ALAŞ QOZǦALYSYNYŊ PAIDA BOLUY
Qazaq tarihynda HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy oqiǧalarǧa köz jügırter bolsaq kürdelı qoǧamdyq-saiasi ürdısterdıŋ oryn alǧanyn baiqaimyz. Osy kezeŋdı qoǧamdyq sanada ūlt-azattyq ideialarynyŋ küşeiıp, ūlttyq ruhtyŋ oianuyna türtkı bolǧan kezeŋ dep aituǧa bolady. Būǧan ūlt janaşyrlary – közı aşyq, kökregı oiau qazaq ziialylary ūiytqy bolǧan edı. Qazaq halqynyŋ bıregeilıgın saqtap, ūltty bırıktıru ideiasy men 3000 jylǧa juyq sozylǧan memlekettılık dästürdı qalpyna keltırudı közdegen ūlt-azattyq Alaş atty qozǧalys paida boldy. Būl qozǧalys jaŋa däuırdıŋ jaŋa talaptaryna – Resei imperiiasynyŋ şarualaryn Qazaqstanǧa jappai qonystandyru, jergılıktı ūltty ata – babalarynyŋ şūraily jerlerınen aiyru, baiyrǧy tūrǧyndardy yǧystyru, dästürlı qazaq qoǧamy men şaruaşylyqty küiretu, orystandyru jäne şoqyndyru siiaqty otarlyq saiasattyŋ küşeiuıne jauap retınde qalyptasqany anyq.1905 jyldan bastap Qarqaraly petisiiasy arqyly, 1906-1907 jyldary Resei imperiiasy Memlekettık Dumasynyŋ mınberlerınen Alaş kösemderı qazaq halqyn äleumetık-ekonomikalyq, saiasi kollapstan qorǧau üşın ärtürlı äreketter jasady. Tıptı, 1909 jyly ekı ret Resei imperiiasynyŋ deputaty bolyp sailanǧan, qazır süiegı Omby oblysynda jatqan, ataqty Şäimerden Qosşūǧylūly Osman imperiiasynyŋ patşasy Sūltan Abd al-Hamidpen 1909 jyly kezdesıp, qazaqqa järdem sūraǧany da tarihta bolǧan oqiǧa...Alaş qozǧalysynyŋ bastauynda Joşy hannyŋ tıkelei tektı ūrpaǧy Älihan Bökeihan siiaqty bılımpaz, ozyq oily qazaq ziialylary tūrdy.
Ūlttyŋ jarşysy bolǧan qazaq baspasözın aşudan bastaǧan azattyq ideialaryn jalpyūlttyq sanaǧa ainaldyru jolynda qyzmet ettı. Olar qazaq baspasözın, ügıt-nasihat pen aǧartuşylyq közı retınde paidalana otyryp, qazaq halqynyŋ tarihi jadyn qalyptastyru men sanasyn oiatuǧa tyrysty. Mysaly, 1907 jyly Sankt-Peterburgte alǧaşqy ūlttyq qoǧamdyq-saiasi «Serke» gazetı şyǧaryldy. Ol bastapqy kezde tatar gazetı «Ulfatqa» qosymşa retınde joǧaryda atalǧan Şaimerden Qosşyǧūlūlynyŋ qamqorlyǧy men qarjylai kömegımen şyǧarylǧan edı. Bıraq patşa ökımetınıŋ qudalauy bastaluyna bailanysty gazet jabylyp qaldy.Osy baǧytta 1913 jyly Orynbor qalasynda «Qazaq» atty jalpyūlttyq gazet düniege kelıp, bolaşaq Alaş partiiasynyŋ arnauly baspasöz organyna ainaldy. Gazet tez arada halyqaralyq maŋyzǧa ie boldy. Mysaly, ony Qytai men Türkiia qazaqtary jazdyryp alatyny jönınde tyŋ derekter bar. Basylym tıl, ädebiet, tarih jäne etnografiia mäselelerıne arnaldy. Sonymen, qazaq baspasözı töŋeregınde aldyŋǧy qatarly ūlt ziialylary toptasyp, ūlttyq müddeden tuyndaǧan türlı mäselenı kötere otyryp, ony halyq arasynda keŋ nasihattau arqyly azattyq ideialaryn tamşylap bolsa da sanaǧa sıŋıre bastady. Reseidegı 1917 jylǧy aqpan töŋkerısınen keiın paida bolǧan azattyqa degen ümıtterın Qazan töŋkerısı öşırgen soŋ, ūlttyq intelligensiia azattyq ideiasynyŋ jaŋa bır täsılı mädeni-aǧartuşylyq jäne saiasi jūmysty jandandyruǧa belsene kırıstı. Osyǧan bailanysty, Mırjaqyp Dulatovtyŋ 1923 jyly Ahmet Baitūrsynovtyŋ 50-jyldyǧyna arnap jazǧan maqalasynda Aqaŋnyŋ myna bır oiy keltırılgen: “Esli prişlyi element okajetsia v kulturnom otnoşenii silnee korennogo naseleniia, to so vremenem poslednee doljno byt pogloşeno pervym. İ naoborot, esli oba okajutsia v ravnoi mere kulturnymi, togda tolko oni mogut razvivatsia samostoiatelno, suşestvovat na odinakovyh pravah i sohranit nasionalnyi oblik svoi... Poetomu pered nami vo vsem svoem velichin vyrastaet vopros o samostoiatelnom suşestvovanii kirgizskogo (kazahskogo-avt.) naroda…” (Dulatov M. Ahmet Baitursunovich Baitursunov // Trudy obşestva izucheniia Kazahstana. – Orenburg, 1923. -Vyp.3. – 213 s. (s.5-6).). ALAŞ PARTİIаSY TURALY. Bırınşı düniejüzılık soǧys tūsyndaǧy beibereketsızdık, 1916 jyly qazaqtardyŋ tyl jūmysyna şaqyryluy, 1917 jyly Uaqytşa ükımettıŋ qūryluy men basqa da kürdelı mäseleler, ūlt ziialylarynyŋ aldyna örkeniet köşınen tys qalmauǧa baǧyttalǧan şūǧyl şaralardy jüzege asyrudy qoiǧan bolatyn. Olar osy talaptar üdesınen şyǧu üşın ūlt ziialylarynyŋ basyn qosyp, ūiym qūryp, küş bırıktıruge degen qajettılıgın tuyndatty. 1917 jyly nauryz aiynyŋ ortasyna qarai būrynǧy patşa ükimetıniŋ bilık organdarynyŋ ornyna oblystarda, uezderde, bolystyqtarda jäne auyldarda jaŋa qūrylǧan Uaqytşa ükimettiŋ basqaru oryndary ömırge kele bastaidy. Būl jaǧdailarǧa bailanysty Azamattyq komitettermen qatar stihiialy türde oblys, uezd, bolystyq deŋgeide qazaq qoǧamynyŋ müddesıne qarai äreket jasaityn Qazaq komitetteri paida boldy.
