مەنىڭ وسى تاقىرىپتى كوتەرۋىمە سەبەپشى بولعان ماسەلە، قازاقستانداعى اتى شۋلى «قاڭتار قىرعىنى» ەمەس، قايتا كۇن سايىن پىشاقتاسىپ قىرىلىسىپ جاتقان قانقۇيلىلىق بولىپ وتىر. قاڭتار وقيعاسى، وڭدى-تەرىستى ەكى تاراپتىڭ ماقساتتى، ۇيىمدى تۇردەگى قاقتىعىسى دەسەك، قازىرگى جايىن قازاعىمىزعا قىرىق پىشاق بولىپ قىرىلىساتىنداي نە جەتپەي جاتىر؟
مۇنداي وقيعالاردى ايتا بەرسەك جازىپ تاۋىسقىسىز بولىپ بارادى. ماسەلەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن، قاناعاتتانارلىق شەشىم تاپپاي، سۇزبەبۋازدىققا سالىپ سوزىلعان «تالعار وقيعاسى»، اسكەر اراسىندا، وقۋشىلار ىشىندە، تاعى باسقا ورىنداردا بولىپ جاتقان ايانىشتى ولىمدەردى ويلاعاندا، سول قانىشەرلەرگە قارعىس ايتىپ كەكتەنەمىز دە، جەمقور بيلىكتىڭ شەڭگەلىندەگى ادىلەتسىز زاڭنان تۇڭىلگەن بەيۋاز جاندارعا قابىرعامىز قايىسىپ كۇڭىرەنەمىز. قازاق، كىسى ولتىرۋدەن تايىنبايتىن جاۋىزداردى «قانى سۇيىق قارانيەت» دەپ اتايدى.
بۇرىنعىنىڭ ەرلەرى شەكىسىپ بارىپ بەكىسۋشى ەدى، ەندىگىنىڭ ەزدەرى باسىنان ءسوز اسىرماي، سوزگە كەلىسە قالسا پىشاق سۋىراتىندى شىعاردى. سوندا قازىرگى ادامداردىڭ قانى سۇيىق پا، الدە جۇرەكتەرىندە يمان بولماعاندىقتان، كورمازىرەتتى ءىشىپ-جەۋدەن، قاندارىنداعى جەلاتين مولشەرى ارتىپ كەتكەن بە؟ قايران قازاعىم-اي! وزىڭە ءوزىڭ مىقتى بولعانشا، ەسىڭدى جيىپ، ەلىڭدى تانىپ، سىرتقى جاۋعا ورتاق قارسى تۇرۋدىڭ بىرلىگىن جاساساڭ بولماي ما! ءبىزدىڭ قازاق ءبىر-بىرىمەن توبەلەسكەنگە، ءبىر-بىرىنە الىمجەتتىك جاساۋعا ماپانداي، ال وزگە ۇلتتىڭ بەتىنە ءتۇزۋ قاراي الماي، بۇگەجەك قاعىپ جارامساقتانعانعا شەبەر. قولىنا تەڭگە ۇستاتا قويسا، تەبىتىپ تۇرعانداردىڭ قاي-قايسىسى تەرىس اينالا بەرەدى. بۇل، ارسىزدىقتان با، كەدەيلىكتەن بە، ويسىزدىقتان با؟! كىرمەلەر ءبىزدىڭ تامىرىمىزدى ابدەن باسىپ، وسى قىلىعىمىزدى تولىق ءبىلىپ العان. ءوز قازاعىڭا تىرجيىپ، تەڭگە بەرگەنگە ىرجيعاندى قويماساق، اقشانىڭ قۇلىنا اينالىپ، جەرىمىزدەن ايىرىلماي قويمايمىز! ءبىزدى ەجەلدەن ماندىتپاي كەلە جاتقان، وسىنداي جىمىسقى ساتقىندىق. اقشاعا ارىن ساتقان ەل، جەرىن دە ساتا الادى. جەرسىز قالعانىڭ، ەلسىز قالعانىڭ! مۇنى ايتىپ، ۇلت ارازدىق تۋدىرايىق دەپ وتىرعامىز جوق. ۇلت جونىندە، ءتىل جونىندە پىكىر ايتساڭ «ۇلت ارازدىق تۋدىردى. پالەن باپقا قايشى ءسوز سويلەدى» دەپ جابىسا كەتۋ بىزدە مودى. «قول ىشكە يىلەدى» دەگەندى ۇمىتىپ، كەرىسىن ىستەۋگە قۇشتار. اينالايىن قازاعىم، ۇلتىڭدى، ءتىلىڭدى، ءدىلىڭدى الدىمەن ءوزىڭ قۇرمەتتە. ءوزىڭ تورگە شىعار. باسقالار سوندا عانا ساعان قۇرمەت ەتەدى. ءوز اناسىنان بەزىنگەن جاندى كىم قۇرمەتتەۋشى ەدى؟! «ۇلكەن بالىق كىشى بالىقتى جۇتاتىن» مىنا زاماندا تەك وزىڭە عانا مىقتى بولعانشا، وتانىڭدى، جەرىڭدى، نامىسىڭدى بىرلەسىپ قورعا، بەرەكە-بىرلىكتە بول، جۇدىرىقتاي جۇمىل دەمەكشىمىز. اناۋ جەرلىك، مىناۋ ورالمان دەپ ءبولىنۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ ونسىز دا سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بولىپ تۇرعان از قازاققا الاۋىزدىق نە ابىروي بەرەر؟!
