الاش قوزعالىسىنىڭ پايدا بولۋى
قازاق تاريحىندا حح عاسىردىڭ باسىنداعى وقيعالارعا كوز جۇگىرتەر بولساق كۇردەلى قوعامدىق-ساياسي ۇردىستەردىڭ ورىن العانىن بايقايمىز. وسى كەزەڭدى قوعامدىق سانادا ۇلت-ازاتتىق يدەيالارىنىڭ كۇشەيىپ، ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولعان كەزەڭ دەپ ايتۋعا بولادى. بۇعان ۇلت جاناشىرلارى – كوزى اشىق، كوكرەگى وياۋ قازاق زيالىلارى ۇيىتقى بولعان ەدى.
قازاق حالقىنىڭ بىرەگەيلىگىن ساقتاپ، ۇلتتى بىرىكتىرۋ يدەياسى مەن 3000 جىلعا جۋىق سوزىلعان مەملەكەتتىلىك ءداستۇردى قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەگەن ۇلت-ازاتتىق الاش اتتى قوزعالىس پايدا بولدى.
بۇل قوزعالىس جاڭا ءداۋىردىڭ جاڭا تالاپتارىنا – رەسەي يمپەرياسىنىڭ شارۋالارىن قازاقستانعا جاپپاي قونىستاندىرۋ، جەرگىلىكتى ۇلتتى اتا – بابالارىنىڭ شۇرايلى جەرلەرىنەن ايىرۋ، بايىرعى تۇرعىنداردى ىعىستىرۋ، ءداستۇرلى قازاق قوعامى مەن شارۋاشىلىقتى كۇيرەتۋ، ورىستاندىرۋ جانە شوقىندىرۋ سياقتى وتارلىق ساياساتتىڭ كۇشەيۋىنە جاۋاپ رەتىندە قالىپتاسقانى انىق.
1905 جىلدان باستاپ قارقارالى پەتيتسياسى ارقىلى، 1906-1907 جىلدارى رەسەي يمپەرياسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ مىنبەرلەرىنەن الاش كوسەمدەرى قازاق حالقىن الەۋمەتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي كوللاپستان قورعاۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ارەكەتتەر جاسادى. ءتىپتى، 1909 جىلى ەكى رەت رەسەي يمپەرياسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان، قازىر سۇيەگى ومبى وبلىسىندا جاتقان، اتاقتى شايمەردەن قوسشۇعىلۇلى وسمان يمپەرياسىنىڭ پاتشاسى سۇلتان ابد ال-حاميدپەن 1909 جىلى كەزدەسىپ، قازاققا جاردەم سۇراعانى دا تاريحتا بولعان وقيعا...
الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا جوشى حاننىڭ تىكەلەي تەكتى ۇرپاعى ءاليحان بوكەيحان سياقتى ءبىلىمپاز، وزىق ويلى قازاق زيالىلارى تۇردى.
ۇلتتىڭ جارشىسى بولعان قازاق ءباسپاسوزىن اشۋدان باستاعان ازاتتىق يدەيالارىن جالپىۇلتتىق ساناعا اينالدىرۋ جولىندا قىزمەت ەتتى. ولار قازاق ءباسپاسوزىن، ۇگىت-ناسيحات پەن اعارتۋشىلىق كوزى رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىن قالىپتاستىرۋ مەن ساناسىن وياتۋعا تىرىستى. مىسالى، 1907 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە العاشقى ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي «سەركە» گازەتى شىعارىلدى. ول باستاپقى كەزدە تاتار گازەتى «ۋلفاتقا» قوسىمشا رەتىندە جوعارىدا اتالعان شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىنىڭ قامقورلىعى مەن قارجىلاي كومەگىمەن شىعارىلعان ەدى. بىراق پاتشا وكىمەتىنىڭ قۋدالاۋى باستالۋىنا بايلانىستى گازەت جابىلىپ قالدى.
وسى باعىتتا 1913 جىلى ورىنبور قالاسىندا «قازاق» اتتى جالپىۇلتتىق گازەت دۇنيەگە كەلىپ، بولاشاق الاش پارتياسىنىڭ ارناۋلى ءباسپاسوز ورگانىنا اينالدى. گازەت تەز ارادا حالىقارالىق ماڭىزعا يە بولدى. مىسالى، ونى قىتاي مەن تۇركيا قازاقتارى جازدىرىپ الاتىنى جونىندە تىڭ دەرەكتەر بار. باسىلىم ءتىل، ادەبيەت، تاريح جانە ەتنوگرافيا ماسەلەلەرىنە ارنالدى. سونىمەن، قازاق ءباسپاسوزى توڭەرەگىندە الدىڭعى قاتارلى ۇلت زيالىلارى توپتاسىپ، ۇلتتىق مۇددەدەن تۋىنداعان ءتۇرلى ماسەلەنى كوتەرە وتىرىپ، ونى حالىق اراسىندا كەڭ ناسيحاتتاۋ ارقىلى ازاتتىق يدەيالارىن تامشىلاپ بولسا دا ساناعا سىڭىرە باستادى.
رەسەيدەگى 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن پايدا بولعان ازاتتىقا دەگەن ۇمىتتەرىن قازان توڭكەرىسى وشىرگەن سوڭ، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا ازاتتىق يدەياسىنىڭ جاڭا ءبىر ءتاسىلى مادەني-اعارتۋشىلىق جانە ساياسي جۇمىستى جانداندىرۋعا بەلسەنە كىرىستى.
وسىعان بايلانىستى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ 1923 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50-جىلدىعىنا ارناپ جازعان ماقالاسىندا اقاڭنىڭ مىنا ءبىر ويى كەلتىرىلگەن: “ەسلي پريشلىي ەلەمەنت وكاجەتسيا ۆ كۋلتۋرنوم وتنوشەني سيلنەە كورەننوگو ناسەلەنيا، تو سو ۆرەمەنەم پوسلەدنەە دولجنو بىت پوگلوششەنو پەرۆىم. ي ناوبوروت، ەسلي وبا وكاجۋتسيا ۆ راۆنوي مەرە كۋلتۋرنىمي، توگدا تولكو وني موگۋت رازۆيۆاتسيا ساموستوياتەلنو، سۋششەستۆوۆات نا وديناكوۆىح پراۆاح ي سوحرانيت ناتسيونالنىي وبليك سۆوي... پوەتومۋ پەرەد نامي ۆو ۆسەم سۆوەم ۆەليچين ۆىراستاەت ۆوپروس و ساموستوياتەلنوم سۋششەستۆوۆاني كيرگيزسكوگو (كازاحسكوگو-اۆت.) نارودا…” (دۋلاتوۆ م. احمەت بايتۋرسۋنوۆيچ بايتۋرسۋنوۆ // ترۋدى وبششەستۆا يزۋچەنيا كازاحستانا. – ورەنبۋرگ، 1923. -ۆىپ.3. – 213 س. (س.5-6).).