Mūndai Qazaq komitetterinıŋ qūryluy Aqpan revoliusiiasynan keiingi kezeŋdegi ūlt ziialylarynyŋ qyzmetınıŋ tüpkı maqsaty bolyp tabylatyn – memlekettik derbestıkke, özın-özı basqaruǧa degen ūmtylysy retınde damydy. Būl ūmtylys – ūlttyq memleket bolu baǧytynda jasalǧan alǧaşqy qadamnyŋ bırı.Sonymen qatar, qazaq qoǧamynyŋ mūŋ-mūqtajyn eskeretın, onyŋ talap-tılekterıne qarai qyzmet jasaityn, sol tarihi kezeŋdegı qoǧamdyq ömırge, t.b. mäselelerge belsendı aralasatyn jalpyūlttyq saiasi partiia qūru mäselesı de kün tärtıbıne qoiylǧan edı. Osy maqsatta 1917 jyldyŋ 1 säuiri men 7 mamyry aralyǧynda oblystyq qazaq sezderi ūiymdastyrylyp ötkızıldı. 1917 jyldyŋ jazynda (21–26 şılde aralyǧynda), Orynborda Bırınşı jalpyqazaq sezı öttı. Sezdiŋ kün tärtibindegı eŋ basty mäseleniŋ biri «qazaq saiasi partiiasyn jasau mäselesi» edı. Ony qūru jönınde pıkırtalas ta boldy. Nätijesınde partiianyŋ atauyn «Alaş» dep qoiu maqūldandy. Baǧdarlamanyŋ mätını 1917 jyly 21 qaraşada jalpyūlttyq «Qazaq» gazetınde jariialandy. Jaŋa partiianyŋ negızgı maqsaty Resei demokratiialyq federativtık respublikasy qūramyndaǧy qazaq avtonomiiasyn qūru dep esepteldı. Ärine, Alaş kösemderınıŋ tüpkı maqsaty derbes memleket qūru boldy. «Alaş» partiiasy baǧdarlamasynyŋ avtorlary demokratiialyq sailau jüiesın ūsyndy. Deputattar sailauy jasyryn dauys beru jolymen jalpyǧa bırdei teŋ, töte jäne qūpiia ötkızıluge tiıs boldy. Baǧdarlamada avtonomiianyŋ ūlttyq qaǧida negızınde qūrylatyny aityldy. «Rossiia respublikasynda dınge, qanǧa qaramai, erkek-äiel demei adam balasy teŋ bolu. Jiylys jasauǧa, qauym aşuǧa, jariia söileuge, gazet şyǧaruǧa, kıtap bastyrtuǧa – erkınşılık» delıngen. Būl «Alaş» partiiasynyŋ eŋ demokratiiaşyl, ızgılıktı ideialarynıŋ bırı edı. Dın memleketten bölek bolatyny da aityldy. Soǧan qaramastan ūlttyq sot ädet-ǧūryptyq negızderdı de esepke aldy. Alaş partiiasy öz äskerın qūru, kedei tūrǧyndarǧa kömek körsetu, bılım beru ısın jan-jaqty damytu, agrarlyq-qonystandyru mäselesın şeşu mındetterın qoidy. Baǧdarlamada jer qazaq halqynyŋ ielıgınde dep körsetılıp, jerdı satudan müldem bas tartyldy. Sot salasynda ejelden kele jatqan biler sotyn saqtau men ökılettıler sotyn paidalanu ūsynyldy. Äskeri sala boiynşa qazaq milisiiasyn qūru kerek delındı.
Alaş partiiasynyŋ el ışındegı bedelı joǧary boldy. Onyŋ aiqyn dälelınıŋ bırı – 1917 jyldyŋ soŋynda Bükılreseilık Qūryltai jinalysyna qatysuǧa ötken sailauda partiianyŋ köpşılık dauysqa ie bolyp 43 deputattyq oryndy ielengenı edı. Būrynǧy Resei imperiiasy aumaǧanda tırkelgen 50 şaqty partiianyŋ ışınen jinaǧan dauys sany jaǧynan Alaş partiiasy 8 orynda boldy! Tıptı, körşı qyrǧyzdar arasynda Pışpek (qazırgı Bışkek-avt.) qalasynda Alaş partiiasynyŋ bölımşesı aşylyp, oǧan qyrǧyz halqynyŋ asa bılımdı jäne körnektı ökılderı kırdı.Ärine, Alaş batystyq-klassikalyq türdegı partiia bolǧan joq. Jalpyreseilık sailauǧa şyqqanda Alaş partiiasynyŋ atynyn şyqsa da, olarda sol partiiasynyŋ jarǧysy, kıtapşalary, partiia sezınıŋ ötken hattamalary bolmaǧan nemese saqtalmaǧan. Bügınşe bız ondai qūjattardy mūraǧattarda kezdestırmedık... Degenmen, «Alaş» partiiasyna degen qajettılık pen halyqtyŋ qoldauyn joqqa şyǧara almaimyz. ALAŞ QOZǦALYSY 1917 JYLDYŊ SOŊYNDA PARTİIаLYQ QŪRYLYS MÄSELESINEN ŪLTTYQ AVTONOMİIа QŪRU ÄREKETINE KÖŞTI. Bolşeviktermen jürgızılgen kelısım eşqandai nätije bermedı, öitkenı alaş qairatkerlerı proletariat diktaturasy men tap küresı ideiasyn aşyq maqūldamady. Ärine, bolşevikter ūlttyq memleketterdıŋ qūryluynan ǧana emes, türkı halyqtarynyŋ bırıgıp ketuınen aşyq türde saqtandy. 1917 jyly jeltoqsanda Orynborda Ekınşı jalpyqazaq sezı öttı. Sezde qazaq halqynyŋ saiasi taǧdyryna qatysty maŋyzdy qūjattar talqylandy. Sezd Alaş atauymen qazaq avtonomiialyq ükımetınıŋ negızın qalady deuge bolady. «Alaşorda» (Alaş avtonomiiasy ükımetı) degen atpen Uaqytşa halyqtyq keŋes – ükımet qūrylatyny aityldy. «Alaşordaǧa» qazaq halqyna jürgızıletın bükıl atqaruşylyq bilıktı dereu öz qolyna aluǧa» tapsyrma berıldı. Alaş avtonomiiasynyŋ ortalyǧy uaqytşa Semei qalasy bolyp jariialandy.
