Qazaqtyŋ öz qūndylyǧyna bajailai qarau däurenı bastaldy. Būl - ūlttyŋ damu kepılı.
Būl - materialdyq igılıkten bas köterıp, ūlttyŋ ruhani qūndylyǧyna degen nazary auǧandyǧy ǧana emes, ūlt bolyp qaluǧa ǧana tyryspai, damuǧa ūmtylǧany!
Osy retten qaraǧanda, soŋǧy kezderı ūlttyq bolmysymyzdyŋ bır ainasy bolarlyq aitysqa qatysty är aluan äŋgımenıŋ, syn men mınnıŋ, taitalastyŋ şyǧuy - osy saladaǧy qalyptasqan tüzılıstıŋ jetken belgılı bır satysynyŋ jetkılıksız bolyp, daǧdaryp, endıgı deŋgeidıŋ oǧan alasalyq ete bastaǧanyn körsetedı. Taqyrypqa aralasuymyzdyŋ özı de osy bır üderıske (prosess) baiqauşy ǧana emes, qatysuşy bolu da azamattyq paryzymyz bolǧandyqtan.
Tılımızde bar «aiqai-ūiqai» degen qos sözdıŋ osyndai ürdıske (tendensiia) qatysty tauyp aitylǧanyna qairan qalasyŋ: aiqai - üderıstıŋ türı, syrtqy körınısı, dybysy bolsa, ūiqai (ūiu, ūiqasu, üilesu, jymdasu) - üderıstıŋ mazmūny. Şamasy bız būǧan deiın qai üderıste de «aiqaiǧa» män berıp, «ūiqaidy» aiaqasty ettık. «Aiqai» - damudyŋ alǧyşarty ǧana ekenın eskermei keldık. Bız äzırge Türge ǧana nazar audaryp keldık. Damudyŋ basty körsetkışı ylǧi da Mazmūnnyŋ qolǧa alynuynan körınedı. Şamasy, endıgı ruhani ömır Mazmūnǧa erıksız nazar audartyp otyrǧandai el damuynyŋ jaŋa deŋgeiı men talabyn qajetsınude. Būl Qajettılık barlyq sala boiynşa talap etılude. Sol sebeptı, būǧan deiın oŋdy-soldy joly bolǧan Halturanyŋ maŋdaiyna «tas atyla» bastady. Ol,tıptı, ömırdıŋ bar salasy boiynşa körınıs berude. Endeşe osyǧan orai söz örbıtetın uaqyt ta pısıp jettı. Äsırese, ūltymyzdyŋ ışkı ruhy men qairatyn, jıgerın şiryqtyryp syrtqa äigıleitın, türkılık demokratiianyŋ dialektikalyq ruhani tūrpatyn paş etetın Aitys turasynda söz qozǧau sol önerdıŋ tūtuşysy (nositelı) retınde mındetımız de.
Aitys - ädebiet pe?
«Qolda ösken tüienıŋ tailaq aty qalmaidy» degen bar. HH ǧasyrdaǧy talap pen biıkten aitysty halyq auyz ädebietınıŋ bır salasy retınde tanyp, zerttep, qaita qalpyna keltıruge tura keldı. Būl äreket öz ǧasyrynyŋ deŋgeiınen qaraǧanda barynşa dūrys ärı äleuetke sai äreket bolatyn. Nätijesınde aitystyŋ keŋestık mazmūny qalyptasty: būrynǧy auyl-auyl, ru-ru bolyp qos taraptan bolatyn aitys endı audan-audan, oblys-oblys türındegı taraptar talasyna köştı, şaruaşylyq pen qyrsyzdyqty şeneuşı qūralǧa ainaldy.Qalai desek te, būl jaǧdai älemde syiaǧy (analogy) joq improvizasiialyq ejelgı türkı önerın öz qalpyna keltırdı, ömırden ornyn tapty, Alty alaştyŋ (qazaq-qyrǧyzdyŋ) säikestenu (identifikasiialyq) brendı retınde tüzıldı, ūlttyŋ abyroiyn asyrdy, onyŋ erekşe qūndylyq sapasyn körsettı.