الاش پارتياسى تۋرالى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىنداعى بەيبەرەكەتسىزدىك، 1916 جىلى قازاقتاردىڭ تىل جۇمىسىنا شاقىرىلۋى، 1917 جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇرىلۋى مەن باسقا دا كۇردەلى ماسەلەلەر، ۇلت زيالىلارىنىڭ الدىنا وركەنيەت كوشىنەن تىس قالماۋعا باعىتتالعان شۇعىل شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدى قويعان بولاتىن. ولار وسى تالاپتار ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، ۇيىم قۇرىپ، كۇش بىرىكتىرۋگە دەگەن قاجەتتىلىگىن تۋىنداتتى.
1917 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي بۇرىنعى پاتشا ۇكiمەتىنiڭ بيلىك ورگاندارىنىڭ ورنىنا وبلىستاردا، ۋەزدەردە، بولىستىقتاردا جانە اۋىلداردا جاڭا قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ باسقارۋ ورىندارى ومىرگە كەلە باستايدى. بۇل جاعدايلارعا بايلانىستى ازاماتتىق كوميتەتتەرمەن قاتار ستيحيالى تۇردە وبلىس، ۋەزد، بولىستىق دەڭگەيدە قازاق قوعامىنىڭ مۇددەسىنە قاراي ارەكەت جاسايتىن قازاق كوميتەتتەرi پايدا بولدى.
مۇنداي قازاق كوميتەتتەرiنىڭ قۇرىلۋى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيiنگi كەزەڭدەگi ۇلت زيالىلارىنىڭ قىزمەتىنىڭ تۇپكى ماقساتى بولىپ تابىلاتىن – مەملەكەتتiك دەربەستىككە، ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا دەگەن ۇمتىلىسى رەتىندە دامىدى. بۇل ۇمتىلىس – ۇلتتىق مەملەكەت بولۋ باعىتىندا جاسالعان العاشقى قادامنىڭ ءبىرى.
سونىمەن قاتار، قازاق قوعامىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەسكەرەتىن، ونىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنە قاراي قىزمەت جاسايتىن، سول تاريحي كەزەڭدەگى قوعامدىق ومىرگە، ت.ب. ماسەلەلەرگە بەلسەندى ارالاساتىن جالپىۇلتتىق ساياسي پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىنە قويىلعان ەدى. وسى ماقساتتا 1917 جىلدىڭ 1 ءساۋiرi مەن 7 مامىرى ارالىعىندا وبلىستىق قازاق سەزدەرi ۇيىمداستىرىلىپ وتكىزىلدى. 1917 جىلدىڭ جازىندا (21–26 شىلدە ارالىعىندا), ورىنبوردا ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى ءوتتى. سەزدiڭ كۇن تارتiبiندەگى ەڭ باستى ماسەلەنiڭ بiرi «قازاق ساياسي پارتياسىن جاساۋ ماسەلەسi» ەدى. ونى قۇرۋ جونىندە پىكىرتالاس تا بولدى. ناتيجەسىندە پارتيانىڭ اتاۋىن «الاش» دەپ قويۋ ماقۇلداندى. باعدارلامانىڭ ءماتىنى 1917 جىلى 21 قاراشادا جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىندە جاريالاندى. جاڭا پارتيانىڭ نەگىزگى ماقساتى رەسەي دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ دەپ ەسەپتەلدى. ارينە، الاش كوسەمدەرىنىڭ تۇپكى ماقساتى دەربەس مەملەكەت قۇرۋ بولدى.
«الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ اۆتورلارى دەموكراتيالىق سايلاۋ جۇيەسىن ۇسىندى. دەپۋتاتتار سايلاۋى جاسىرىن داۋىس بەرۋ جولىمەن جالپىعا بىردەي تەڭ، توتە جانە قۇپيا وتكىزىلۋگە ءتيىس بولدى. باعدارلامادا اۆتونوميانىڭ ۇلتتىق قاعيدا نەگىزىندە قۇرىلاتىنى ايتىلدى. «روسسيا رەسپۋبليكاسىندا دىنگە، قانعا قاراماي، ەركەك-ايەل دەمەي ادام بالاسى تەڭ بولۋ. جيىلىس جاساۋعا، قاۋىم اشۋعا، جاريا سويلەۋگە، گازەت شىعارۋعا، كىتاپ باستىرتۋعا – ەركىنشىلىك» دەلىنگەن. بۇل «الاش» پارتياسىنىڭ ەڭ دەموكراتياشىل، ىزگىلىكتى يدەيالارىنىڭ ءبىرى ەدى. ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولاتىنى دا ايتىلدى. سوعان قاراماستان ۇلتتىق سوت ادەت-عۇرىپتىق نەگىزدەردى دە ەسەپكە الدى. الاش پارتياسى ءوز اسكەرىن قۇرۋ، كەدەي تۇرعىندارعا كومەك كورسەتۋ، ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جان-جاقتى دامىتۋ، اگرارلىق-قونىستاندىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ مىندەتتەرىن قويدى. باعدارلامادا جەر قازاق حالقىنىڭ يەلىگىندە دەپ كورسەتىلىپ، جەردى ساتۋدان مۇلدەم باس تارتىلدى. سوت سالاسىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان بيلەر سوتىن ساقتاۋ مەن وكىلەتتىلەر سوتىن پايدالانۋ ۇسىنىلدى. اسكەري سالا بويىنشا قازاق ميليتسياسىن قۇرۋ كەرەك دەلىندى.