Alaş qairatkerlerı, demokratiialyq qaǧidalardy aşyq ūstana otyryp, barlyq az ūlttardyŋ teŋdıgın jariialady. Alaşordanyŋ Uaqytşa halyqtyq keŋesı 25 adamnan tūrsa, onyŋ 10-y basqa ūlt ökılderı edı.Alaşordanyŋ Uaqytşa halyqtyq keŋesı töraǧasyn sailau da demokratiialyq negızde öttı. Ä.Bökeihan, B.Qūlmanov, A.Tūrlybaev öz kandidaturalaryn ūsyndy, bıraq jasyryn dauys beru qorytyndysy boiynşa 40 dauys jinap, alaş qozǧalysynyŋ belgılı qairatkerı, Şyŋǧyshan ūrpaǧy Älihan Bökeihan ükımet töraǧasy atandy. Alaşorda (Alaş avtonomiiasynyŋ ükımetı) Azamat soǧysy men Keŋes ökımetın qūlatu jaǧdailarynda keŋesterge qarsy bırıgıp küresu maqsatymen Orynborda Dutovpen odaq jasasty. Ombydaǧy uaqytşa Sıbır ükımetımen tyǧyz qarym-qatynas ornatyp, Oral, Sıbır, Jetısu kazaktarymen bailanystyryn nyǧaitty. Sondai-aq Alaşordaǧa qaruly küşterdı qūruǧa järdem sūrau mäselelerı de qarastyryldy. Odaqtas bolǧanymen Kolchak ükımetı Alaş avtonomiiasyn moiyndamady, ol bırtūtas «bölınbeitın» Reseidı qalady. Kolchak qūrǧan Sıbır Uaqytşa ükımetı 1918 jyldyŋ qazanynda Alaşorda qyzmetıne tyiym salǧan şeşım de qabyldady... Alaş basşylary eldegı äskeri-saiasi jaǧdai, qazaq qoǧamy ekonomikalyq damuynyŋ älsızdıgıne bailanysty tolyq avtonomiia alu ideiasynyŋ qiyndyq tudyratynyn aiqyn sezındı.
Sonymen, şyǧatyn qorytyndy, Alaşorda ükımetın moiyndatu üşın, ūlt ziialylary barlyq täsıldı paidalandy, Europa tarapynan Keŋes ükımetı de moiyndalmai jatqan zamanda (legitimdılıgı), būl öte auyr mäsele edı, sondyqtan halyqaralyq deŋgeide hat almasular bolǧandyǧy derekter aqyly anyqtaluda (R.Märsekovtyq haty. Japon ükımetıne).Şyn mänınde, Alaşorda ükımetın, «Alaş» partiiasyn jäne Alaş avtonomiiasynyŋ qūryluyn joqqa şyǧaruǧa ūmtylǧan keibır ärıptes-tarihşylarymyz derekterdıŋ betkı jaǧyn ǧana qalqyp alyp, tereŋ saraptama jasauǧa bara bermeidı. QOǦAMDA ALAŞ AVTONOMİIаSY JÄRİIаLANDY MA DEGEN PIKIR TALASTY TOQTATU KEREK. Ärine, däl 1917 jylǧy jeltoqsan aiyndaǧy sezde «Alaş» avtonomiiasy aşyq jariialanbasa da, «de fakto» ol memleket düniege keldı. Onyŋ bırtalai dälelderı bar. Bırınşı, Äskeri qorǧanys jüiesı. Memlekettılıktıŋ bır belgısı (atributy) retınde «Alaş» avtonomiiasynyŋ milisiiasy, iaǧni Alaş äskerı qūryldy. Eŋ bırınşı ministrı bolyp Aqmola oblysy Omby uezınıŋ tumasy, Omby kadet korpusynyŋ tülegı, Bırınşı düniejüzılık soǧysqa qatysqan kapitan (keiın-polkovnik) Sultan Gabdulhamit Nygmetollauly Tohtamyşev (1885-1919) taǧaiyndalady. 1918 jyly 11 mausym künı Äskeri keŋes qūru jönınde Alaş Orda ükımetınıŋ qaulysy da şyqty: «Obrazovat pri Alaş-Orde Voennyi sovet iz treh lis, vozlojiv na nego funksii Voennogo ministerstva i predostaviv emu [pravo] otkryvat oblastnye i uezdnye voennye sovety pri oblastnyh i uezdnyh otdelah Alaş-Ordy. Na voennyi sovet vozlagaetsia obiazannost prizyvat djigitov dlia borby s bolşevikami. Predsedatel A. Bukeihanov, chleny M. Tynyşpaev, H. G. Gabbasov» (Alaş-Orda: Sb. dokumentov. Sost. N. Martynenko. -Alma-Ata: Aikap, 1992. -S.109). 1918 jyly 25 mausym künı Alaş Orda ükımetınıŋ töraǧasy Alihan Bokeihan Semei uezdık uprava basşysy Ahmetjan Kozbagarovka joldaǧan hatynda Semei uezınde halyq milisiiasyn qūru turaly būiryq jıberedı: «Ot kajdoi volosti Semipalatinskogo uezda postanovleno vziat po 30 chelovek v sostav otriada milisii. Proşu nemedlenno opublikovat i sobrat ih s dostatochnym kolichestvom loşadei. Milisionerov i loşadei predstavit v Semipalatinsk. Predsedatel Alaş Ordy Alihan» (SDNİ VKO, f.37, op.1, d.126, l.2). Alihan Bökeihan özınıŋ 1918 jylǧy 18 şılde künı bır hatynda qysqa uaqyt merzımınde qazaq jasaqtaryn qūryp, Jetısuǧa bolşeviktermen küresu üşın attanu kerektıgın aşyq türde jazady: «V Semipalatinskoi i Akmolinskoi obl. speşno organizuiutsia kirgizskie (kazahskie-avt.) otriady s kazakami i ofiserami dlia pohoda protiv bolşevikov Semirechia. Predlagaem priniat uchastie v pohode na Turkestan sovmestno s kazakami i başkirami, o chem dany telegrammy Dutovu i Başkirskomu pravitelstvu… Predsedatel Alaş-Ordy BUKEIHANOV». (AP