ءوزىم نەشە رەت گەرمانيادا بولعانىمدا بىزدەن كوشىپ بارعان تالاي نەمىسكە جولىقتىم. «سەن شەتتەن كەلگەنسىڭ، ورالمانسىڭ دەپ ەشكىم ايتىپ كورگەن ەمەس. بۇل ەل ۇلتتىق تۇتاستىق پەن تىلدىك بىرلىكتى ۇستەم ورىنعا قويادى»،- دەدى. شىنى كەرەك، بىزدە ۇلت تۇتاستىق تانىمى ءالى تولىق قالىپتاسپاعان. سوندىقتان، جەرگە، وڭىرگە، رۋعا ءبولىنىپ، قىرىق پىشاق بولىپ شىعا كەلەمىز. «اۋىل ءيتى الا بولسا دا ءبورى كورگەندە بىرىگەدى» دەگەن ەستەن كوتەرىلگەن. مىنا حالىقدانالىعى ەستە بولسىن: «توزعان قازدى توپتانعان قارعا جەيدى». مۇحتار شاحاننىڭ ء«تورت انا» اتتى ولەڭىندە:
ءتورت انادان سەنىم تابا الماعان،
تامىرسىزدىڭ باسى قايدا قالماعان؟!
ءتورت اناسىن سىيلاماعان حالىقتىڭ،
ەشقاشاندا باق جۇلدىزى جانباعان.
سويتە تۇرا «باتىر ۇلتپىز. ۇلانعايىر جەرىمىزدى كەزىندە بابالارىمىز، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ قالعان» دەپ، ماسايرايتىنىمىزدى قايتەرسىز! ونداي باتىردىڭ ۇرپاعى بولساق، سول بابالار اماناتتاپ كەتكەن جەردى، جىرىمشەتتىكتەپ، بەيساۋاتتارعا بەرىپ جاتقانىمىز قالاي؟ قازىر، مىقتاعاندا سول اتا-بابامىزدىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىپ، اس بەرىپ، قول جايىپ قۇران وقىعاننان باسقا، قولىمىزدان كەلىپ جاتقان ءىستى كورگەمىز جوق. مىنا زاماندا تالپىنباساڭ، سوقىر سەنىمدى جويىپ، ونەر-ءبىلىم يگەرىپ، قولىڭا قارۋ الىپ وتانىڭدى قورعاماساڭ، «ولگەن بۋرانىڭ باسىمەن ءتىرى اتاندى قورقىتاتىن» زامان ەمەس. سوندىقتان، باتىر بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا مۇراگەرلىك ەتەيىك. ۇيگە كەلسە باتىر، سىرتقا شىقسا پاقىر سىياقتى «قازان بۇزار ءۇي تەنتەكتىكتى» دوعارايىق، باۋىرلار. ءبىزدىڭ تۇتاس الەمگە جار سالىپ، اۋىز توزدىرىپ ايتىپ جۇرگەن: «وسى جەرىمىزدى بابالارىمىز، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ قالعان» دەگەن ءسوزىمىز دە تولىققاندى تۇجىرىم ەمەس. اتا-بابالارىمىز بىلەكتى سىبانىپ تاستاپ، اتتانداپ، كوزسىز سوعىسا بەرگەن جوق. ءبىز ايتقانداي دويىر كۇشتىڭ عانا يەسى ەمەس-تۇعىن. سوعىستا دالباسالىق تىپتەن جاساماعان. ولار سوعىس ستراتەگياسىن وتە جاقسى مەڭگەردى. كەيدە «شىعىستان بەلەڭ بەرىپ، باتىستان باس سالا» ءبىلدى. «جەر وشاق تاكتيكاسىن» دا كەرەمەت قولدانعان. سوعىستان جەڭىلىپ شەگىنگەن كەزدەردە، جەر وشاقتى كۇنىنە كوبەيتىپ قازىپ، جاۋعا «بۇلارعا ساي-سالادان سارباز كەلىپ جاتىر ەكەن» دەگەن جاڭساق تۇسىنىك قالىپتاستىرىپ، ولاردىڭ وكشەلەي قۋالاۋىنان ساقتاندى. جەر وشاقتى كەمىتە قازىپ، جاۋلار «ساربازدارى ازايىپتى» دەپ لاپ قويعاندا، تىعىلىپ جاتىپ تالقانىن شىعارا ءبىلدى. اتا-بابالارىمىزدا ۇلكەن پاراسات بولدى. سوندىقتان جاتتاندى ايتىلىپ جۇرگەن بۇل ءسوزىمىزدى «بابالارىمىز تەڭدەسسىز پاراساتىنا سۇيەنە وتىرىپ، ۇلانعايىر وسى جەرىمىزدى اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ قالعان» دەپ ايتساق ءجون.