الاش پارتياسىنىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلى جوعارى بولدى. ونىڭ ايقىن دالەلىنىڭ ءبىرى – 1917 جىلدىڭ سوڭىندا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا قاتىسۋعا وتكەن سايلاۋدا پارتيانىڭ كوپشىلىك داۋىسقا يە بولىپ 43 دەپۋتاتتىق ورىندى يەلەنگەنى ەدى. بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى اۋماعاندا تىركەلگەن 50 شاقتى پارتيانىڭ ىشىنەن جيناعان داۋىس سانى جاعىنان الاش پارتياسى 8 ورىندا بولدى! تىپتى، كورشى قىرعىزدار اراسىندا پىشپەك (قازىرگى بىشكەك-اۆت.) قالاسىندا الاش پارتياسىنىڭ بولىمشەسى اشىلىپ، وعان قىرعىز حالقىنىڭ اسا ءبىلىمدى جانە كورنەكتى وكىلدەرى كىردى.
ارينە، الاش باتىستىق-كلاسسيكالىق تۇردەگى پارتيا بولعان جوق. جالپىرەسەيلىك سايلاۋعا شىققاندا الاش پارتياسىنىڭ اتىنىن شىقسا دا، ولاردا سول پارتياسىنىڭ جارعىسى، كىتاپشالارى، پارتيا سەزىنىڭ وتكەن حاتتامالارى بولماعان نەمەسە ساقتالماعان. بۇگىنشە ءبىز ونداي قۇجاتتاردى مۇراعاتتاردا كەزدەستىرمەدىك... دەگەنمەن، «الاش» پارتياسىنا دەگەن قاجەتتىلىك پەن حالىقتىڭ قولداۋىن جوققا شىعارا المايمىز.
الاش قوزعالىسى 1917 جىلدىڭ سوڭىندا پارتيالىق قۇرىلىس ماسەلەسىنەن ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ ارەكەتىنە كوشتى. بولشەۆيكتەرمەن جۇرگىزىلگەن كەلىسىم ەشقانداي ناتيجە بەرمەدى، ويتكەنى الاش قايراتكەرلەرى پرولەتاريات ديكتاتۋراسى مەن تاپ كۇرەسى يدەياسىن اشىق ماقۇلدامادى.
ارينە، بولشەۆيكتەر ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىنان عانا ەمەس، تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرىگىپ كەتۋىنەن اشىق تۇردە ساقتاندى.
1917 جىلى جەلتوقساندا ورىنبوردا ەكىنشى جالپىقازاق سەزى ءوتتى. سەزدە قازاق حالقىنىڭ ساياسي تاعدىرىنا قاتىستى ماڭىزدى قۇجاتتار تالقىلاندى. سەزد الاش اتاۋىمەن قازاق اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ نەگىزىن قالادى دەۋگە بولادى. «الاشوردا» (الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتى) دەگەن اتپەن ۋاقىتشا حالىقتىق كەڭەس – ۇكىمەت قۇرىلاتىنى ايتىلدى.
«الاشورداعا» قازاق حالقىنا جۇرگىزىلەتىن بۇكىل اتقارۋشىلىق بيلىكتى دەرەۋ ءوز قولىنا الۋعا» تاپسىرما بەرىلدى. الاش اۆتونومياسىنىڭ ورتالىعى ۋاقىتشا سەمەي قالاسى بولىپ جاريالاندى.
الاش قايراتكەرلەرى، دەموكراتيالىق قاعيدالاردى اشىق ۇستانا وتىرىپ، بارلىق از ۇلتتاردىڭ تەڭدىگىن جاريالادى. الاشوردانىڭ ۋاقىتشا حالىقتىق كەڭەسى 25 ادامنان تۇرسا، ونىڭ 10-ى باسقا ۇلت وكىلدەرى ەدى.
الاشوردانىڭ ۋاقىتشا حالىقتىق كەڭەسى توراعاسىن سايلاۋ دا دەموكراتيالىق نەگىزدە ءوتتى. ءا.بوكەيحان، ب.قۇلمانوۆ، ا.تۇرلىباەۆ ءوز كانديداتۋرالارىن ۇسىندى، بىراق جاسىرىن داۋىس بەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا 40 داۋىس جيناپ، الاش قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرى، شىڭعىسحان ۇرپاعى ءاليحان بوكەيحان ۇكىمەت توراعاسى اتاندى.
الاشوردا (الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى) ازامات سوعىسى مەن كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ جاعدايلارىندا كەڭەستەرگە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋ ماقساتىمەن ورىنبوردا دۋتوۆپەن وداق جاساستى. ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ورال، ءسىبىر، جەتىسۋ كازاكتارىمەن بايلانىستىرىن نىعايتتى. سونداي-اق الاشورداعا قارۋلى كۇشتەردى قۇرۋعا جاردەم سۇراۋ ماسەلەلەرى دە قاراستىرىلدى. وداقتاس بولعانىمەن كولچاك ۇكىمەتى الاش اۆتونومياسىن مويىندامادى، ول ءبىرتۇتاس «بولىنبەيتىن» رەسەيدى قالادى. كولچاك قۇرعان ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى 1918 جىلدىڭ قازانىندا الاشوردا قىزمەتىنە تىيىم سالعان شەشىم دە قابىلدادى...
الاش باسشىلارى ەلدەگى اسكەري-ساياسي جاعداي، قازاق قوعامى ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ السىزدىگىنە بايلانىستى تولىق اۆتونوميا الۋ يدەياسىنىڭ قيىندىق تۋدىراتىنىن ايقىن سەزىندى.
سونىمەن، شىعاتىن قورىتىندى، الاشوردا ۇكىمەتىن مويىنداتۋ ءۇشىن، ۇلت زيالىلارى بارلىق ءتاسىلدى پايدالاندى، ەۋروپا تاراپىنان كەڭەس ۇكىمەتى دە مويىندالماي جاتقان زاماندا (لەگيتيمدىلىگى), بۇل وتە اۋىر ماسەلە ەدى، سوندىقتان حالىقارالىق دەڭگەيدە حات الماسۋلار بولعاندىعى دەرەكتەر اقىلى انىقتالۋدا (ر.مارسەكوۆتىق حاتى. جاپون ۇكىمەتىنە).