RK. F.811. Op.20. D.298. L. 116). Alaş Ordanyŋ äskeri bölımınıŋ bastyǧy Toktamyşev Uaqytşa Sıbır ükımetınıŋ äskeri ministırıne 1918 jyly 12 tamyz künı jazǧan hatynda Alaş avtonomiiasynyŋ öz äskerı bar ekenın bıldıre otyra, bylai dep habarlaidy: «Sovet ministrov poruchil Vam v voprose formirovaniia Kirgizskoi (Kazahskoi-avt.) armii priiti k soglaşeniiu s predstaviteliami Alaş-Ordy… V nastoiaşee vremia sformirovan v gorode Semipalatinsk pervyi Alaşskii konnyi polk, v sostave 28 ofiserov i 750 konnyh djigitov, kotoryi pristupil k obucheniiu. Krome togo, v gorode Pavlodare sobrano 150 djigitov, v Zaisane – 200, v Karkaralinske – 250 i v Ust-Kamenogorske – 250» (GATO. f.r-72. op. 1. d. 5. l. 15-16). Alaş äskerı qūrylyp, bolşeviktermen soǧysqanyna da köptegen dälel bar. Mysaly, 2018 jylǧy jazda Otynşy Aljanovtyŋ joldastary – Jainaqov, Jaqypbaev, Mamytov, Kädırbekov, Niiazov Aiagözden Alaş qalasyna jıberılgen bır telegrammasynda bylai dep jazady: «Maqanşyda bolşevikpen soǧys bolyp, Otynşy Äljan oqqa ūşty, Sadyq Amanjolūly jaralandy. Qazaq azamattary qaru-jaraqtyŋ azdyǧynan jeŋıldı. Būl jaqtaǧy bolşevik älı küştı. Sıbır hükımetı tez qūral bermese Jetısu halqy qyrylady» (Jas azamat. – 1918. - №4. – 25 avgust). Eger de alaş polkterı qūrylsa, eger olar bolşeviktermen soǧyssa, sonda Alaş avtonomiiasy boldy dep anyq aita alamyz! Äskerı bar halyq – memleketı bar halyq degen söz! Ekınşı, Avtonomiia astanasy. Semei qalasynyŋ bır bölıgı Alaş qalasy bolyp özgertılıp, Alaş avtonomiiasynyŋ uaqytşa bolsa da bır ırı ortalyǧyna ainala bastaidy. Tıptı, sol kezdegı kartalarda «Alaş qalasy» dep körsetıle bastady. Alaş qalasynan nūsqaular men qaulylar da şyqty. Mysaly, 1917 jylǧy jeltoqsan Sezınıŋ şeşımderı jyldam oryndala bastaǧan: sol jeltoqsan aiynda sailauǧa bailanysty Alaştyŋ qalalyq upravasyn qūru jönınde Semei qalalyq upravasynyŋ şeşımı şyqty: «Speşno. 16 dekabria 1917 g. Na osnovanii polojeniia o vyborah v uchreditelnoe sobranie gorodskimi upravami izbiraiutsia gorodskie uchastkovye po vyboram v komissii…Tak kak g[orod] Alaş po vybornomu proizvodstvu znachitsia 4-m izbiratelnym uchastkom, to Alaşskoi gorodskoi uprave i nadlejit nemedlenno izbrat takuiu komissiiu, chtoby ne zaderjat normalnyi hod vyborov v uchreditelnoe sobranie. Zamestitel gorodskogo golovy Gusev» (SDNİ VKO, f.133, op.1, d.2, l.3-3ob.). Bır qyzyǧy, ekınşı künı, iaǧni 17 jeltoqsanda, jaŋa qūrylǧan Alaş Upravasy Semei qalalyq upravaǧa jauabyn jyldam daiyndap ülgergen: «17 dekabria 1917 g. Pri otnoşenii Semipalatinskoi gorodskoi upravy ot 13 dekabria sego goda za №7038 preprovojden imennoi spisok na 2887 grajdan s predlojeniem vystavit takovoi dlia obozreniia s 15 sego dekabria. Mejdu tem, po tochnomu obsledovaniiu g[oroda] Alaşa lis, imeiuşih pravo uchastiia na vyborah v uchreditelnoe sobranie v vozraste ot 20 let imeetsia bolee 4000, kakovoe kolichestvo i prinimaiut uchastie v vyborah glasnyh goroda Alaşa» (SDNİ VKO, f.133, op.1, d.2, l.2-2ob.). Tıptı, 19 jeltoqsan künı Sailau komissiiasyn da qūruǧa ülgeredı jäne Semei qalasynyŋ jartysyn Alaş dep aşyq ataidy: «1917 goda dekabria 19 dnia Alaşskaia (!) gorodskaia uprava, byv sego chisla v zasedanii svoem, vysluşav otnoşenie Semipalatinskoi gorodskoi upravy ot 16 dekabria sego goda za № 7122 POSTANOVİLA: İzbrat iz sredy grajdan g[oroda] Alaşa izbiratelnuiu komissiiu po vyboram v uchreditelnoe sobranie v sostave sleduiuşih lis: Esembaia Abişevicha Atambaeva, Djangaliia Allangorova, Bekkoji Kulgarina, Pavla IаkovlevichaŞevchenko, Fedora Stepanovicha Luchşeva, predsedatelem Esembaia Atambaeva, sekretarem Fedora Stepanovicha Luchşeva, ostalnye chlenami komissii» (SDNİ VKO, f.133, op.1, d.2, l.5.) Al 1917 jyly 27 jeltoqsan künı Alaş qalalyq upravasy sailauǧa bailanysty qosymşa komissiiada sailaidy: «1917 goda dekabria 27 dnia Alaşskaia gorodskaia uprava byv sego chisla v sobranii POSTANOVİLA: izbrat dopolnitelnuiu komissiiu po vyboram v uchreditelnoe sobranie v sostave sleduiuşih lis: Spiridona Georgievicha Gavrilova, Konstantina