىپ، تىماقتىڭ سىرتىنان كيگىزىلەدى. قۇلاق تۇستارىنا كەستە نەمەسە ءارتۇرلى زەرمەن اشەكەي سالادى. كۇلاپارا تىماققا ءسان كىرگىزەدى ءارى ونى كىرلەۋدەن، توزۋدان قورعايدى.
قامقا تون. توننىڭ ەڭ باعالى ءارى ادەمى ءتۇرى «قامقا تون» دەپ اتالادى. اس – اتتىنىكى، توي – توندىنىكى» دەگەن ءسوز وسىنداي توندارعا قاراتىلعان بولار. ونى بۇرىن باي، بي، حان، مىرزا، حانىم سياقتى بيىك مارتەبەلى ادامدار كيگەن. كيىمنىڭ بۇل ءتۇرى ونداتر، قۇندىز، بۇلعىن، مانات سياقتى باعالى اڭ تەرىلەرىنەن تۇگى سىرتىنا قاراتىلىپ، استارلانىپ جاسالادى. ءيىن ابدەن قاندىرىپ، قىناعا بوياپ، اڭ تەرىلەرىمەن جيەكتەپ، قوي تەرىسىنەن دە جاساۋعا بولادى. ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارى ءحىح عاسىردىڭ باسىندا اققۋدىڭ تەرىسىنەن قامقا تون تىككىزگەن. ءۋالي حان (1741-1821) ولگەندە ونىڭ قامقا تونىن ايعانىم حانىم (1783-1853) كەزىندەگى سىيلاس زامانداسى بايدالى بيگە كيگىزگەن ەكەن.
جازۋشى، ەتنوگراف، باسپاگەر زەينوللا سانىكتىڭ كوپ تومدىق ەڭبەگىنىڭ 280-294 بەتتەرىنەن الىندى.
ماقالانىڭ باسىن وقۋ ءۇشىن سىلتەمەنى باسىڭىز.