شىن مانىندە، الاشوردا ۇكىمەتىن، «الاش» پارتياسىن جانە الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىن جوققا شىعارۋعا ۇمتىلعان كەيبىر ارىپتەس-تاريحشىلارىمىز دەرەكتەردىڭ بەتكى جاعىن عانا قالقىپ الىپ، تەرەڭ ساراپتاما جاساۋعا بارا بەرمەيدى.
قوعامدا الاش اۆتونومياسى جاريالاندى ما دەگەن پىكىر تالاستى توقتاتۋ كەرەك. ارينە، ءدال 1917 جىلعى جەلتوقسان ايىنداعى سەزدە «الاش» اۆتونومياسى اشىق جاريالانباسا دا، «دە فاكتو» ول مەملەكەت دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ ءبىرتالاي دالەلدەرى بار.
ءبىرىنشى، اسكەري قورعانىس جۇيەسى. مەملەكەتتىلىكتىڭ ءبىر بەلگىسى (اتريبۋتى) رەتىندە «الاش» اۆتونومياسىنىڭ ميليتسياسى، ياعني الاش اسكەرى قۇرىلدى. ەڭ ءبىرىنشى ءمينيسترى بولىپ اقمولا وبلىسى ومبى ۋەزىنىڭ تۋماسى، ومبى كادەت كورپۋسىنىڭ تۇلەگى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان كاپيتان (كەيىن-پولكوۆنيك) سۋلتان گابدۋلحاميت نىگمەتوللاۋلى توحتامىشەۆ (1885-1919) تاعايىندالادى.
1918 جىلى 11 ماۋسىم كۇنى اسكەري كەڭەس قۇرۋ جونىندە الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسى دا شىقتى: «وبرازوۆات پري الاش-وردە ۆوەننىي سوۆەت يز ترەح ليتس، ۆوزلوجيۆ نا نەگو فۋنكتسي ۆوەننوگو مينيستەرستۆا ي پرەدوستاۆيۆ ەمۋ [پراۆو] وتكرىۆات وبلاستنىە ي ۋەزدنىە ۆوەننىە سوۆەتى پري وبلاستنىح ي ۋەزدنىح وتدەلاح الاش-وردى. نا ۆوەننىي سوۆەت ۆوزلاگاەتسيا وبيازاننوست پريزىۆات دجيگيتوۆ دليا بوربى س بولشەۆيكامي. پرەدسەداتەل ا. بۋكەيحانوۆ, چلەنى م. تىنىشپاەۆ، ح. گ. گابباسوۆ» (الاش-وردا: سب. دوكۋمەنتوۆ. سوست. ن. مارتىنەنكو. -الما-اتا: ايكاپ، 1992. -س.109).
1918 جىلى 25 ماۋسىم كۇنى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى اليحان بوكەيحان سەمەي ۋەزدىك ۋپراۆا باسشىسى احمەتجان كوزباگاروۆكا جولداعان حاتىندا سەمەي ۋەزىندە حالىق ميليتسياسىن قۇرۋ تۋرالى بۇيرىق جىبەرەدى: «وت كاجدوي ۆولوستي سەميپالاتينسكوگو ۋەزدا پوستانوۆلەنو ۆزيات پو 30 چەلوۆەك ۆ سوستاۆ وتريادا ميليتسي. پروشۋ نەمەدلەننو وپۋبليكوۆات ي سوبرات يح س دوستاتوچنىم كوليچەستۆوم لوشادەي. ميليتسيونەروۆ ي لوشادەي پرەدستاۆيت ۆ سەميپالاتينسك. پرەدسەداتەل الاش وردى اليحان» (تسدني ۆكو، ف.37, وپ.1, د.126, ل.2).
اليحان بوكەيحان ءوزىنىڭ 1918 جىلعى 18 شىلدە كۇنى ءبىر حاتىندا قىسقا ۋاقىت مەرزىمىندە قازاق جاساقتارىن قۇرىپ، جەتىسۋعا بولشەۆيكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن اتتانۋ كەرەكتىگىن اشىق تۇردە جازادى: «ۆ سەميپالاتينسكوي ي اكمولينسكوي وبل. سپەشنو ورگانيزۋيۋتسيا كيرگيزسكيە (كازاحسكيە-اۆت.) وتريادى س كازاكامي ي وفيتسەرامي دليا پوحودا پروتيۆ بولشەۆيكوۆ سەميرەچيا. پرەدلاگاەم پرينيات ۋچاستيە ۆ پوحودە نا تۋركەستان سوۆمەستنو س كازاكامي ي باشكيرامي، و چەم دانى تەلەگراممى دۋتوۆۋ ي باشكيرسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ… پرەدسەداتەل الاش-وردى بۋكەيحانوۆ». (اپ رك. ف.811. وپ.20. د.298. ل. 116).
الاش وردانىڭ اسكەري ءبولىمىنىڭ باستىعى توكتامىشەۆ ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ اسكەري مينيستىرىنە 1918 جىلى 12 تامىز كۇنى جازعان حاتىندا الاش اۆتونومياسىنىڭ ءوز اسكەرى بار ەكەنىن بىلدىرە وتىرا، بىلاي دەپ حابارلايدى: «سوۆەت مينيستروۆ پورۋچيل ۆام ۆ ۆوپروسە فورميروۆانيا كيرگيزسكوي (كازاحسكوي-اۆت.) ارمي پريتي ك سوگلاشەنيۋ س پرەدستاۆيتەليامي الاش-وردى… ۆ ناستوياششەە ۆرەميا سفورميروۆان ۆ گورودە سەميپالاتينسك پەرۆىي الاشسكي كوننىي پولك، ۆ سوستاۆە 28 وفيتسەروۆ ي 750 كوننىح دجيگيتوۆ، كوتورىي پريستۋپيل ك وبۋچەنيۋ. كرومە توگو، ۆ گورودە پاۆلودارە سوبرانو 150 دجيگيتوۆ، ۆ زايسانە – 200, ۆ كاركارالينسكە – 250 ي ۆ ۋست-كامەنوگورسكە – 250» (گاتو. ف.ر-72. وپ. 1. د. 5. ل. 15-16).