Filippovicha Grineva, Kurmanbaia Muzdubaeva, Abdulkadyra Beisekeeva. Gorodskoi golova A.Erykalov» (SDNİ VKO, f.133, op.1, d.2, l.5 ob.). Eger de Alaş avtonomiiasy bolmasa, Alaş Orda ükımetı jūmys jasamasa, qaidan Alaş qalasy paida bolady, qaidan Alaş upravasy moiyndalady?! Üşınşı, Halyqaralyq saiasat, bailanys. Alaşorda ükımetı körşı eldermen, är türlı memlekettermen, türlı avtonomiialarmen syrtqy saiasatyn jürgıze de bılgen. Mysaly, 1918 jyly Alaş Orda ükımetı Uaqytşa Sıbır ükımetıne bır qyzyq hat joldaidy: «Mejdu tem Alaş-Orda deistvuet uje kak samostoiatelnoe pravitelstvo (!) i Predsedatel ee Soveta İzbashov pomoşniku Nachalnika Akmolinskoi gorodskoi milisii 13 minuvşego sentiabria, pribyvşemu po porucheniiu Oblastnogo komissara v kanseliariiu Soveta po delam slujby, ofisialno zaiavliaiut chto Alaş-Orda nikakih komissarov ne priznaet i ot Sibirskogo Vremennogo pravitelstva ne zavisim» (GARF. F.1701. Op.1. D.6v. L.57). Alaşordany Samara qalasynda ornalasqan Uchreditelnoe sobranie aşyq moinydaǧan: «Jalpy Uchreditelnoe sobranie jiylysy zakonmen bekıtpekşı. «Alaşordany» qazaq jūrtynyŋ hükımetı dep tanimyz (!) dedı. Qazaqtyŋ milisiia-äskerıne qaru-jaraq beru jaǧynan būlar toqtau qylatyn emes. Dosmūhamedovter Oral qazaǧynyŋ äskerı üşın Samara hükımetınen 200 myltyq, bırneşe pulemet alyp Orynbor arqyly elderıne jıberıptı. («Jas azamat». – 1918. - №5. – 1 oktiabr). 2018 jylǧy jazda Alaş avtonomiiasynyŋ basşysy Alihan Bokeihan Uaqytşa Sıbır ükımetı basşylarymen de kelıssöz jürgızdı: «Alaşorda bastyǧy Älihan Bökeihanov, müşesı Älımhan Ermekov Sıbır hükımetımen söilesıp jatyr. Alaşordanyŋ ūsynǧan şarttaryn Sıbır hükımetınıŋ arasynan şyǧarǧan komissiiasy qabyldap, ötkızgen. Endı tez arada Ministrler Sovetınde qaralmaqşy» (Jas azamat. – 1918. - №3. – 18 avgust). Alaş Ordany Uaqytşa Sıbır ükımetı moiyndady, bıraq bolaşaqta derbes el boluyna qarsy bolǧanyn da bılemız. Oǧan dälel orystyŋ general-maiory Grişin - Almazovtyŋ 1918 jylǧy 26 şıldedegı bır hatynnan köruge bolady: «Vvidu togo, chto pravitelstvo «ALAŞ-ORDA» (!) rşilo sovmstno s VREMENNYM SİBİRSKİM PRAVİTELSTVOM borotsia s bolşevikami i povesti stranu do UChREDİTELNAGO SOBRANIIа pravitelstvo «ALAŞ-ORDA» postanovilo sozdat svoiu armıiu; pri chem ne obladaia orujıem snariajenıem, i dostatochnymi sredstvami na soderjanıe Armıi, Pravitelstvo «ALAŞ-ORDA» obraşaetsia k VREMENNOMU SİBİRSKOMU PRAVİTELSTVU s prosboi obezpechit kirgizskuiu Armıiu instruktorami, voorujenıem, snariajenıem i vsemi vidami dovolstvıia. Pravitelstvom «ALAŞ-ORDA» pri obsujdenıia o sozdanıi Kirgizskoi armıi bylo reşeno sformirovat 4- konnyh Korpusa i odnu otdlnuiu divizıiu». Egerde Alaş avtonomiiasy bolmasa, Alaş Orda ükımetı älı järiialanbasa olar qalai körşılermen bailanys jasaidy jäne alaşordalyqtar qalaişa özderın jeke memlekettei sezınedı («Mejdu tem Alaş-Orda deistvuet uje kak samostoiatelnoe pravitelstvo (!)»!? Mynadan basqa qandai dälel kerek!? Törtınşı, bükıl qazaq Alaş Ordany bırden moiyndaǧany. Alaş avtonomiiasyn, Alaş Orda ükımetın sol künderden bastap bükıl qazaq moiyndai bastady jäne Alaş Orda ükımetınıŋ atynan onyŋ müşelerı sol memlekettıŋ saiasatyn aşyq jürgızdı. Mysaly, 1918 jylynyŋ basynda Syrdaria oblysynyŋ qazaqtary özderınıŋ sezınde Alaş Orda ükımetınıŋ qyzmet bastap ketkenın aşyq moiyndaǧanynyŋ bır dälelı: «1918 jyly 6 – 9 ianvarda Türkıstan şaharınde Syrdariia qazaq-qyrǧyzdarynyŋ sezı bolyp öttı. Sezge Syrdariia oblysynyŋ uezderınen kelgen qazaq-qyrǧyz ökılderınıŋ sany 50 şamaly boldy. Onda Syrdariia oblysynyŋ öz ökılderınen böten Alaş Ordasynan (!) kelgen Baqytkerei Qūlmanov, Tūraǧūl Qūnanbaev häm Mırjaqyp Dulatov, onan soŋ Qoqandaǧy Türkıstan Uaqytşa hükımetınen kelgen ökılder häm Oral oblysy Temır uezınen kelgen 3-4 adamdary da boldy». («Bırlık tuy». – 1918. - №20. – 18 ianvar). Bır qyzyǧy, sol kezdıŋ qarapaiym qazaqtary Alaş Orda ükımetınıŋ bar ekenın aşyq moiyndaidy, al bızdıŋ täüelsız elımızdıŋ keibır tarihşylary moiyndaǧysy kelmeidı?! Besınşı, Alaş avtonomisynyŋ territoriiasy. Alaş avtonomiiasy özınıŋ territoriiasyn aşyq anyqtap alǧan jäne sol jerlerde özınıŋ ışkı saiasatyn jürızuge tyrysqan. Mysaly, 1917 jylǧy jeltoqsan aiyndaǧy sezde qazaq avtonomiiasynyŋ qūramyna qazaqtar mekendeitın audandar enuge tiıs ekenı jönınde aşyq türde aityldy: «Obrazovat territorialno-nasionalnuiu avtonomiiu oblastei Bukeevskoi ordy, Uralskoi, Turgaiskoi, Akmolinskoi, Semipalatinskoi, Semirechenskoi, Syr-Darinskoi, kirgizskih uezdov Ferganskoi, Samarkandskoi, Amu-Darinskogo otdela, Zakaspiiskoi oblasti, smejnyh kirgizskih volostei Altaiskoi gubernii, predstavliaiuşih sploşnuiu territoriiu s gospodstvuiuşim naseleniem Kazak-Kirgizskogo edinogo proishojdeniia, edinoi kultury, istorii i edinogo iazyka». (Gosudarstvennyi arhiv Tomskoi oblasti (GATO). F. R.72. Sibirskaia oblastnaia Duma g. Tomsk (ianvar 1918 g., iiun-noiabr 1918 g.), Op. 1. D.3. «Protokoly Voennogo Soveta Vremennogo pravitelstva», L.7-14). Keiın bolşevikter 1920 jyly Qazaq (Qyrǧyz) avtonomiialy respublika jasaǧanda osy atalǧan öŋırler tūtastai kırgenı belgılı (1920-1924 jj.). Eger Alaş avtonomiiasy osyndai öŋırlerden qūralmasa, 1920 jyly Keŋestık negızdegı Qazaq avtonomiiasyn, 1936 jyly – odaqtas respublika, 1991 jyly – Qazaqstan Respublikasy osyndai aumaǧymen qūralar ma edı? Altynşy, basqaru jüiesı. Alaş Orda ükımetı özınıŋ är öŋırden bölımşelerın qūryp, basqaru jüiesın jasady. Mysaly, Orynbor kazaktarynyŋ ataqty atamany Dutov ta Alaş Orda ükımetı özınıŋ bilıgın jürgızıp otyrǧanyn bılgen jäne aşyq moiyndaǧan. Mysaly, özınıŋ «Zapiska o Başkirii, Kirgizskoi stepi i Orenburgskom krae» degen jazbasynda Sıbır ükımetınıŋ Işkı ıster ministrlıgıne 1919 jylǧy 26 mamyr künı bylai dep habarlaidy: «V nastoiaşee vremia sformirovannaia Alaş-Orda imeet glavnym predstavitelem rod Bukei-hana… Verhovnyi organ upravleniia kirgiz Alaş-Ordy: ona razdeliaetsia na vostochnuiu, krug vedeniia kotoroi vhodit Semipalatinskaia i Semirechenskaia oblasti i zapadnuiu kuda vkliucheny Uralskaia oblast, Bukeevskaia Orda, Mangyşlak, İrgizskii i Aktiubinskii uezdy Turgaiskoi oblasti». (GARF. F.170.1 Op.1. D.6v. L.164-167 ob). 1918 jyly 12 mausym künı Alaş-Orda ükımetınıŋ barlyq uezder men oblystarda Alaş Ordanyŋ keŋselerın aşu jönınde qaulysy şyǧady: «Alaş-Orda upravliaet territoriei avtonomii Alaş cherez mestnye Sovety — oblastnye i uezdnye. 2. Vremenno sostav oblastnyh i uezdnyh Sovetov naznachaetsia Alaş-Ordoi. 3.Oblastnye i uezdnye Sovety sostoiat ne menee [chem] iz treh chlenov… Predsedatel A BUKEIHANOV Chleny M. TYNYŞPAEV, X. GABBASOV» (Alaş qozǧalysy. Sb. dokumentov i materialov. T.2. –A., 2005. -S.173-174). Alaş Orda ükımetı halyqty basqaruda belsene kırısıp ketkenın taǧyda bır qūjat däleldeidı: «24 iiunia 1918 g. Vse dekrety, izdannye sovetskoi vlastiu na territorii avtonomii Alaş, priznat nedeistvitelnymi.Predsedatel A.Bukeihanov» (Alaş Orda. Sb.Dokumentov.-Alma-Ata, 1992.- s.109). Osyndai qūjattar bola tūra, «Alaş Orda jariialanbady» deuge bola ma? Jetınşı, sol kezdegı BAQ-ta Alaş avtonomiiasy qūrylǧanynyŋ moiyndalǧany 1917 jyldyŋ aiaǧynda aşyq aityla bastaǧan. Mysaly, «Qazaq» gazetınde (31 jeltoqsan, 1917 j.) avtonomiia boludyŋ maŋyzdylyǧyn tüsındırgen redaksiialyq «Alaş bırlıgı» atty maqalada avtor atvtonomiia «de fakto» qūrylyp qoiǧanyn bylai dep jazǧan: «5-13 dekabrde bolǧan Orynbordaǧy Jalpyqazaq (qyrǧyz) siezıne jiylǧan ökılder avtonomiia turaly toǧyz kün tolǧanyp, jüregı dırıldep, buyndary qaltyrap, bır aidan soŋ avtonomiiany järiialauǧa äreŋ qauyly qylysty (!)...Endı bız Alaş Ordasyn qūrǧan soŋ (!) ...bır Alaştyŋ balasynyŋ qalamasyna panamyz» (Qazaq, 1917- №257). Kelesı jyldyŋ köktemınde «Üş jüz» atty gazettıŋ betınde de (2 nauryz, 1918) Alaş avtonomiiasy jūmysyna kırısıp ketkenı anyq jazylady: «Jalpy qazaq qyrǧyz siezı Orynborda dekabrdıŋ 12-sı künı dünie jüzıne Alaş avtonomiiasyn keltırgen (!)» (Üş jüz. – 1918.