17 mausym künı Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ qatysuymen Türkıstan qalasynda Ūlttyq qūryltaidyŋ ekınşı otyrysy ötken bolatyn. Būǧan deiın alǧaşqy otyrysy byltyr 16 mausymda Ūlytau oblysynda öttı. Jyl saiyn qūryltaidyŋ är aimaqta ötuınıŋ özındık bır bır mänı bar.
Qūryltaidyŋ är aimaqta ötuı sol öŋırdıŋ damuyna serpın beredı. Onyŋ müşelerı är joly bır öŋırdıŋ tynys-tırşılıgımen tanysady, – degen bolatyn Qasym-Jomart Toqaev.
Qūryltai qazaq tarihynda ejelden kele jatyr. Män-maǧynanaǧa toly jiynnyŋ Qazaqstan tarihynda oryn aluy turaly publisist, mädeniettanuşy Serık Erǧali “Adyrna” ūlttyq portalyna aityp berdı.
- Aldymen, “qūryltai” sözınıŋ maǧynasyna toqtalaiyqşy, qūryltai degenımız ne?
- «Qūryltai» sözınıŋ tüpkı maǧynasy qūralu, jinalu, tügeldenu degenge saiady. Qūryltai negızınen türkı-moŋǧol halyqtaryna ortaq. Olardyŋ bır memlekettık mäselelerdı şeşu kezıŋdegı aqsüiekterterdıŋ resmi keŋesı. Būl qūryltai sözınıŋ tübırı “qūryl” moŋǧoldarda “qoral”, onyŋ da tübırı bar “qūr” nemese “qor” degen, iaǧni “jinalu” belgılı bır närsenıŋ, bıreulerdıŋ jinaluy. Iаǧni, būl memleketke, jalpy halyqqa qatysty ülken, ırı mäselelerdı, ırı şeşımderdı qabyldauda ülken jiyn bolyp, qūryltai jinalady. Būl negızınen han sailau kezınde nemese jaulanǧan jerlerge ielık etu bolsyn, äskeri joryqtyŋ negızı josparyn bekıtu, äsker basyn taǧaiyndau syndy ırı-ırı memlekettıŋ mäselelerın şeşuge ūiymdastyrylǧan ūly jiyn. - Qazaq tarihyndaǧy belgılı qūryltailarǧa toqtalyp ötseŋız. - Tarihta qūryltailardyŋ bırneşe türı bolǧan. Men qazaq tarihyndaǧy negızı ekı qūryltaidy atap ötkım keledı. Bırı - “Qaraqūm qūryltaiy”. Ol 1710 jyly bükıl qazaqtyŋ ökılderı jinalyp, yqpaldy memleket handyqtyŋ ökılderı jinalyp üş jüzdı joŋǧardyŋ basqynşylyǧyna qarsy kürestı ūiymdastyru üşın qūraǧan. Ol qūryltai Aral teŋızınıŋ soltüstıgınde, Qaraqūm alqabynda öttı. Būl bas qosuǧa negızıgı yqpal jasaǧan Täuke han boldy. Ol qazaq jasaqtary men qazaq rularyn basqarudy, qūrylymdyq tūrǧydan qaita ūiymdastyru josparyn qūrdy. Būrynǧy beibıt kezdegı qūrylym jetkılıksız bolǧandyqtan, endı soǧys jaǧdaiyndaǧy qorǧanys qabıletın nyǧaitu üşın sūltandardyŋ bilıgın şektep, negızı şeşuşı tūlǧalardy, üş jüzge jauapty biler arqyly basqaruǧa ūmtyldy. Jiynǧa qatysuşylardyŋ pıkırılerı oǧan ortaq bolǧan joq, degenmen, būl sol kezdegı tarihi ūly jiyn edı. Bökenbai Qaraūly degen batyr boldy, halyqty joŋǧarlarǧa qarsy şabuyl jasauǧa köndırdı. Iаǧni köpşılıgı andysyn aŋdiyq degendei pıkır aitty. Al būl batyr Bökenbai şabuyl jasauǧa köndırdı. Būl bas qosuda handar arasynan joǧarǧy qolbasşy sailau turaly mäsele kötereldı. Oǧan Qaiyp sūltan men Äbılhaiyr han qatysty. Söitıp, jasaqtarǧa basty qolbasşy Bökenbai jetekşı bolyp sailanyp, han bilıgı Äbılhaiyrǧa berıldı.Taǧy bır qūryltai, ol - “Ordabasy jiyny” nemese “Ordabasy qūryltaiy”. Būl 1726 jyly joŋǧar japqynşylyǧynyŋ kesırınen Aqtaban şūbyryndy Alqaköl sūlama apatyna duşar etuıne bailanysty boldy. Mıne soǧan qarsy Alaştyŋ bükıl basköterulerı jinalyp Badam özenı boiynda Oŋtüstıkte Ordabasydaǧy tarihi bas qosu boldy. Būl qūryltaiǧa Äbılhaiyr, Äbılmämbet, Sämeke, Jolbarys handar jäne Töle bi, Qazybek bi bastaǧan är rudyŋ, taipanyŋ yqpaldy bilerı, törelerı qatysty.