قان ىشەرلەردىڭ كەسىرىنەن، كۇڭىرەنگەن وتباسىلارىنىڭ ءادىل شەشىم تاپپاي، زار ەڭىرەپ جاتقان مۇڭ مەن زارىن ەستىگەنىمىزدە، ادامداردىڭ قانى عانا سۇيىق ەمەس، وعان قوسا ەلىمىزدىڭ زاڭى دا سۇيىق ەكەندىگىن بايقايمىز. ەگەر، زاڭ دۇرىس بولسا، بەيۋاز جانداردىڭ قىرشىنىن قيعان قانىشەرلەردىڭ دەر كەزىندە سوتتالعانى قانە؟ قانشاما قىلمىسكەر پارا بەرىپ بوستاندىقتا ءجۇر. قانشاما ادام زار يلەپ، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق جەپ جاتىر!؟ زاڭ اتقارۋداعى جەلبۋازدىق، ادىلەتسىزدىك باستارىنىڭ دىمى كەپپەگەن ەلىكتەگىش جاستاردى قۇتىرتىپ، قاتىستى اتا-انالارعا اۋىق-اۋىق قاسىرەت، ەلگە ۇرەي، قوعامعا ورنىقسىزدىق سىيلاپ كەلەدى. ءبىر مىسال ايتايىن. ءىنىم ءۇيىن اشەكەيلەتىپ، الاياق ءبىر وزبەك ءبىراز اقشاسىن الىپ، قاراسىن كورسەتپەي كەتكەن سوڭ، ساقشىعا ارىز بەرگەن. ايتىلمىش حالىقتى «قورعاۋشى» ساقشىلار، الگى الاياقتى تاۋىپ، تولقۇجاتىن الىپ، ىنىمە «تولقۇجاتسىز بۇل ەشقايدا كەتە المايدى. قۇجاتىن سىزگە بەرەيىك، بىزگە 500 مىڭ تەڭگە بەرىڭىز» دەگەن. ايتا بەرسەك، مۇنداي جاعداي اركىمنىڭ باسىندا بار. «كولىكتى توقتاتىپ، ايىپپۇل سالماقشى بولعان پوليتسەيگە اقشا بەرمەدىك» دەپ كىم ايتا الادى؟ زاڭ سالتانات قۇرماعان جەردە جاۋىزدىق، ۇرلىق-قارلىق اسقىنباي قايتەدى؟!
قاشان ايتتى دەمەڭىز، ىشكى بىلىقپالىق جونگە سالىنبايىنشا، سىرتقى جاۋعا قارسى تۇرامىز دەۋ - ميسىزدىق. تاريحتى زەردەلەسەك، ىشكى الاۋىزدىق قۇرىپ-جويىلۋعا سەبەپ بولعان مىسالدار از ەمەس. "جامان ايتپاي جاقسى جوق" دەيدى قازاق. زاۋەدە عالام، ۋكراينانىڭ كۇنى باسىمىزعا كەلەر بولسا، توزعان قازدىڭ توپتانعان قارعاعا جەم بولعانى سوندا بولادى. نەگە دەسەڭىز، حالىقاراعا جاعىمپازدانىپ، قارۋسىزدانعان ەلىمىزدىڭ ىشكى جاقتان قاۋساپ تۇرعانى بەلگىلى. قارۋ-جاراق جاعىنان جاۋعا قارسى تۇرارلىق قاۋقارىمىز جوق. باسىڭا ءىس تۇسكەندە، «بەيبىتشىلىك جارشىسى ەدى» دەپ ەشكىم دە ەسىركەمەيدى. قالپاقپەن ۇرىپ الادى. ەكىنشىدەن، ءىرىپ-شىرىگەن جەمقورلىقتىڭ كەسىرىنەن بىلىققان زاڭنىڭ يگىلىگىن بۇزاقىلار كورەتىن بولادى. كىسى ولتىرگەن اۋىر قىلمىسكەرلەرگە بەرىلۋگە ءتيىستى ءولىم جازاسىن مانداتتان قالتىرىپ، پارا الىپ، تايراڭداتىپ بوستاندىققا جىبەرىلگەندىگى ءۇشىن، ولار ۇكىمەتكە رازى بولىپ وتاندى قورعامايدى. قايتا، جاۋمەن استاسىپ، بيلىككە شاباتىن سولار بولادى.
«ماي تىلەسەڭ، مىنە، قۇيرىق» دەگەن سوندا بولىپ، بيلىك باسىندا زاڭ بۇزىپ وتىرعان جەمقورلار، «زاڭىمىز سۇيىق پا، مىنالاردىڭ قانى سۇيىق پا» دەگەندى ويلاپ، تاۋبەلەرى سوندا ەستەرىنە تۇسەدى-اۋ…
ويلانايىق، قازاعىم!
قانىمىز سالقىن، زاڭىمىز جارقىن بولسىن!
كوك تۋىمىز جەلبىرەي بەرسىن، شەندىلەر حالىققا ەلجىرەي ءبىلسىن!
كاكەن قاسىمحانۇلى