-№7). Sol kezde şyǧyp tūrǧan «Saryarqa» atty gazette de redaksiialyq «Alaş avtonomiiasy häm sovet ükımetı» (22 nauryz 1918 j) atty maqalada alaş avtonomiiasynyŋ aşyq järiialanyp qoiǧanyn bylai jazady: «Dekabrdıŋ 5-nen 13-ne şeiın Orynborda bolǧan Jalpy qazaq qyrǧyz siezınıŋ qaulysy boiynşa toqtausyz Alaş avtonomiiasyn järiialaimyz (!)» (Saryarqa.- 1918-№38) Ombydaǧy Alaş partiiasynyŋ bas komitetınıŋ jergılıktı qazaqtarǧa jasaǧan ünınen oiymyzdyŋ dälelı retınde bır üzındı keltıreiık: «Azamattar! Qūdai Alaştyŋ tılegın berdı. Dūşpan keudesı basyldy, ünı öştı. Qozǧalmastai küige tüstı. «Alaş Orda» tıgıldı. Aq tu köterıldı.… Qara şanyraq «Alaş Ordanyŋ» tıgılgenı – bır uaqytta qazaqty alǧa şyǧardy…Jasasyn Alaş Avtonomiiasy!!!». Egerde sol kezdegı būqaralyq aqparat qūraldary Alaş avtonomiiasyn moiyndasa, qazırgı qazaq gazetın oqyp jürgen keibır tarihşylar nege moiyndamaidy? Segızınşı, Alaş Orda ükımetı bar ekenın Reseidıŋ diplomattary da aşyq türde moiyndaǧan. Mysaly, 1918 jyly 26 mamyr künı Chuguchaktaǧy Resei konsuly Dolbejev Beijindegı Resei elşısı N.Kudaşevke Alaş Orda turaly bylai deidı: «Neskolko ranee v Rossii pod predsedatelstvom Alihana Bukeihanova obrazovan Vsekirgizskii sovet Alaş Ordy (!)» (AP RK F.811, op.24., d.114, l.12.). Al endı bızdıŋ keibır zamandas, ärıptesterımız nege Alaş avtonomiiasyn moiyndaǧysy kelmeidı? Toǧyzynşy, Keŋes ükımetınıŋ raqymşylyǧy. HH ǧasyrdyŋ basynda ǧylymdy halyqqa qyzmet körsetu qajettılıgıne paidalanuǧa bailanysty eskı zaman ziialylary men ǧalymdaryn Keŋes ökımetı jaǧyna tartu şaralary jürgızıldı. Keŋes ökımetı halyq arasynda zor bedelı bolǧan Alaş qairatkerlerıne keşırım jasaudy jön dep tapqan bolatyn. BOAQ (Bükılreseilık Ortalyq Atqaru Komitetı) Leninnıŋ tıkelei nūsqauymen olardy qudalamau turaly mynadai şeşım qabyldaidy: “Na osnovanii postanovleniia Vserossiiskogo Sentralnogo İspolnitelnogo Komiteta ot 4 aprelia 1919 goda VSİK predlagaet Kirgizskomu i Sibirskomu revoliusionnym komitetam i Cheliabinskomu gubispolkomu şiroko opovestit naselenie o vyşeupomianutom Postanovlenii VSİK i raziasnit, chto Prezidium VSİK nahodit svoevremennym dopustit byvşih ChLENOV PRAVİTELSTVA “ALAŞ-ORDA”(!) k sovetskoi rabote i kategoricheski zapreşaet presledovanie za proşluiu ih deiatelnost” [ QROMM, 14-q., 3-t., 4-ıs, 11 p.]. Būl qūjattyŋ maŋyzy «ALAŞORDA ÜKIMETI» degen sözdıŋ arnaiy jazylyp, moiyndalǧandyǧy. Sonymen, azamat soǧysy jyldary Alaş qairatkerlerı aqtar jaǧynda küreskenın bılemız. Alaşordalyqtardy öz qataryna tartu üşın RKFSR BOAK 1919 jyldyŋ nauryzynda Alaşordaǧa keşırım jariialady. Osy kezde A.Baitūrsynov jetekşılık etken alaşordalyqtardyŋ Torǧailyq bölıgı bolşevikter jaǧyna şyqqan edı. Bırtındep qazaqtardyŋ basqa da toptary keŋes bilıgın qoldai bastady. Bolşevikter qazaq avtonomiiasyn qūru turaly talapty oryndady, bıraq proletariat diktaturasy men taptyq küres negızınde 1920 jyly Qyrǧyz (Qazaq) AKSR-ı qūryldy. Bolşevikterdıŋ ūlttardyŋ özın-özı bileu qūqyǧy jönındegı resmi qūjattarynan ümıttengen alaşordaşylar 20-jyldardyŋ basynda onyŋ jüzege asu mümkındıgıne sendı. Alaida Alaş avtonomiiasynyŋ basşylary Keŋes ökımetınıŋ senımıne kıre almady. Bolşevikter jariialaǧan keşırımderge (1919, 1920 jylǧy) qaramastan, totalitarlyq tärtıptıŋ nyǧaiuymen Alaş qozǧalysyna qatysuşylardy saiasi qudalau küşeie bastady. Egerde Alaş avtonomiiasy bolmasa, Alaşorda ükımetı qūjattyq räsımdelmese, bolşevikter nege keiın olarǧa raqymşylyq jasai bastady!? Alaş Orda halyq keŋesınıŋ müşesı Dos Mūhamedov 1918 jyly 6 jeltoqsan künı bükıl qazaqtarǧa bolşevikterdıŋ jaǧyna şyǧuǧa ūran tastaǧan. Sonda Alaş Ordanyŋ bolǧan ekenın, bıraq sovetter jaǧyna şyǧa bastaǧanyn aitady: «Vsekirgizskıi narodnyi sovt «Alaş-Ordy» (!) priznal sovtskuiu vlast v Rossıiskoi Federativnoi Respublik i ustanovil s Sovtom Narodnyh Komissarov snoşenıia Pri sovt Narodnyh Komissarov nadniah budet obrazovan Komissarıat po kirgizskim dlam i v samom neprodoljitelnom vremeni budet opublikovan dekret ob avtonomıi Kirgizskago Kraia». (Pravitelstvennyi vestnik, 6 dekabria 1918. № 15. S. 30). Onynşy, Keŋes jüiesınıŋ memleket retınde tanuy. Eger Alaş avtonomiiasy, Alaşorda ükımetı tarihta bolmasa (de fakto), stalindık jüie kımderdı memleket ışınen memleket qūrdy dep qudalady? 