Este joq eskı zamandaǧy dualistık ömır tūrqyn men dialektikalyq ömır filosofiiasyn paş etken būl öner bırneşe myŋ jyl būrynǧy qalyptasqan deitürkılık qoskındıktı ın-en (in-ian) tūrǧysynyŋ naǧyz äigısı bolatyn. Odünie men Būdünie, Ölı men Tırı, Aq pen Qara, Täŋır men Iŋır, Şyǧys pen Batys, Jaz ben Qys sekıldı poliarlyq taraptardyŋ bäsekelık taitalasy äuelde joralǧy (ritual) türınde tuyndasa, ol keiın önerdıŋ negızıne ainaldy. Būl - türkılık «ekı jarty - bır bütın» tūjyrymynyŋ naǧyz danalyq ejelgı «Şouy» bolatyn.
Söitıp, aitystyŋ arhaikalyq nūsqasynyŋ önerden jurnalistık syipatqa ūlasuyna Keŋestık zamanǧa deiın-aq, qazaq önerınıŋ altyn ǧasyry bolǧan HIH ǧasyr kırısken edı. Qoǧamdyq-äleumettık mäselenı ortaǧa salǧan Bırjan-Sara aitysy soǧan dälel. HH ǧasyr sony bekıttı, aitysty ǧasyrdyŋ basty aqparat qūraldarynyŋ obektısıne ainaldyrdy. Aitys tele-radio qūraldarynsyz ötpeitın boldy. Söitıp, aitystyŋ ädebiettık syipaty jurnalistık tūrpatqa tüpkılıktı jol berdı.
Ötken ǧasyrdaǧy aitystyŋ qalyptasyp, örbuı jekelegen adam esımderımen bailanysty bolsa da, oǧan basty alǧyşart sol kezgı qoǧamnyŋ qolynda bolatyn. HH ǧasyr aitysynyŋ qalyptasyp, damuyn kımnıŋ arqasynda desek te, üderıs oşaǧyn mazdatqan jaǧdaiǧa däl baǧa bere almas edık. Eger de aitysty jeke adamdarmen bailanystyrsaq, sol adamdardyŋ toqyrauymen bırge aitystyŋ toqyrauyn da moiyndauǧa tura keledı! Al, öner eşqaşan toqyramaidy, belgılı bır satyny basyp ötıp, kelesısıne ötetın ölara kezeŋdı ǧana bastan keşedı de, älgı jeke adamdar uaqyt şaŋyn qauyp, öz missiiasyn oryndaǧan küiı qala beredı. Al öner türın özgertıp, mazmūnyn baiytyp, sapalanyp alǧa basa beredı. Bızdıŋ oiymyzşa Aitys ta sondai bır kezeŋge tap keldı.
Aitys käsıbi öner me?
Bügınde aitystan tabys tabudyŋ jolǧa qoiyla bastaǧanyn, keibır aityskerlerdıŋ ondaǧan jülde-kölıkke ie bolǧanyn,tıptı, aitys qomaqty jülde qory bolsa ǧana ötetının moiyndai bastadyq.Demek, käzırgı aitystyŋ käsıbi önerge qoiylatyn basty talap - tabys tabuǧa baǧyttalǧanyn eşkım de joqqa şyǧara almaidy. Ärine, käsıbi önerge ainalu sol önerdıŋ akademiialyq sapaǧa köterıluıne negız bolar degen dämeden de qūr qalmasymyz anyq.Alaida, äzırge ondai üderıs te, körınıs te joq. Aitystyŋ teoriialyq jaǧynan tolyq syipattamasyn bylai qoiǧanda, aitystyŋ körkemdık jaǧyn saraptau bügınde jolda qalyp, ündınıŋ syiyry sekıldı syiynatyn ǧana jaǧdaidamyz.
Bügıngı aitys nege jüielı zertteu (bırdı-ekılı dissertasiialyq taqyryptyŋ bar ekendıgı ol talapqa jatpaidy) obektısı bolmai jür? Nege akademiialyq bılım nysany bolmai jür? Ol ädebiet pe, jurnalistika ma, sinkrettık öner me? Qarapaiym alǧanda, nege aitysty baǧalau kriteriiı naqtylanbaǧan? Aitys üderısı nege belgılı ädebiet ökılderınıŋ közqarasymen ǧana baǧalanuy tiıs? Aitystyŋ janr boiynşa, mazmūn men ūiymdastyru tetıkterı boiynşa naqtylanǧan türlerı nege joq? Bolsa nege jüiesız? Zaman qajetsınıp otyrǧan käsıptık talapqa aitystyŋ özı köterıldı me, tür men mazmūn käsıbi önerge laiyqtaldy ma? Aityskerler öz qyzmetın nege käsıbi tarifpen pūldaidy, al aitystyŋ mazmūny nege äuesqoilyq syipatta? Qaptaǧan būl saualǧa aitystyŋ ainalasynda jürgenderdı tūqyrtu üşın emes, asyl qūndylyqty bır saty bolsa da joǧarǧy deŋgeiden körgımız keletındıkten tuyndatyp, jauap ızdeuge täuekel etıp otyrmyz. Jäne de, aitystyŋ būryn moiyndalǧan ädebi salaǧa jatatyn öner ekendıgıne ülken küdıgımız bolyp otyr...
Bız bügınde aitysty superöner deŋgeiıne şyǧarumen dalbasalap jürmız. Onyŋ superöner boluy mümkın emes, öitkenı, ärbır öner özınşe - super! Aitysqa oppozisiialyq tūrpatty da tyqpalaimyz, ädebi körkemdıktı de körgımız keledı,mäselenı aştyru öz aldyna,tıptı, sony aityspen şeşkımız keledı!? Būl - aitysty damytu joly emes, ony qoljaulyq etu körınısı.
Käzırgı aitysqa qoiylatyn basty talap: şyndyqty jyrlau, ädılettı aitu, problemany aşu? Keşırıŋız, aq ter-kök ter bolyp, qarsylasymen şaiqasyp otyrǧan aitysker nege şyndyqqa bas qatyruy kerek? Ony ızdeitın de, jyrlaityn ädebiet bar emes pe? Ädılettı aitu deidı, ony zertteitın, ädılet üşın küresetın saiasattanu, qūqyqtanu sekıldı qoǧamnyŋ salalaryna qatysty infraqūrylymdar jetpei me? Ärı-berıden soŋ täuelsız saiasatşylar şe? Oppozisiia şe? Problemany aşpai, parlament ne ıstep jür? Qysqasy, bız aitysqa qoǧamdy qūtqaruşynyŋ rölın berıp, ony oppozisiia etıp te, saiasatşy etıp te, saiasattanuşy etıp te qoiǧymyz keledı.Bıraq aityskerlerdıŋ ışınen nege azamattyq pozisiiany bıldıretın sol salalar boiynşa bır de bır aituly azamat qoǧamnan laiyqty oryn almai jür? Öitkenı, bızdıŋ aitysqa qoiyp jürgen talaptar jyimasy (nabor) jüiesız, orynsyz, jasalyp otyrǧan jaǧdai laiyqsyz. Alda-jalda qoǧamda aşyq pıkır mädenietı ornyǧyp, demokratiia qalyptasyp jatsa, aitysqa ne qalmaq? Aitystyŋ käzırgı missiiasynyŋ jalǧandyǧy da, būrystyǧy da osynda.
Aitystyŋ äuelden qarapaiym da ūly missiiasy bar, ol poetikalyq taitalasu ǧana! Sonyŋ özı qazaqtyŋ qanşalyqty demokratiialyq örşıtkısı qanyna sıŋgen, bäsekeqūmar (konkurentosposobnyi) halyq ekenın äigıleitın qasiet! Aitystyŋ sodan adaspaǧany abzal.
Aitysker aqyn ba?!
Joq! Aityskerdıŋ aqyn boluy onyŋ poeziia ökılı boluyn mındetteidı. Alaida, aitysqa qatysu üşın poeziia ökılı boluy mındet emes. İmprovizasiialyq ūiqas tüzu qabyletın poetikalyq talaptyŋ bırı desek te, ūiqas quyp, taqpaqtatu (rifmalyq ūiqastyru dep tüsınıŋız) poeziialyq tolyqqandy önımdı bere almaidy. Taqpaqtatu - Aitystyŋ basty talaptarynyŋ bırı, bıraq aitysty poeziia salasyna qosatyn qasiet bola almaidy, bastysy emes. Bızdıŋ oiymyzşa, aitysqa improvizasiialyq taqpaqtatudan da qoiylǧan zor mındet bar, ol - aitysu! Aitysu degenımız - qarsylaspen ūiqas joldardy suyryp salyp jarysu emes, qarsylastyŋ ūiqastyra aitqan joldaryna tapqyrlyqpen qarsy jauap beru, poetikalyq toitarys beru, demek, aitysta poeziiadaǧydai taqyrypty qauzauǧa erkındık joq, qarsylastyŋ şaujaiyna täueldılık pen sodan sytylu üderısı bar. Mūnda jekpejektık sportqa tän daǧdyny qajetsınetın talap bar. Qai aitysker osy jaitty öz paidasyna taktikalyq jolmen şeşe alady, nätijege sol jetedı.Al, poeziianyŋ missiiasy men joly müldem basqa, ol - poetikalyq danalyq, filosofiia. Al, aitys - poetikalyq debat. Aitysker aitys kezınde özın önerpaz retınde emes, saiysker, Küresker sezınedı, al aqyn öleŋ jazu kezınde özın Tuyndatuşy sezınedı. Ekeuın salystyruǧa da, bır bırıne jaqyndatuǧa da, qarsy qoiuǧa da bolmaidy!
Ökınışke orai, bız aityskerdı aqyn atau arqyly şynaiy poeziia ökılderınıŋ nany men missiiasyn aitysqa jüktep, ädebiet pen jurnalistikany şatastyryp jürmız. Poeziia - ädebiet, Aitys - poetikalyq pıkırtalas. Poeziia -- bolmys, Aitys -- üderıs! Mūqaǧalidyŋ öleŋınıŋ qalai şyqqany maŋyzdy emes, onyŋ öleŋınıŋ özı maŋyz! Al, Aibektıŋ maŋyzdy öleŋı emes -- aitysu sätı! Şynyn aitqanda, aitystyŋ mätını aitys barysyndaǧydai äserlı emes, onyŋ üderıstıgı de,poeziia emestıgı de sonda.
Üderıs joq bolsa - aitys ta joq! Aitys üderıstıŋ boluyna täueldı. Al, poeziiaǧa üderıstıŋ keregı joq, onyŋ boiynda jaratuşylyq qasiet bar: qanşama tyiym salsaŋ da, poeziia bärıbır jaryqqa şyǧady.Poeziia būl jaǧynan barynşa täuelsız aspekt.
Sol sebeptı, aitysta basty maŋyzdy jait aitys üderısın ūiymdastyruǧa köp närse täueldı. Qarsylas aityskerler bır bırıne sai ma sai bolsa, poeziiaǧa bergısız üderıs tuyndap, sol sät Jaratqannyŋ jadyraǧanyndai sezınetın üderıske toly bolmaq. Sol sättı tamaşalap otyrǧan halyqty nege aidasaŋ da, öre türegeletın adam sengısız ruh paida bolady. Sebebı, ruhani küş äruaqta aduyn üderısten tuyndaidy. Qysqasy, Aitys üderıs qana emes, üderıstı qozdatuşy örşıtkı (katalizator). Sol sebeptı de, bıryŋǧai «oppozisiiaǧa köşken» aitysqa ökımet jasyryn türde tyiym saldy, sebebı, aitys saiasatqa qol arta bastady, özıne tän emes mındetke jügınse, kım bolsa da, ne bolsa da osyndai kedergıge duşar bolar.
Aitystaǧy kriterii nege būlyŋǧyr?
Aitystyŋ nätijesı onyŋ barysyna ǧana emes, baǧasyna da qatysty. Bıraq bızdıŋ aitysty baǧalaityn mölşer, kriterii jaǧy qalai? Aitystyŋ şynaiy mäŋgı missiiasy - qos taraptyŋ poetikalyq tartysy, oi talasy, pıkır qaişylyǧy. Osy jaǧy baǧalau kezınde eskerıle me? Bırın bırı syipalap aitysu - aitys önerıne jat. Ol aldyn ala jülde aluǧa kelıskenderdıŋ ǧana qylyǧy.
Ras, aitysta jeŋu üşın tapqyrlyq pen bılımdı tanytyp, saiasatqa da, qūqyqqa da, basqa talai taqyrypqa qarsylasty arandatuǧa bolady,onyŋ bılım-bılıgın körsetetındei tamyryn basyp, «qoraǧa kırgızetındei» san aluan taktika kerek. Bıraq aitystyŋ üderısın saiasi üderıs etken kezde ol aitys boludan qalady, aitysker daŋǧazaşyl, populist bolyp şyǧa keledı. Al, bız aitystyŋ anasy öner ekenın ūmytpauymyz kerek!Sondyqtan aityskerge önerpaz retınde baǧa qoiyluy şart, beiresmi deputat retınde emes!
Mūnyŋ barlyǧy aitysty ūiymdastyru taktikasynyŋ dūrys qūryluyna bailanysty. Al, aitysu taktikasy aitys janry men türınıŋ, mazmūnynyŋ baǧalanu kriteriiılerıne tıkelei täueldı. Bız käzırgı aitystan janrdy da, türdı de, mazmūndy da ajyrata almaityn jaǧdaiǧa tıreldık. Bır aitysta qyz ben jıgıt aitysy da, türe aitys ta, süre aitys ta, jūmbaq aitys ta, qaiym aitys ta bylyǧyp jüre beredı. Sodan kelıp, ony baǧalau mümkın emes.
Tıptı, qazylar alqasynyŋ özı jüielengen aitysty baǧalauǧa daiyn emes, sebebı, olar üşın arnaiy seminar ötkızılıp, naqtylanǧan kriterige kelısıp, ärbır baǧa mölşerı, şkalasy jıktelgen emes. Sol sebeptı, aitysty baǧalau ataqtylardyŋ «dualy» ısıne ainalyp ketken. Aityskerler 20-40 jas arasyndaǧylar bolsa da, olardyŋ önerın 60-tan asqan aǧa ūrpaqtyŋ közımen qarauǧa,baǧalauǧa mäjbürmız, sonda bügıngı önerdı qolǧa alyp otyrǧan ūrpaqtyŋ baǧasy qaida? Bügıngı üderısten ol nege keşıgıp jüruı kerek? Öz zamanynyŋ önerın baǧalai almaityn bız nege pūşaiman ūrpaq tärbieleuımız qajet?
Taktikanyŋ naqtylanbaǧanynan Jürsın Erman äuelı aityskerlerge «jüretın» dälız anyqtap, nenı aituǧa bolady, nenı bolmaidy degen şart qoiuǧa mäjbür. Sebebı, aitys üderısı bastan jüiesızdıkke ūrynǧan, sonyŋ tereŋ jyrasynan şyǧaru üşın, ūiymdastyruşy ylǧi da «tötenşe şara» qoldanuǧa mäjbür, situasiiaǧa qarai aitystyŋ üderısıne aldyn ala alǧyşart qoiuǧa daǧdylanǧan. Būl aitystyŋ köleŋke erejesı bolyp ketken!?
Aitystaǧy basty talap ekı qarsylastyŋ bır bırımen saiysuy boluy kerek, baǧalanatyn kriterii de sol bolǧany jön. Eger de osylai basyn aşyp alsaq, aityskerler populistenıp, arzan abyroiǧa şauyp, aitysty daŋǧazaǧa ainaldyryp, bilıktıŋ «tyiymyna» arandatpas edı.Ūiymdastyruşy aldyn ala «dälız ornatpas» edı.
Bır qyzyǧy, aitysty belgılı aqyndar men ädebietşıler ǧana baǧalaudy monopoliialap alǧan. Ony nege tapqyrlyqty meŋgergen KVNşylar, äuezın ajyratu üşın muzyikaşylar, körkemdıgın anyqtauǧa ädebi synşylar ǧana emes, jurnalister men saiasattanuşylar sekıldı türlı qoǧamdyq sarapşylar baǧalamasqa? Öitkenı, aitys - sinkrettık öner ǧana emes, sinkrettık üderıs qoi! Sebebı, aitysker - ūiqas qūrastyruşy ǧana emes, taqyrypty aşatyn äleumettanuşy, dombyra ūstaǧan önerpaz, ärı berıden soŋ sahnaǧa şyqqan artist,tıptı, belgılı bır därejede şoumen! Eŋ bastysy, aitysker - tūtasqan taqyryptan jūrtty da adastyrmaityn, özı de adaspaityn poetikalyq improvizator-jurnalist. Kriteriiler de osy aspektılerdı qamtuy tiıs emes pe?!
Aitys qaiyrşy ma?
Aitysty ūiymdastyrudaǧy basty mäsele - qarjynyŋ joqtyǧy. Kım de kım sol qarjyny tapsa, aitys sonyky bolatyndai ahual ornyqqan.Sondyqtan da ūiymdastyruşy aityskerdı ırıkteuge zor qūzyry bar da, öz şartyn olarǧa qoiyp, aityskerlerdı aitysqa emes, ūiymdastyruşyǧa qyzmetşı bolatyndai auan qalyptasyp otyr. Ony juyrdaǧy «Men bälenşenı Qonaevtyŋ mereitoiyna qatysty aitystan syzyp tastadym!» degen öktem ünnıŋ özı körsetedı. Būl - aitystyŋ subektısı bolǧan ūlttyŋ öz önerınen ajyraǧandyǧyn bıldıretın jait.
Şyn mänınde aitysqa kemınde üş taraptan qarjy bölınıp, onyŋ damuyna aǧyl-tegıl aqşanyŋ boluy kerek: memlekettık taraptan arnaiy grant bölınuı bolmasa jergılıktı äkımşılıktıŋ Halyq şyǧarmaşylyǧyn önerın damytuǧa bölınetın biudjetı esebınen qarjynyŋ tiuı; aitystyŋ bügınde barlyǧy derlık telearnada körsetıletındıkten jarnama közınen tüsuge tiıs tabys; üşınşısı -demeuaqy.
Bır qyzyǧy, aitys - būǧan deiın tiıp-qaşyp bolmasa, jeke qarjy közınen ǧana qorektenıp kelgen qazaq önerı. Būl jaǧynan onyŋ basqa ūlttyq önerge qaraǧanda joly bolǧan: jyr da, terme de, dästürlı än men küi de jetımnıŋ künın keşkelı qaşan! Ebropalyq balet pen opera bolsyn, memlekettık biudjetten kün köretın drama bolsyn, äiteuır, ūly Dala üşın būralqy önerdıŋ bügınde törge şyǧyp, töl önerdıŋ tabaldyryqqa yǧysqany aityla-aityla jauyr bolǧan taqyryp. Al, orystıldı ǧana teletuyndylarǧa jarnama jaiǧasyp, qazaqtıldı körermennıŋ jarnamalyq aqparat alu qaqysynan jūrdai bolyp kele jatqany bes ret şaqyrylǧan Mäjılıste de, sonşa ret jasaqtalǧan Senatta da bır de bır ret qolǧa alynbaǧanda, teleaitysqa kım jarnama bersın?! Teleaitystyŋ qaralymy (smotrebilnost) qanşa joǧary bolsa da, eldegı qazaqy telekörsetımge degen müddelı közqarastyŋ eşbır taraptan joqtyǧynyŋ ūiysqan kiızdei tūtasyp tūrǧany - öz aldyna bır tülık mäsele.
Söitıp, aitystyŋ būǧan deiıngı haly memleket tarapynan da, memlekettık ideologiia jaǧynan da qarajattanatyn salaǧa jatqyzylmai kelgesın, «aitysty kım asyrasa, aitys sonyky» degen prinsip ornyqpai qaitsın! Şynynda da, aitystyŋ qarjylanuy qaiyrşylyq syipatqa auysqan. Qol jaiyp jürıp, janaşyrlar aitys ötkızedı de, sonyŋ öteuıne olar özderın sol aitystyŋ qojaiyny sezınıp şyǧa keledı. Bır jaǧynan qazaqy orta üşın ol jazylmaǧan zaŋǧa ainalyp ketkendei, ädılet sekıldı...
Desek te, sahnaǧa aitys emes, ondaǧan maşina şyǧyp ketetınıne qarap, demeuaqymen de aitystyŋ erkın kün köruıne mümkındık bar eken dep qalasyŋ.Şynynda da, aitysqa bır märte jūmsalǧan qarjyǧa Jazuşylar odaǧyna müşe aqyn-jazuşylar arasynda konkurs ötkızılse, qanşama ädebi tuyndy jazylar edı degen saual qoisaq, bıreudıŋ qaltasyna qol sūqqandai bolarmyz, bıraq qanşama ruhani düniege ie bolar edık degen ospadar oi sanamyzdy bärıbır osyp-aq ötedı. Al bas-aiaǧy bır-ekı saǧat aitysyp, pıldei maşina mınetın aityskerler tuyndysy ūlttyŋ qandai qajetın öteude degen mäsele bärıbır jūrttyŋ kökeiınde jürgenı ras. Sebebı, «almaqtyŋ da salmaǧy bar» demekşı, aitysqa jūmsalyp jatqan qarjy aityskerlerge ketıp jatyr ma, aitysqa ketıp jatyr ma degen saualdy qoiatyn uaqyt ta keldı. Eger aitysqa ketıp jatsa, älgı şyǧynnyŋ somasy bügınde eŋ bolmasa bır qalada aitysqa arnaiy bır sarai salatyndai qarjyǧa teŋeser edı...
Aitqymyz kelıp otyrǧany - ömır talabynyŋ önerge säikes baǧalanuyn baǧamdau jaǧy. Sebebı, jülde retınde sahnaǧa şyǧyp jatqan maşinalar aitysqa emes, sony bölısuge jeleu retınde ötıp jatqandai äser bar. Önerdıŋ alǧa basuy men damuynan görı, onyŋ daŋǧazaǧa ainaluy basym. Aitystyŋ saudaǧa ainaluy barǧan saiyn közge tüsude. Äitpese, aitys biudjetı möldır bolar edı, ol jaiyndaǧy ışkı dau syrtqa şyqpas edı. Aityskerlerdıŋ öneraqy qory (gonorar) men jüldelık qordyŋ aiyrmasy jer men köktei boluyna ne türtkı? Ūtylsa da, qarsy jaq öner körsetpei me?
Tıptı, jüldenıŋ nege maşinamen ölşenetını de tüsınıksız. Eŋ bolmasa, är aitysqa bölınıp jatqan jüldenı qarjylai salyp, onyŋ qūryǧanda besten bırın aitysty damytuǧa qorlandyrǧanda, bügınde aitystyŋ deŋgeiı de, onyŋ ainalasyndaǧy ahual da basqaşa syipatqa ie bolar ma edı? Bälkım, bügınde aitys ırgelı öner oşaǧyna ainalyp, oǧan säikes infraqūrylym qalyptasqan bolar ma edı! Sonda aitys qaiyr sūrau şarasynyŋ nätijesı emes, älemdık käsıbi şaralarǧa tän, promouşn, prodiusura sekıldı infraqūrylymdyq zaman talabyn igerer me edı? Bälkım, sonda aitys kım körıngennıŋ äjuasyna (qazaqtıldı syqaq ortasy bylai qalyp, orystıldı «Naşa kazaşa» da äjuälai bastady emes pe? Ainalmai, süikımdı de süiıktı önerge ainalar ma edı?! Aitysymyz ūlttyq mädeniet pen önerdıŋ ülken örşıtkısı bolyp, özımız tügılı özgenı tamsandyrar ma edık?! Bälkım, sonda ǧana ädılet süigış aitystyŋ özınde ädılet ornar!
Söz soŋy
Sonymen, aitys turaly aitys taǧy da şaŋ berdı. Būl joly ol daqpyrtpen bıtpei, däiektı oiǧa jetelese eken degen tılegımız ǧana bar. Bar nietımız - körıngenge külkı bolmai, şynaiy ruhani tüzeluge bet būrsaq eken. Ūlttyq önerdıŋ ahualy - ūlttyŋ ruhani deŋgeiın ǧana emes, oǧan degen eldıŋ eŋselı saiasatyn bıldıretın indikator. Äiteuır, täuelsız elge tän täumendı bolsaq eken...
Ūqsas jaŋalyqtar