الاش اسكەرى قۇرىلىپ، بولشەۆيكتەرمەن سوعىسقانىنا دا كوپتەگەن دالەل بار. مىسالى، 2018 جىلعى جازدا وتىنشى الجانوۆتىڭ جولداستارى – جايناقوۆ، جاقىپباەۆ، مامىتوۆ، كادىربەكوۆ، نيازوۆ اياگوزدەن الاش قالاسىنا جىبەرىلگەن ءبىر تەلەگرامماسىندا بىلاي دەپ جازادى: «ماقانشىدا بولشەۆيكپەن سوعىس بولىپ، وتىنشى ءالجان وققا ۇشتى، سادىق امانجولۇلى جارالاندى. قازاق ازاماتتارى قارۋ-جاراقتىڭ ازدىعىنان جەڭىلدى. بۇل جاقتاعى بولشەۆيك ءالى كۇشتى. ءسىبىر حۇكىمەتى تەز قۇرال بەرمەسە جەتىسۋ حالقى قىرىلادى» (جاس ازامات. – 1918. - №4. – 25 اۆگۋست).
ەگەر دە الاش پولكتەرى قۇرىلسا، ەگەر ولار بولشەۆيكتەرمەن سوعىسسا، سوندا الاش اۆتونومياسى بولدى دەپ انىق ايتا الامىز! اسكەرى بار حالىق – مەملەكەتى بار حالىق دەگەن ءسوز!
ەكىنشى, اۆتونوميا استاناسى. سەمەي قالاسىنىڭ ءبىر بولىگى الاش قالاسى بولىپ وزگەرتىلىپ، الاش اۆتونومياسىنىڭ ۋاقىتشا بولسا دا ءبىر ءىرى ورتالىعىنا اينالا باستايدى. ءتىپتى، سول كەزدەگى كارتالاردا «الاش قالاسى» دەپ كورسەتىلە باستادى. الاش قالاسىنان نۇسقاۋلار مەن قاۋلىلار دا شىقتى. مىسالى، 1917 جىلعى جەلتوقسان سەزىنىڭ شەشىمدەرى جىلدام ورىندالا باستاعان: سول جەلتوقسان ايىندا سايلاۋعا بايلانىستى الاشتىڭ قالالىق ۋپراۆاسىن قۇرۋ جونىندە سەمەي قالالىق ۋپراۆاسىنىڭ شەشىمى شىقتى: «سپەشنو. 16 دەكابريا 1917 گ. نا وسنوۆاني پولوجەنيا و ۆىبوراح ۆ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە گورودسكيمي ۋپراۆامي يزبيرايۋتسيا گورودسكيە ۋچاستكوۆىە پو ۆىبورام ۆ كوميسسي…تاك كاك گ[ورود] الاش پو ۆىبورنومۋ پرويزۆودستۆۋ زناچيتسيا 4-م يزبيراتەلنىم ۋچاستكوم، تو الاشسكوي گورودسكوي ۋپراۆە ي نادلەجيت نەمەدلەننو يزبرات تاكۋيۋ كوميسسيۋ، چتوبى نە زادەرجات نورمالنىي حود ۆىبوروۆ ۆ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە. زامەستيتەل گورودسكوگو گولوۆى گۋسەۆ» (تسدني ۆكو، ف.133, وپ.1, د.2, ل.3-3وب.).
ءبىر قىزىعى، ەكىنشى كۇنى، ياعني 17 جەلتوقساندا، جاڭا قۇرىلعان الاش ۋپراۆاسى سەمەي قالالىق ۋپراۆاعا جاۋابىن جىلدام دايىنداپ ۇلگەرگەن: «17 دەكابريا 1917 گ. پري وتنوشەني سەميپالاتينسكوي گورودسكوي ۋپراۆى وت 13 دەكابريا سەگو گودا زا №7038 پرەپروۆوجدەن يمەننوي سپيسوك نا 2887 گراجدان س پرەدلوجەنيەم ۆىستاۆيت تاكوۆوي دليا وبوزرەنيا س 15 سەگو دەكابريا. مەجدۋ تەم، پو توچنومۋ وبسلەدوۆانيۋ گ[ورودا] الاشا ليتس، يمەيۋششيح پراۆو ۋچاستيا نا ۆىبوراح ۆ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە ۆ ۆوزراستە وت 20 لەت يمەەتسيا بولەە 4000, كاكوۆوە كوليچەستۆو ي پرينيمايۋت ۋچاستيە ۆ ۆىبوراح گلاسنىح گورودا الاشا» (تسدني ۆكو، ف.133, وپ.1, د.2, ل.2-2وب.).
ءتىپتى، 19 جەلتوقسان كۇنى سايلاۋ كوميسسياسىن دا قۇرۋعا ۇلگەرەدى جانە سەمەي قالاسىنىڭ جارتىسىن الاش دەپ اشىق اتايدى: «1917 گودا دەكابريا 19 دنيا الاشسكايا (!) گورودسكايا ۋپراۆا، بىۆ سەگو چيسلا ۆ زاسەداني سۆوەم، ۆىسلۋشاۆ وتنوشەنيە سەميپالاتينسكوي گورودسكوي ۋپراۆى وت 16 دەكابريا سەگو گودا زا № 7122 پوستانوۆيلا: يزبرات يز سرەدى گراجدان گ[ورودا] الاشا يزبيراتەلنۋيۋ كوميسسيۋ پو ۆىبورام ۆ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە ۆ سوستاۆە سلەدۋيۋششيح ليتس: ەسەمبايا ابيشەۆيچا اتامباەۆا، دجانگاليا اللانگوروۆا، بەككوجي كۋلگارينا، پاۆلا ياكوۆلەۆيچاشەۆچەنكو، فەدورا ستەپانوۆيچا لۋچشەۆا، پرەدسەداتەلەم ەسەمبايا اتامباەۆا، سەكرەتارەم فەدورا ستەپانوۆيچا لۋچشەۆا، وستالنىە چلەنامي كوميسسي» (تسدني ۆكو، ف.133, وپ.1, د.2, ل.5.)
