17 maýsym kúni Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń qatysýymen Túrkistan qalasynda Ulttyq quryltaıdyń ekinshi otyrysy ótken bolatyn. Buǵan deıin alǵashqy otyrysy byltyr 16 maýsymda Ulytaý oblysynda ótti. Jyl saıyn quryltaıdyń ár aımaqta ótýiniń ózindik bir bir máni bar.
Quryltaıdyń ár aımaqta ótýi sol óńirdiń damýyna serpin beredi. Onyń músheleri ár joly bir óńirdiń tynys-tirshiligimen tanysady, – degen bolatyn Qasym-Jomart Toqaev.
Quryltaı qazaq tarıhynda ejelden kele jatyr. Mán-maǵynanaǵa toly jıynnyń Qazaqstan tarıhynda oryn alýy týraly pýblııst, mádenıettanýshy Serik Erǵalı “Adyrna” ulttyq portalyna aıtyp berdi.
- Aldymen, “quryltaı” sóziniń maǵynasyna toqtalaıyqshy, quryltaı degenimiz ne?
- «Quryltaı» sóziniń túpki maǵynasy quralý, jınalý, túgeldený degenge saıady. Quryltaı negizinen túrki-mońǵol halyqtaryna ortaq. Olardyń bir memlekettik máselelerdi sheshý kezińdegi aqsúıekterterdiń resmı keńesi. Bul quryltaı sóziniń túbiri “quryl” mońǵoldarda “qoral”, onyń da túbiri bar “qur” nemese “qor” degen, ıaǵnı “jınalý” belgili bir nárseniń, bireýlerdiń jınalýy. Iaǵnı, bul memleketke, jalpy halyqqa qatysty úlken, iri máselelerdi, iri sheshimderdi qabyldaýda úlken jıyn bolyp, quryltaı jınalady. Bul negizinen han saılaý kezinde nemese jaýlanǵan jerlerge ıelik etý bolsyn, áskerı joryqtyń negizi josparyn bekitý, ásker basyn taǵaıyndaý syndy iri-iri memlekettiń máselelerin sheshýge uıymdastyrylǵan uly jıyn.
- Qazaq tarıhyndaǵy belgili quryltaılarǵa toqtalyp ótseńiz.
- Tarıhta quryltaılardyń birneshe túri bolǵan. Men qazaq tarıhyndaǵy negizi eki quryltaıdy atap ótkim keledi. Biri - “Qaraqum quryltaıy”. Ol 1710 jyly búkil qazaqtyń ókilderi jınalyp, yqpaldy memleket handyqtyń ókilderi jınalyp úsh júzdi jońǵardyń basqynshylyǵyna qarsy kúresti uıymdastyrý úshin quraǵan. Ol quryltaı Aral teńiziniń soltústiginde, Qaraqum alqabynda ótti. Bul bas qosýǵa negizigi yqpal jasaǵan Táýke han boldy. Ol qazaq jasaqtary men qazaq rýlaryn basqarýdy, qurylymdyq turǵydan qaıta uıymdastyrý josparyn qurdy. Burynǵy beıbit kezdegi qurylym jetkiliksiz bolǵandyqtan, endi soǵys jaǵdaıyndaǵy qorǵanys qabiletin nyǵaıtý úshin sultandardyń bıligin shektep, negizi sheshýshi tulǵalardy, úsh júzge jaýapty bıler arqyly basqarýǵa umtyldy. Jıynǵa qatysýshylardyń pikirileri oǵan ortaq bolǵan joq, degenmen, bul sol kezdegi tarıhı uly jıyn edi.
Bókenbaı Qarauly degen batyr boldy, halyqty jońǵarlarǵa qarsy shabýyl jasaýǵa kóndirdi. Iaǵnı kópshiligi andysyn ańdıyq degendeı pikir aıtty. Al bul batyr Bókenbaı shabýyl jasaýǵa kóndirdi. Bul bas qosýda handar arasynan joǵarǵy qolbasshy saılaý týraly másele kótereldi. Oǵan Qaıyp sultan men Ábilhaıyr han qatysty. Sóıtip, jasaqtarǵa basty qolbasshy Bókenbaı jetekshi bolyp saılanyp, han bıligi Ábilhaıyrǵa berildi.
Taǵy bir quryltaı, ol - “Ordabasy jıyny” nemese “Ordabasy quryltaıy”. Bul 1726 jyly jońǵar japqynshylyǵynyń kesirinen Aqtaban shubyryndy Alqakól sulama apatyna dýshar etýine baılanysty boldy. Mine soǵan qarsy Alashtyń búkil baskóterýleri jınalyp Badam ózeni boıynda Ońtústikte Ordabasydaǵy tarıhı bas qosý boldy. Bul quryltaıǵa Ábilhaıyr, Ábilmámbet, Sámeke, Jolbarys handar jáne Tóle bı, Qazybek bı bastaǵan ár rýdyń, taıpanyń yqpaldy bıleri, tóreleri qatysty.
Bul Ordabasy jıynynda Ábilhaıyr han bas qolbasshy bolyp taǵaıyndaldy. Jıynǵa qatysýshylar óz qımyldaryn úılestirip otyrýǵa, jaýǵa birigip, maıdan quryp attanýǵa ant beristi. Iaǵnı, bul joly da quryltaı - eldegi halyqtyń, memlekettiń barlyq resýrsyn biriktirip, bir sheshim qabyldap, sony iske asyrýǵa barlyq resýrsty jumyldyrý boldy. Tarıhı quryltaılardyń barlyǵy osyǵan baılanysty bolǵan.
Budan basqa irili-usaqty handar ózderin saılatý úshin quryltaılar uıymdastyrǵany belgili. Quryltaı - kóshpeli memlekettiń basty demokratııalyq sheshim qabyldaýǵa arnalǵan jıyny.
- 17 maýsym kúni Túrkistanda ótken Ulttyq quryltaı týraly ne aıtasyz?
- Qazirgi jaǵdaıda da quryltaı bolyp jatyr. Ekinshi quryltaı Túrkistan qalasynda ótti. Alaıda bul quryltaıda eshqandaı sheshim qabyldamaıdy. Belgili bir tizim boıynsha shaqyrylǵan azamattar, laýazymdy azamattar, qoǵamdyq, memlekettik qaıratkerler, ǵalymdar jınalady. Solar shaqyrylyp, ózderiniń pikirlerin belgili bir sala boıynsha aıtyp, ózderiniń usynystaryn berýmen tarasty. Negizinen, meniń oıymsha, ony quryltaı dep ataýǵa bolmaıdy. Bul quryltaı emes, jaı ǵana Qazaqstandaǵy belgili bir joǵarǵy memlekettik alqanyń bas qosýy dep ataýǵa bolady.
Al bizdiń memlekette Ata zań bar. Ata zańmen belgilengen memlekettik organdar bar. Negizigi memlekettik sheshimdi sol organdar qabyldaıdy. Bizde parlament bar, prezıdent bar, bizde úkimet bar. Sondyqtan mundaı kóshpeli ómir saltyna negizdelgen, kóshpeli memlekettiń quryltaıy sekildi organyn sıystyrý, kiristirý árıne ol múmkin emes. Bul jaı ǵana formaldi túrdegi syrttaı formasy ǵana quryltaı, al mazmuny múldem basqa jıyn bolyp tabylady dep oılaımyn. Sondyqtan ony quryltaı dep ataý tarıhı bizdiń qalyptasqan kóshpeli memlekettiń organynyń, onyń ınstıtýtyn,ony tárketý belgili bir jaǵdaıda qunyn túsirý esepteledi. Sondyqtan ondaı bas qosýdy quryltaı dep atamaý kerek.
Quryltaıǵa ádette árbir óńirden,árbir rýdan, taıpadan arnaıy saılanyp taǵaıyndalǵan azamattar barady, al ortalyq bılikten, handyqtan arnaıy tizimmen shaqyrtylmaıdy. Quryltaı - mańyzdy sheshim qabyldaıtyn mańyzdy jıyn.
Suhbat bergenińizge rahmet!
”Adyrna” ulttyq portaly