1920, 1930-jyldary ūlt ziialylary, Alaş qairatkerlerı qataŋ quǧynǧa ūşyrady. Myŋdaǧan azamattar türmege qamalyp, atu jazasyna kesıldı. Ärine, olar Alaş avtonomiiasy bar ekenın bıldı jäne olarmen sanasty, tıptı – olarmen kelıssözder jürgızdı. Mysaly, 1918 jyly 19 nauryzda Ūlty ısterı boiynşa Halyq komissary İ.V. Stalin Semei qalasymen telegraf arqyly habarlasyp, Alaşorda ükımetınıŋ basşylaryn kelıssözge şaqyrady (Koigeldiev M. Alaş qozǧalysy. Ekınşı kıtap.- Almaty, 2017.- 6 b.). Egerde Alaş Orda bolmasa, kımge jäne ne üşın İ.Stalin Semei qalasyna telefon şaldy!? 1918 jyly qazaqtyŋ ziialylary Alaş avtonomiiasyn körşı ükımetterge moiyndatamyz dep qinalyp jürgende, bügıngı keibır qazaq ziialylarynyŋ «Alaş Orda jariialanbady», «Alaş avtonomiiasy bolmady» degenderı – aruaqtarǧa qiianat! Mysaly, Aqmola oblysynyŋ bır top krestian- glasnyilary Alaş Orda ükımetınıŋ ökılı Erejep İtpaevqa qarsy şyǧyp, Alaş avtonomiiasyn aşqyzbaitynyn jäne moiyndamaitynyn aşyq bıldırgen: «Zaiavlenie o voprose v Sibirskuiu Oblastnuiu Dumu predstaviteliu ot Soveta ministrov Vremennogo Sibirskogo Pravitelstva o reşenii, kirgizskoi territorialnoi-avtonomii Kirgizskaia gruppa oblastnyh glasnyh cherez svoego predstavitelia glasnogo İtbaeva rezko podcherknula vchera 29 iiulia v zasedanii Oblastnogo Zemskogo Sobraniia pri voprose o Sibirskoi Oblastnoi Dume predstaviteliu ot Soveta ministrov Vremennogo Sibirskogo Pravitelstva v lise ministra iustisii o nepokolebimom svoem reşenii, kirgizskoi territorialnoi-avtonomii oblastei Akmolinskoi, Semirechenskoi, Semipalatinskoi, Turgaiskoi, Orenburgskoi i Ferganskoi i t.d. i o imenii (!) uje u nih svoego pravitelstva...Uchityvaia ostrotu gosudarstvennogo momenta, my glasnye krestiane ubeditelno prosim Sibirskoe Vremennoe pravitelstvo kak straja blaga narodnogo priniat mery sootvetstvuiuşego predosterejeniia v iasno moguşem byt oslojnenii i obostrenii na mestah sredi naseleniia iz-za poniatii territorialnoi kirgizskoi avtonomii, ne opravdyvaemoi v dannoe vremia nikakimi soobrajeniiami v neobhodimosti takovoi …30 iiulia 1918 g. 13 podpisei glasnyh g. Omsk» (RGASPİ F.71 Op.33 d.879 l 321). Sonda bügıngı alaş ūrpaǧy Ala avtonomiiasyna qarsy bolǧany ma?
QAZAQSTANDA ŪLTTYQ AVTONOMİIа QŪRUDYŊ TARİHİ MAŊYZY
Alaş avtonomiiasynyŋ jäne Alaş Orda ükımetınıŋ qūryluy zor tarihi män-maŋyzǧa ie. Būl Resei imperiiasynyŋ 1822–1824 jyldardaǧy otarşyldyq saiasaty saldarynan üzılıp qalǧan üşmyŋjyldyq dästürı bar memlekettılıktı qaita qalpyna keltıruge degen talpynys edı. Qazırgı memlekettılıgımızdıŋ negızınde osy Alaş avtonomiiasy da tūr deuge tolyq negız bar. Ony aşyq moiyndaumyz kerek. 1937–1938 jyldardaǧy jappai saiasi quǧyn-sürgın – el tarihyndaǧy qaiǧyly kezeŋ. Ūlttyŋ betke ūstar azamattary, sol kezdegı qazaq qoǧamynyŋ bılımdı, ozyq oily ökılderı joiyldy. Arystarymyz ideia üşın qūrban boldy. Sonysymen täuelsızdıkke degen ūmtylysymyzdy oiatyp kettı. Oǧan ie boludyŋ baqyty bızdıŋ buynǧa būiyrdy. «Alaştyŋ» ösietı – ūlttyq tarihi-mädeni bırlıgımızdı saqtau». Alaş qozǧalysynyŋ ideialary bügıngı künge deiın özektılıgın joiǧan joq. Alaşorda ükımetı men Alaş avtnomiiasynyŋ qūryluy ūlt-azattyq qozǧalystar tarihy men memlekettılık dästürdıŋ jandanuyna ülken yqpal ettı. Eŋ bastysy Keŋes ükımetı avtonomiia qūru kerektıgın tüsındı. Alaş avtonomiiasy qazaq sovet avtonomiiasynyŋ qūryluyna (1920 j), keiın onyŋ odaqtyq respublikaǧa (1936 j.) ainaluyna jäne täuelsız Qazaqstannyŋ (1991 j.) jariialanuyna negız qalady. Alaş tarihy – Reseige bodan bolǧan kezımızden bastap, üzdıksız jalǧasyn tapqan ūlt-azattyq küresımızdıŋ taǧdyrly bır belesı. «Janym arymnyŋ sadaǧasy» dep, şybyn janyn ūlt müddesı men azattyq jolyna arnaǧan tūlǧalarymyzdyŋ aldynda bas iıp, ruhyna taǧzym etu – bügıngı ūrpaqtyq qasiettı mındetı.Qabyldinov Ziiabek Ermūqanūly,
QR ŪǦA korrespendent-müşesı, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor
