"Til zańy bárimizge ortaq, talap ta qatty bolýy tıis. Tilimizdi qorlaǵandardy zańdy túrde jaýapqa tartyp, minez kórsetsek, nátıje shyǵady. Kóp túkirse kól deıdi. Biz birigip, kólge aınala bilýimiz kerek. Óz jerimizde óz tulǵalarymyzdy nasıhattap, dáripteýimizge ne kedergi? Ana tilimizdiń tuǵyryna qonyp, ózine laıyq mártebesin alsa tarıhı ádildikke qol jetkizgenimiz emes pe?". Bul pikirdi Astana qalalyq Tilderdi damytý jáne arhıv isi basqarmasynyń basshysy Sáken Esirkep Adyrna.kz ulttyq portalyna bergen suhbatynda aıtty.
KÓRNEKI AQPARAT TÝRALY ZAŃ QANDAI ÓZGERIS ÁKELDI?
Mindetti túrde memlekettik tilde jazylsyn degen talapty ashyq qoıa bastadyq
Kórneki aqparat, syrtqy jarnama ózekti máseleniń biri. Eldegi zańnamalyq bazada tildik normalardyń saqtalýy týraly talaptar bar. Degenmen atalǵan talaptar oryndalmaǵan jaǵdaıda kináli tulǵalardy jaýapqa tartý mehanızmi jetildirilmegen. 2021 jyldyń 29 jeltoqsanynda Prezıdent «QR-nyń keıbir zańnamalyq aktilerine kórneki aqparat máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy. Osy Zań negizinde birneshe ózgerister engizildi. Máselen, buryn qoǵamdyq tamaqtaný oryndarynda as máziri kóbinese orys tilinde jazylatyn, qazaqsha bolý kerektigi Zań boıynsha talap etilmeıtin. Sońǵy ózgeris boıynsha bul mindetti. Sonymen qatar jeke sektordaǵy mekemelerdegi mańdaısha jazýlar birinshi qazaq tilinde, ekinshi orys tilinde jazylýy tıis degen talap bolatyn. Mysaly, sizdiń bir qoǵamdyq uıymyńyz bar. Onyń jumysy tek qazaq tilinde júrgiziledi. Biraq, siz meıli aýylda tursańyz da, eki tilde jazýǵa mindetti edińiz. Óıtkeni ol Zańda bar talap. Endi bul Zańǵa ózgerister engizildi. Tek memlekettik tilde ǵana jazylýy tıis. Qajet bolǵan jaǵdaıda ǵana orys tilinde nemese basqa tilderdi qosýǵa bolady.
Dese de kásipkerlerge til máselesine qatysty shaǵymmen bara almaımyz
Qazir osynyń barlyǵy sál de bolsyn kóńilge medeý bolatyn jaqsy ózgeris dep aıtýymyzǵa bolady. Biraq bul jetkiliksiz. Biz odan da kóp máselelerdiń sheshimin suraǵan edik. Memlekettik organdarǵa kásipkerlerdi tekserýge qatysty baqylaý fýnkııasyn berilsin degen máseleni Qazybek Isa, Berik Ábdiǵalı, Aıdos Sarym, Jánibek Áshimjan syndy memleketshil azamattar kótergen edi. Sol jumysshy topta men de boldym. Óıtkeni, biz kásipkerlerge til máselesine qatysty shaǵymmen bara almaımyz. Buǵan Zańmen tyıym salyp tastaǵan. Soǵan ruqsat etýdi suraǵan edik. Ókinishke qaraı bul túıtkildi másele sheshimin tappady. Baqylaý fýnkııasyn berý týraly máselege Atameken kásipkerler palatasy men Ulttyq ekonomıka mınıstrligi «Kásipkerlerdiń damýyna, jumysyna kedergi keltiresizder. Kóptegen kedergiler alynyp tastaldy. Endi qaıtadan kedergi keltireıip dep jatyrsyzdar ma» dep qarsylyq tanytty. Atameken qarsy bolsa, ol Zań qabyldanbaıdy. Óıtkeni «Atameken kásipkerlerdiń quqyǵyn qorǵaıdy» degen qaǵıda bar. Til janashyrlary qansha qalasa da, bul zańnamada áli de qol jetkize almaı júrgen basty talap-tilegimiz.
2018 jylǵa deıin kásipkerlerge aıyppul salýǵa bolatyn edi
Til basqarmasynyń jumys isteıtin ádis-tásilderine keletin bolsaq, bizge marotorıımen kásipkerlerge barýǵa, tipti profılaktıka júrgizýge tyıym salyp tastaǵan. Ony maratorıı jarııalaǵan qujattan qarap kórseńiz kóz jetkizesiz. Endi qur qol qýsyryp otyrýǵa bolmaıdy ǵoı. Sosyn basqasha tásilge kóshtik. Mysaly, til máselesine qatysty zańbuzýshylyqtar bolsa biz aldymen resmı hat jazamyz. Hatty basqarma qyzmetkeri quqyq buzǵan mekemege aparady. Hatty qolǵa ustatyp turyp, sizder zań talabyn buzdyńyzdar, mańdaıshadaǵy jazýlaryńyz durys emes. Ol bylaı bolýy kerek. Ishki kórneki aqparattaryńyzdyń myna jeriń túzetý kerek» dep tek túsinderý arqyly máseleni sheshýge tyrysamyz. Eger barǵan mekemeniń basshylary, ókilderi durys qabyldasa, Zań boıynsha aqparattardyń barlyǵyn tegin aýdaryp beremiz. Quqyqbuzýshylyqtardy túzetýge 1-2 aı ýaqyt berip, baǵyt-baǵdar kórsetemiz. Aıyppul salý tetikteri qarastyrylmaǵandyqtan kóp jaǵdaıda eshnárse isteı almaısyń. 2018 jylǵa deıin kásipkerlerge aıyppul salýǵa bolatyn edi. Qazir ondaı shara qoldanbaǵandyqtan tıisti nátıje bermeıdi. Qolymyzdan keletini aıtý, túsindirý. Keıbir kásipkerler birden túsinip, túzetýler engizedi. Al endi bireýleri syrtyńnan shaǵym túsirip, taıaq jep jatatyn kezimiz de bolady.
«Ishki isimizge aralasyp jatyr» dep ústimizden aryz túsiretinder bar
Jyl basynan beri Astanadaǵy 1000-nan astam obektide qate jarnamany túzettirdik. Máselen, eki jyldaı buryn Astanadaǵy «Astanalyq» saýda úıinde tilge qatysty keleńsiz oqıǵa oryn aldy. Ulty sheshen satýshydan qazaqtar qazaq tilinde qyzmet kórsetýdi suraǵan. Ol «basymdy qatyrma» degen maǵynada sóz aıtyp, qazaqsha jaýap bermegen. Eki tarap arasynda tilge qatysty janjal týyndaǵan. «Qazaqsha sóılemeseń qalaı qyzmet kórsetip jatyrsyń» dep ashýlanǵan taraptyń vıdeosy Iýtýbqa shyǵyp ketken. Vıdeony kórgesin qyzmetkerimdi jiberip, «myna kisilerge túsindirme jumysyn júrgizińiz» dep tapsyrdym. Sóıtip bizdiń qyzmetkerimiz eki tarapty tatýlastyrdy. Másele sheshimin tapty dep oıladyq. Biraq biz ketkennen keıin saýda úıiniń ákimshisi qalalyq prokýratýraǵa «Osyndaı memlekettik mekemeden kelip ishki isimizge aralasyp jatyr. Bul qanshalyqty zańdy? Quqyqtary, quzyreti bar ma?» degen resmı aryz túsiripti. Keıin prokýratýra organynan ákimdikke habarlasyp, qyzmetkerime de, ózime de tártiptik jaýapkershilik qarastyrylýy tıis degen talap qoıdy. Sógis alýymyzdy surady. Úlken basshylar aralasyp, túsindirdik. Aıttyq. Ázer degende toqtady ǵoı. Osyndaı tilge qatysty quqyqbuzýshylyqtarǵa memlekettik organdardyń tikeleı baryp aralasýyna shekteý qoıyp tastaǵandyqtan kóp máseleni sheshe almaımyz. Eger ruqsat beriletin bolsa, bizde emin-erkin baryp, túsindirme jumysyn júrgizer edik. Memlekettik til saqtalýy kerek, qazaq tili mártebesi kóterilýi qajet dep siz aıtasyz, biz aıtamyz. Biraq ony talap etetinder sany kóp emes qoı... Al kásipkerlerdiń qanshama áskeri bar. Olar qandaı jaǵdaı bolmasyn bir-birin qoldap shyǵa keledi. Osynyń saldarynan zardap shegetin, kósegesi kógermeı kele jatqan – qazaq tili... Radıkaldy ádis emes janashyr, belsendi azamattar birlesip, tıisti organdarǵa usynys tastap, áreket etse kóp nárse sheshimin tabar edi. Máselen, ótkende Mýhorıapovtyń jaǵdaıy qalaı bolǵanyn bilesizder ǵoı... Arty qalaı boldy... Til zańy bárimizge ortaq, talap ta qatty bolýy tıis. Tilimizdi qorlaǵandardy zańdy túrde jaýapqa tartyp, minez kórsetsek, nátıje shyǵady ǵoı. Mine, osylaı áreket etýimiz kerek. Kóp túkirse kól deıdi. Biz birigip, kólge aınala bilýimiz kerek.
QAZAQ TILINIŃ MÁRTEBESIN KÓTERÝDE QANDAI IGI BASTAMALAR QOLǴA ALYNÝDA?
Qazaq tilinde taza sóıleýdiń ádisterin úıretetin sheshendik óner kýrsyn qolǵa almaqpyz
2023 jyly byltyr jasaǵan dúnıelerdiń birazyn jalǵastyramyz dep otyrmyz. Birneshe jyldan beri ár túrli mekemeler, jýrnalıst, blogerler arasynda sapaly qazaq tilindegi kontent bolsyn dep kýız ıntellektýaldyq oıyndardy ótkizip kelemiz. Kelesi jyldan bastap qazaq tilinde taza sóıleýdiń ádisterin úıretetin sheshendik óner kýrsyn qolǵa almaq oıymyz bar. Jastar arasynda óte tanymal kıbersporttan qazaqsha saıystar uıymdastyrǵymyz keledi. Biraq bunyń bir kemshiligi beıádep sózder kóp qoldanylady eken. Osy máseleni qalaı sheshýge bolatynyn oılastyryp jatyrmyz. Rýhanı-tanymdyq kezdesýlerdi de jıi ótkizemiz. «Qara shańyraq» RQB dırektory, tarıhshy-etnolog Turar Sáttarqyzy sııaqty ulttyq qundylyqtardy nasıhattap júrgen, aıtary bar spıkerlerimizdi jastarmen, balalarmen, oqýshylarmen kezdesýge aparamyz. Búgingi qoǵamǵa qajet taqyryptardy qozǵaıtyn bedeldi tulǵalarmen kezdesýler únemi ótkizilip turady.
Ulylarymyzdyń qanatty sózderi jazylǵan bılbordtar ilinýde
Rýhanı qundylyqtarymyzdy dáripteý jáne óskeleń urpaqtyń boıyna sińirý maqsatynda Ishki saıasat basqarmasymen birlesip, uly tulǵalarymyzdyń qanatty sózderin qala bılbordtaryna, aıaldama pılondaryna ornalastyrdyq. Osynyń barlyǵy Tilderdi damytý jáne arhıv isi basqarmasynyń ıdeıasy ári bastamasy. Sonymen birge, Elordadaǵy barlyq saýda úılerinde, iri bazarlarda belgili aqyndarymyzdyń qara óleńderi men naqyl sózderimizdi aýdıo jazba túrinde jarııalap jatyrmyz. Osyndaı bastamashyldyǵymyz úshin de keıde sóz estip jatamyz. Birneshe jyl buryn osylaı uly tulǵalardyń sýretteri men qanatty sózderi jazylǵan bılbordtardy kóptep ildik. Shoqan Ýálıhanovtyń ómir súrgen jyldaryn jazǵanda tehnıkalyq qate ketip qalypty. Ózim Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy mektepte oqyǵanmyn. Onyń ómirbaıanyn bir kisideı bilemin. Biraq kóp eskızdiń ishinde nebári 30 jyl ómir súrgen Shoqan Ýálıhanovtyń ómir súrgen jyldary 1835-1965 jyldary dep jazylyp ketipti. Muny kórgen bir azamat sýretke túsirip, áleýmettik jelige, ınternet saıttarǵa jazyp jibergen. Halyq «Ákimdik saýatsyz, ne jazǵanyn bilmeıdi, mynany jazǵan kisini jazalaý kerek, masqara» degen sııaqty neshe túrli pikir jazyp, shýlatyp jiberipti. «Inııatıva nakazýema» degen osy (kúledi). Bılbordtardy ornalastyrýǵa eshkim tapsyrma bermeıdi. Bunyń barlyǵy da taza ózimizdiń ıdeıamyzben iske asyp jatyr. Biraq bul nárseniń barlyǵy da tilimizdiń kósegesiniń kógerýine az da bolsyn qosqan úlesimiz ǵoı. Jumysty ary qaraı jalǵastyryp jatyrmyz.
Atameken kásipkerler palatasymen baılanys ornattyq
Atameken kásipkerler palatasymen de tyǵyz baılanystamyz. Kásipkerlerge tıisýge bolmaıdy degen talap bar. Kásipkerlermen memorandýmǵa otyrdyq. Endi kásipkerlerge barǵanda Atamekenniń ókilderin aldymyzǵa salyp, áreket etemiz. Atameken arqyly kiremiz. Memleketten memlekettik qyzmetshilerge kedergi bar jerde, Atameken arqyly sheshemiz. Kásipkerlerdi jınap, zým arqyly jınalys ótkizemiz. Hattama aparamyz. Qolymyzdan kelgenshe osylaı áreket etip jatyrmyz. Endi kásipkerlerge tıisýge bolmaıdy degen Zań bar eken dep bosqa otyrmaımyz ǵoı. Sheshilý jaǵyn osylaısha qarastyryp jatyrmyz.
Til bilsendilerimen birge kórneki aqparat pen syrtqy jarnamalardy qazaqshalandyrdyq
Biraz til belsendilerimen jaqsy qarym-qatynastamyz. Halyqaralyq Qazaq tili qoǵamymen de birlesken ortaq jobalamyz bar. «Qazaqsha jaz» degen top bar. Astana qalasyndaǵy iri saýda úıleri, memleket mekemeleriniń barlyǵyna áleýmettik jeliler arqyly yqpal etýge tyrysyp, qazaqshalandyrý jaǵyn úzdiksiz qadaǵalap otyramyz. Bir nárseni aıta ketý kerek, kórneki aqparattar, saıttar, kósheler qazaqshalanyp jatyr. Kópshilimizge bári solaı bolýy kerek sııaqty kórinedi. Kóbimiz túzetilgen nárselerdi Til basqarmasynyń jasaǵanyn bile bermeımiz. Tek problemalyq jer ǵana kóbirek kórinip qalady.
Ahmet Baıtursynulynyń 150-jyldyǵyna oraı aýqymdy sharalar ótkizildi
Bıyl Ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń 150-jyldyǵyna qatysty aýqymdy sharalar uıymdastyrdyq. Elimizge tanymal ǵalymdar, memleket qaıratkerleriniń qatysýymen halyqaralyq ǵylymı-tanymdyq konferenııa ótti. «Qara shańyraq» RQB birlesip elorda mektep oqýshylary arasynda «El búginshil, meniki erteń úshin» atty shyǵarmashylyq baıqaý uıymdastyryp, ult ustazy ómirinen teatrlandyrylǵan qoıylymdar qoıyldy. Jazýshy Tólen Ábdiktiń 80 jyldyǵyna oraı tanymdyq sharalar ótkizdik jáne t.b.
50 kósheniń ataýy qazaqshalanyp, 21 mektepke uly tulǵalardyń esimi berildi
Bıyl 50-den astam kósheniń atyn berdik. Taǵy da 50-ge jýyǵyn aýystyrý boıynsha jumystar júrip jatyr. Munyń barlyǵy Máslıhattan, Qoǵamdyq Keńesten, QR Úkimeti janyndaǵy Respýblıkalyq onomastıka komıssııasynan, qoǵamdyq talqylaýlardan ótip baryp, núktesi qoıylady. Kóshelerdiń ataýyn aýystyrý ákimdik qaýlysy men máslıhat sheshimimen bekitiledi. Al mektepterge tulǵalardyń esimin berý Úkimettiń qaýlysymen shegendeledi. Sońǵy bir jarym jyldyń ishinde elordamyzǵa 21 mektepke Ahmet Baıtursynuly, Mustafa Shoqaı, Smaǵul Sádýaqasuly, Muhtar Áýezov, Ózbekáli Jánibekov, Qanysh Sátbaev, Dinmuhamed Qonaev, Aqseleý Seıdimbek jáne t.b. belgili tulǵalardyń esimi berildi. Qazir Maǵjan Jumabaev, Talǵat Bıgeldınov sııaqty 6 tulǵanyń esimin qala mektepterine berý týraly Úkimet qaýlysy daıyndalyp jatyr. Jaqynda taǵy bes mektepke ulylarymyzdyń atyn berý týraly qalalyq onomastıka komıssııasynyń sheshimin shyǵardyq. Qazir ózge de rásimdik jumystar jasalyp jatyr. Er esimderi el esińde qalsa jas urpaqqa úlgi-ónege emes pe?
Eshkimniń qyzmeti máńgilik emes, bári ýaqytsha
Artynda durys iz, ıgi is qaldyrý úshin qolyńnan kelse barlyq múmkindikti halyq ıgiligine paıdalaný kerek. Eshkimniń qyzmeti máńgilik emes. Bári ýaqytsha. Búgin sen laýazymdasyń, erteń barar ornyń belgisiz. Búgingimizge masattanbaı, erteńimizdi oılap, «Men osy qyzmette otyrǵanda ne bitirdim? Halyq úshin ne istedim? Artyma qandaı iz qaldyrdym?» dep oılaǵan ýaqytta ózińniń isiń men áreketińe uıalmaıtyndaı bolýyń kerek. Sondyqtan qolda múmkindik bolyp turǵanda esh jerden taısalmaı batylyraq áreket etip, keıbir jerde tabandylyq tanyta bilýimiz kerek. Buny ne úshin aıtyp otyrmyn? Bizdiń basqarmaǵa qatysty talaı syn-pikirler aıtylyp, taıaq jeıtin jaǵdaılar bolady. Depýtattardyń, Qoǵamdyq keńes músheleriniń aldyna usynysty qorǵaýǵa barǵanda neshe-túrli syn-pikir aıtylady. Keıbirin qabyldaýǵa bolady, keıbiri jónsiz de aıtylady. Plıýralımzniń bolǵanyna obektıvti qaraımyz. Biraz kisi kórpeni óz jaǵyna tartqysy keledi. Ata-babasyna, ózi týǵan jerden shyqqan kisilerdi ulyqtaǵysy keledi. Sýbektıv pikirdi baıyppen qabyldaımyz. Óz adresimizge aıtylatyn oryndy-orynsyz talaı syndy da qabyldap júrmiz. Jumys istemegen adam qatelespeıdi degen támsil bar. Bastysy laıyqty adamdardyń atyn ulyqtaýǵa úles qossaq degen oı. Biz belgili ǵalymdar men zııaly qaýym ókilderimen jıi aqyldasyp, kez-kelgen máseleni talqyǵa salyp, ortaq bir sheshim shyǵaramyz.
Uly tulǵalarymyzǵa qalanyń durys jerinen kóshe ataýy berilýi kerek
Máselen, uly tulǵa Qoja Ahmet Iassaýıǵa kóshe ataýyn bergimiz keledi delik. Eń áýeli laıyqty qandaı kóshe bar dep izdeımiz. Iassaýıǵa uzyndyǵy 300 m ǵana kóshe beretin bolsań, erteń halyq «Qoja Ahmet Iassaýıdaı ǵulama tulǵaǵa osyndaı kóshe bere me?» dep narazy bolatyny anyq. Sondyqtan kem degende uzyndyǵy 5-6 shaqyrym úlken-úlken jolaqtary bar, qalanyń durys jerinen kóshe ataýy berilýi kerek. Eger ondaı kóshe joq bolsa, amal joq bul bastamany keıinge qaldyrasyń. Árbir kósheni sol jerde ornalasqan mádenı nemese bilim oshaqtaryna baılanysty da beremiz. Máselen, elordamyzda Qalıbek Qýanyshbaev atyndaǵy teatry bar. Sol jerdegi kóshege bir-birimen baılanysty bolsyn dep Qalıbek Qýanyshbaevtyń esimin berdik. Al akademık Shapyq Shókın men Berdibek Soqpaqbaevtyń esimderin bilim mekemesiniń janyndaǵy kóshelerge berip jatyrmyz. Keıbir tulǵalardyń esimderi táýelsizdik alǵan jyldary berilgen kósheler qalanyń shet jaǵynda qalyp qoıdy. Máselen, Mustafa Shoqaı, Názir Tórequl, Qurmanǵazy sekildi uly tulǵalarymyzdyń esimin qalanyń ortasyndaǵy kóshelerge berýimiz kerek. Ýaqyt enshisinde.
KÓShEGE AT BERÝDEN BASQA ÓZI NEMEN AINALYSASYZDAR DEP SYNAP JATADY. BUǴAN NE DEISIZ?
Óz jerimizde óz tulǵalarymyzdy nasıhattap, dáripteýimiz qajet
Iıa, mundaı syndardy oqyp júrmiz. Meniń jaýabym bylaı: Birinshiden, men óz jumysymdy atqaryp jatyrmyn. Árkimniń óz jumysy bar. Sol qyzmetti laıyqty atqarý kerek. Eger sizdi basqa másele alańdatsa sol máselege jaýapty adamdy mazalańyz. Nege jumys jasalmaı jatyr deńiz. Árkim óz sharýasymen aınalysýy tıis. Iaǵnı bir sharýa jasalmasa, ekinshi jumys ta toqtap tursyn degen oı qate dep bilemin. Ekinshiden ne úshin kóshege ataý beremiz? Ne úshin kóshelerge tulǵalardyń esimin beremiz? Keńes zamanynda túsiniksiz ataýlar berilgen qanshama kósheler bar. Óz jerimizde óz tulǵalarymyzdy nasıhattap, dáripteýimizge ne kedergi? Ana tilimizdiń tuǵyryna qonyp, ózine laıyq mártebesin alsa tarıhı ádildikke qol jetkizgenimiz emes pe? Kóshe ataýyn qazaqshalandyrý, tulǵalarymyzǵa mektep, kóshe atyn berý az da bolsa osy maqsatqa jetýimizge septigin tıgizedi.
Áńgimelesken Zarına ÁShIRBEK,
"Adyrna" ulttyq portaly