Būl Ordabasy jiynynda Äbılhaiyr han bas qolbasşy bolyp taǧaiyndaldy. Jiynǧa qatysuşylar öz qimyldaryn üilestırıp otyruǧa, jauǧa bırıgıp, maidan qūryp attanuǧa ant berıstı. Iаǧni, būl joly da qūryltai - eldegı halyqtyŋ, memlekettıŋ barlyq resursyn bırıktırıp, bır şeşım qabyldap, sony ıske asyruǧa barlyq resursty jūmyldyru boldy. Tarihi qūryltailardyŋ barlyǧy osyǧan bailanysty bolǧan.
Būdan basqa ırılı-ūsaqty handar özderın sailatu üşın qūryltailar ūiymdastyrǧany belgılı. Qūryltai - köşpelı memlekettıŋ basty demokratiialyq şeşım qabyldauǧa arnalǧan jiyny.
- 17 mausym künı Türkıstanda ötken Ūlttyq qūryltai turaly ne aitasyz?
- Qazırgı jaǧdaida da qūryltai bolyp jatyr. Ekınşı qūryltai Türkıstan qalasynda öttı. Alaida būl qūryltaida eşqandai şeşım qabyldamaidy. Belgılı bır tızım boiynşa şaqyrylǧan azamattar, lauazymdy azamattar, qoǧamdyq, memlekettık qairatkerler, ǧalymdar jinalady. Solar şaqyrylyp, özderınıŋ pıkırlerın belgılı bır sala boiynşa aityp, özderınıŋ ūsynystaryn berumen tarasty. Negızınen, menıŋ oiymşa, ony qūryltai dep atauǧa bolmaidy. Būl qūryltai emes, jai ǧana Qazaqstandaǧy belgılı bır joǧarǧy memlekettık alqanyŋ bas qosuy dep atauǧa bolady.
Al bızdıŋ memlekette Ata zaŋ bar. Ata zaŋmen belgılengen memlekettık organdar bar. Negızıgı memlekettık şeşımdı sol organdar qabyldaidy. Bızde parlament bar, prezident bar, bızde ükımet bar. Sondyqtan mūndai köşpelı ömır saltyna negızdelgen, köşpelı memlekettıŋ qūryltaiy sekıldı organyn siystyru, kırıstıru ärine ol mümkın emes. Būl jai ǧana formaldı türdegı syrttai formasy ǧana qūryltai, al mazmūny müldem basqa jiyn bolyp tabylady dep oilaimyn. Sondyqtan ony qūryltai dep atau tarihi bızdıŋ qalyptasqan köşpelı memlekettıŋ organynyŋ, onyŋ institutyn,ony tärketu belgılı bır jaǧdaida qūnyn tüsıru esepteledı. Sondyqtan ondai bas qosudy qūryltai dep atamau kerek.
Qūryltaiǧa ädette ärbır öŋırden,ärbır rudan, taipadan arnaiy sailanyp taǧaiyndalǧan azamattar barady, al ortalyq bilıkten, handyqtan arnaiy tızımmen şaqyrtylmaidy. Qūryltai - maŋyzdy şeşım qabyldaityn maŋyzdy jiyn.
Sūhbat bergenıŋızge rahmet!
”Adyrna” ūlttyq portaly