ال 1917 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى الاش قالالىق ۋپراۆاسى سايلاۋعا بايلانىستى قوسىمشا كوميسسيادا سايلايدى: «1917 گودا دەكابريا 27 دنيا الاشسكايا گورودسكايا ۋپراۆا بىۆ سەگو چيسلا ۆ سوبراني پوستانوۆيلا: يزبرات دوپولنيتەلنۋيۋ كوميسسيۋ پو ۆىبورام ۆ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە ۆ سوستاۆە سلەدۋيۋششيح ليتس: سپيريدونا گەورگيەۆيچا گاۆريلوۆا، كونستانتينا فيليپپوۆيچا گرينەۆا، كۋرمانبايا مۋزدۋباەۆا، ابدۋلكادىرا بەيسەكەەۆا. گورودسكوي گولوۆا ا.ەرىكالوۆ» (تسدني ۆكو، ف.133, وپ.1, د.2, ل.5 وب.).
ەگەر دە الاش اۆتونومياسى بولماسا، الاش وردا ۇكىمەتى جۇمىس جاساماسا، قايدان الاش قالاسى پايدا بولادى، قايدان الاش ۋپراۆاسى مويىندالادى؟!
ءۇشىنشى، حالىقارالىق ساياسات، بايلانىس. الاشوردا ۇكىمەتى كورشى ەلدەرمەن، ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەرمەن، ءتۇرلى اۆتونوميالارمەن سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزە دە بىلگەن. مىسالى، 1918 جىلى الاش وردا ۇكىمەتى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنە ءبىر قىزىق حات جولدايدى: «مەجدۋ تەم الاش-وردا دەيستۆۋەت ۋجە كاك ساموستوياتەلنوە پراۆيتەلستۆو (!) ي پرەدسەداتەل ەە سوۆەتا يزباسحوۆ پوموششنيكۋ ناچالنيكا اكمولينسكوي گورودسكوي ميليتسي 13 مينۋۆشەگو سەنتيابريا، پريبىۆشەمۋ پو پورۋچەنيۋ وبلاستنوگو كوميسسارا ۆ كانتسەلياريۋ سوۆەتا پو دەلام سلۋجبى، وفيتسيالنو زاياۆليايۋت چتو الاش-وردا نيكاكيح كوميسساروۆ نە پريزناەت ي وت سيبيرسكوگو ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا نە زاۆيسيم» (گارف. ف.1701. وپ.1. د.6ۆ. ل.57).
الاشوردانى سامارا قالاسىندا ورنالاسقان ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە اشىق موينىداعان: «جالپى ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە جيىلىسى زاكونمەن بەكىتپەكشى. «الاشوردانى» قازاق جۇرتىنىڭ حۇكىمەتى دەپ تانيمىز (!) دەدى. قازاقتىڭ ميليتسيا-اسكەرىنە قارۋ-جاراق بەرۋ جاعىنان بۇلار توقتاۋ قىلاتىن ەمەس. دوسمۇحامەدوۆتەر ورال قازاعىنىڭ اسكەرى ءۇشىن سامارا حۇكىمەتىنەن 200 مىلتىق، بىرنەشە پۋلەمەت الىپ ورىنبور ارقىلى ەلدەرىنە جىبەرىپتى. («جاس ازامات». – 1918. - №5. – 1 وكتيابر).
2018 جىلعى جازدا الاش اۆتونومياسىنىڭ باسشىسى اليحان بوكەيحان ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى باسشىلارىمەن دە كەلىسسوز جۇرگىزدى: «الاشوردا باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇشەسى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءسىبىر حۇكىمەتىمەن سويلەسىپ جاتىر. الاشوردانىڭ ۇسىنعان شارتتارىن ءسىبىر حۇكىمەتىنىڭ اراسىنان شىعارعان كوميسسياسى قابىلداپ، وتكىزگەن. ەندى تەز ارادا مينيسترلەر سوۆەتىندە قارالماقشى» (جاس ازامات. – 1918. - №3. – 18 اۆگۋست).
الاش وردانى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى مويىندادى، بىراق بولاشاقتا دەربەس ەل بولۋىنا قارسى بولعانىن دا بىلەمىز. وعان دالەل ورىستىڭ گەنەرال-مايورى گريشين - المازوۆتىڭ 1918 جىلعى 26 شىلدەدەگى ءبىر حاتىننان كورۋگە بولادى: «ۆۆيدۋ توگو، چتو پراۆيتەلستۆو «الاش-وردا» (!) رشيلو سوۆمستنو س ۆرەمەننىم سيبيرسكيم پراۆيتەلستۆوم بوروتسيا س بولشەۆيكامي ي پوۆەستي سترانۋ دو ۋچرەديتەلناگو ءسوبرانىيا پراۆيتەلستۆو «الاش-وردا» پوستانوۆيلو سوزدات سۆويۋ ءارمىيۋ; پري چەم نە وبلادايا ورۋجىەم سنارياجەنىەم، ي دوستاتوچنىمي سرەدستۆامي نا سودەرجانىە ءارمىي، پراۆيتەلستۆو «الاش-وردا» وبراشاەتسيا ك ۆرەمەننومۋ سيبيرسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ س پروسبوي وبەزپەچيت كيرگيزسكۋيۋ ءارمىيۋ ينسترۋكتورامي، ۆوورۋجەنىەم، سنارياجەنىەم ي ۆسەمي ۆيدامي ءدوۆولستۆىيا. پراۆيتەلستۆوم «الاش-وردا» پري وبسۋجدەنىيا و ءسوزدانىي كيرگيزسكوي ءارمىي بىلو رەشەنو سفورميروۆات 4- كوننىح كورپۋسا ي ودنۋ وتدلنۋيۋ ءديۆيزىيۋ».
ەگەردە الاش اۆتونومياسى بولماسا، الاش وردا ۇكىمەتى ءالى ءجاريالانباسا ولار قالاي كورشىلەرمەن بايلانىس جاسايدى جانە الاشوردالىقتار قالايشا وزدەرىن جەكە مەملەكەتتەي سەزىنەدى («مەجدۋ تەم الاش-وردا دەيستۆۋەت ۋجە كاك ساموستوياتەلنوە پراۆيتەلستۆو (!)»!؟ مىنادان باسقا قانداي دالەل كەرەك!؟
ءتورتىنشى, بۇكىل قازاق الاش وردانى بىردەن مويىنداعانى. الاش اۆتونومياسىن، الاش وردا ۇكىمەتىن سول كۇندەردەن باستاپ بۇكىل قازاق مويىنداي باستادى جانە الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ اتىنان ونىڭ مۇشەلەرى سول مەملەكەتتىڭ ساياساتىن اشىق جۇرگىزدى. مىسالى، 1918 جىلىنىڭ باسىندا سىرداريا وبلىسىنىڭ قازاقتارى وزدەرىنىڭ سەزىندە الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قىزمەت باستاپ كەتكەنىن اشىق مويىنداعانىنىڭ ءبىر دالەلى: «1918 جىلى 6 – 9 يانۆاردا تۇركىستان شاھارىندە سىرداريا قازاق-قىرعىزدارىنىڭ سەزى بولىپ ءوتتى. سەزگە سىرداريا وبلىسىنىڭ ۋەزدەرىنەن كەلگەن قازاق-قىرعىز وكىلدەرىنىڭ سانى 50 شامالى بولدى. وندا سىرداريا وبلىسىنىڭ ءوز وكىلدەرىنەن بوتەن الاش ورداسىنان (!) كەلگەن باقىتكەرەي قۇلمانوۆ، تۇراعۇل قۇنانباەۆ ءھام مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ونان سوڭ قوقانداعى تۇركىستان ۋاقىتشا حۇكىمەتىنەن كەلگەن وكىلدەر ءھام ورال وبلىسى تەمىر ۋەزىنەن كەلگەن 3-4 ادامدارى دا بولدى». («بىرلىك تۋى». – 1918. - №20. – 18 يانۆار).
ءبىر قىزىعى، سول كەزدىڭ قاراپايىم قازاقتارى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ بار ەكەنىن اشىق مويىندايدى، ال ءبىزدىڭ تاۇەلسىز ەلىمىزدىڭ كەيبىر تاريحشىلارى مويىنداعىسى كەلمەيدى؟!
بەسىنشى، الاش اۆتونوميسىنىڭ تەرريتورياسى. الاش اۆتونومياسى ءوزىنىڭ تەرريتورياسىن اشىق انىقتاپ العان جانە سول جەرلەردە ءوزىنىڭ ىشكى ساياساتىن جۇرىزۋگە تىرىسقان. مىسالى، 1917 جىلعى جەلتوقسان ايىنداعى سەزدە قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا قازاقتار مەكەندەيتىن اۋداندار ەنۋگە ءتيىس ەكەنى جونىندە اشىق تۇردە ايتىلدى: «وبرازوۆات تەرريتوريالنو-ناتسيونالنۋيۋ اۆتونوميۋ وبلاستەي بۋكeەۆسكوي وردى، ۋرالسكوي، تۋرگايسكوي، اكمولينسكوي، سەميپالاتينسكوي، سeميرeچەنسكوي، سىر-دارينسكوي، كيرگيزسكيح ۋەزدوۆ فەرگانسكوي، ساماركاندسكوي، امۋ-دارينسكوگو وتدەلا، زاكاسپيسكوي وبلاستي، سمەجنىح كيرگيزسكيح ۆولوستەي التايسكوي گۋبەرني، پرەدستاۆليايۋششيح سپلوشنۋيۋ تەرريتوريۋ س گوسپودستۆۋيۋششيم ناسەلەنيەم كازاك-كيرگيزسكوگو ەدينوگو پرويسحوجدەنيا، ەدينوي كۋلتۋرى، يستوري ي ەدينوگو يازىكا». (گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ تومسكوي وبلاستي (گاتو). ف. ر.72. سيبيرسكايا وبلاستنايا دۋما گ. تومسك (يانۆار 1918 گ.، يۋن-نويابر 1918 گ.), وپ. 1. د.3. «پروتوكولى ۆوەننوگو سوۆەتا ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا»، ل.7-14).
كەيىن بولشەۆيكتەر 1920 جىلى قازاق (قىرعىز) اۆتونوميالى رەسپۋبليكا جاساعاندا وسى اتالعان وڭىرلەر تۇتاستاي كىرگەنى بەلگىلى (1920-1924 جج.).
ەگەر الاش اۆتونومياسى وسىنداي وڭىرلەردەن قۇرالماسا، 1920 جىلى كەڭەستىك نەگىزدەگى قازاق اۆتونومياسىن، 1936 جىلى – وداقتاس رەسپۋبليكا، 1991 جىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى وسىنداي اۋماعىمەن قۇرالار ما ەدى؟
التىنشى، باسقارۋ جۇيەسى. الاش وردا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ءار وڭىردەن بولىمشەلەرىن قۇرىپ، باسقارۋ جۇيەسىن جاسادى. مىسالى، ورىنبور كازاكتارىنىڭ اتاقتى اتامانى دۋتوۆ تا الاش وردا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ بيلىگىن جۇرگىزىپ وتىرعانىن بىلگەن جانە اشىق مويىنداعان. مىسالى، ءوزىنىڭ «زاپيسكا و باشكيري، كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكوم كراە» دەگەن جازباسىندا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە 1919 جىلعى 26 مامىر كۇنى بىلاي دەپ حابارلايدى: «ۆ ناستوياششەە ۆرەميا سفورميروۆاننايا الاش-وردا يمەەت گلاۆنىم پرەدستاۆيتەلەم رود بۋكەي-حانا… ۆەرحوۆنىي ورگان ۋپراۆلەنيا كيرگيز الاش-وردى: ونا رازدەلياەتسيا نا ۆوستوچنۋيۋ، كرۋگ ۆەدەنيا كوتوروي ۆحوديت سەميپالاتينسكايا ي سەميرەچەنسكايا وبلاستي ي زاپادنۋيۋ كۋدا ۆكليۋچەنى ۋرالسكايا وبلاست، بۋكەەۆسكايا وردا، مانگىشلاك، يرگيزسكي ي اكتيۋبينسكي ۋەزدى تۋرگايسكوي وبلاستي». (گارف. ف.170.1 وپ.1. د.6ۆ. ل.164-167 وب).
1918 جىلى 12 ماۋسىم كۇنى الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ بارلىق ۋەزدەر مەن وبلىستاردا الاش وردانىڭ كەڭسەلەرىن اشۋ جونىندە قاۋلىسى شىعادى: «الاش-وردا ۋپراۆلياەت تەرريتوريەي اۆتونومي الاش چەرەز مەستنىە سوۆەتى — وبلاستنىە ي ۋەزدنىە. 2. ۆرەمەننو سوستاۆ وبلاستنىح ي ۋەزدنىح سوۆەتوۆ نازناچاەتسيا الاش-وردوي. 3.وبلاستنىە ي ۋەزدنىە سوۆەتى سوستويات نە مەنەە [چەم] يز ترەح چلەنوۆ… پرەدسەداتەل ا بۋكەيحانوۆ چلەنى م. تىنىشپاەۆ، X. گابباسوۆ» (الاش قوزعالىسى. سب. دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. ت.2. –ا.، 2005. -س.173-174).
الاش وردا ۇكىمەتى حالىقتى باسقارۋدا بەلسەنە كىرىسىپ كەتكەنىن تاعىدا ءبىر قۇجات دالەلدەيدى: «24 يۋنيا 1918 گ. ۆسە دەكرەتى، يزداننىە سوۆەتسكوي ۆلاستيۋ نا تەرريتوري اۆتونومي الاش، پريزنات نەدەيستۆيتەلنىمي.پرەدسەداتەل ا.بۋكەيحانوۆ» (الاش وردا. سب.دوكۋمەنتوۆ.-الما-اتا، 1992.- س.109).
وسىنداي قۇجاتتار بولا تۇرا، «الاش وردا جاريالانبادى» دەۋگە بولا ما؟
جەتىنشى، سول كەزدەگى باق-تا الاش اۆتونومياسى قۇرىلعانىنىڭ مويىندالعانى 1917 جىلدىڭ اياعىندا اشىق ايتىلا باستاعان. مىسالى، «قازاق» گازەتىندە (31 جەلتوقسان، 1917 ج.) اۆتونوميا بولۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىندىرگەن رەداكتسيالىق «الاش بىرلىگى» اتتى ماقالادا اۆتور اتۆتونوميا «دە فاكتو» قۇرىلىپ قويعانىن بىلاي دەپ جازعان: «5-13 دەكابردە بولعان ورىنبورداعى جالپىقازاق (قىرعىز) سيەزىنە جيىلعان وكىلدەر اۆتونوميا تۋرالى توعىز كۇن تولعانىپ، جۇرەگى دىرىلدەپ، بۋىندارى قالتىراپ، ءبىر ايدان سوڭ اۆتونوميانى جاريالاۋعا ارەڭ قاۋىلى قىلىستى (!)...ەندى ءبىز الاش ورداسىن قۇرعان سوڭ (!) ...ءبىر الاشتىڭ بالاسىنىڭ قالاماسىنا پانامىز» (قازاق، 1917- №257).
كەلەسى جىلدىڭ كوكتەمىندە «ءۇش ءجۇز» اتتى گازەتتىڭ بەتىندە دە (2 ناۋرىز، 1918) الاش اۆتونومياسى جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتكەنى انىق جازىلادى: «جالپى قازاق قىرعىز سيەزى ورىنبوردا دەكابردىڭ 12-ءسى كۇنى دۇنيە جۇزىنە الاش اۆتونومياسىن كەلتىرگەن (!)» ء(ۇش ءجۇز. – 1918.-№7).
سول كەزدە شىعىپ تۇرعان «سارىارقا» اتتى گازەتتە دە رەداكتسيالىق «الاش اۆتونومياسى ءھام سوۆەت ۇكىمەتى» (22 ناۋرىز 1918 ج) اتتى ماقالادا الاش اۆتونومياسىنىڭ اشىق ءجاريالانىپ قويعانىن بىلاي جازادى: «دەكابردىڭ 5-نەن 13-نە شەيىن ورىنبوردا بولعان جالپى قازاق قىرعىز سيەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا توقتاۋسىز الاش اۆتونومياسىن ءجاريالايمىز (!)» (سارىارقا.- 1918-№38)
ومبىداعى الاش پارتياسىنىڭ باس كوميتەتىنىڭ جەرگىلىكتى قازاقتارعا جاساعان ۇنىنەن ويىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە ءبىر ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «ازاماتتار! قۇداي الاشتىڭ تىلەگىن بەردى. دۇشپان كەۋدەسى باسىلدى، ءۇنى ءوشتى. قوزعالماستاي كۇيگە ءتۇستى. «الاش وردا» تىگىلدى. اق تۋ كوتەرىلدى.… قارا شانىراق «الاش وردانىڭ» تىگىلگەنى – ءبىر ۋاقىتتا قازاقتى العا شىعاردى…جاساسىن الاش اۆتونومياسى!!!».
ەگەردە سول كەزدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى الاش اۆتونومياسىن مويىنداسا، قازىرگى قازاق گازەتىن وقىپ جۇرگەن كەيبىر تاريحشىلار نەگە مويىندامايدى؟
سەگىزىنشى، الاش وردا ۇكىمەتى بار ەكەنىن رەسەيدىڭ ديپلوماتتارى دا اشىق تۇردە مويىنداعان. مىسالى، 1918 جىلى 26 مامىر كۇنى چۋگۋچاكتاعى رەسەي كونسۋلى دولبەجەۆ بەيجيندەگى رەسەي ەلشىسى ن.كۋداشەۆكە الاش وردا تۋرالى بىلاي دەيدى: «نەسكولكو رانەە ۆ روسسي پود پرەدسەداتەلستۆوم اليحانا بۋكەيحانوۆا وبرازوۆان ۆسەكيرگيزسكي سوۆەت الاش وردى (!)» (اپ رك ف.811, وپ.24.، د.114, ل.12.). ال ەندى ءبىزدىڭ كەيبىر زامانداس، ارىپتەستەرىمىز نەگە الاش اۆتونومياسىن مويىنداعىسى كەلمەيدى؟
توعىزىنشى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ راقىمشىلىعى. حح عاسىردىڭ باسىندا عىلىمدى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ قاجەتتىلىگىنە پايدالانۋعا بايلانىستى ەسكى زامان زيالىلارى مەن عالىمدارىن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا تارتۋ شارالارى جۇرگىزىلدى. كەڭەس وكىمەتى حالىق اراسىندا زور بەدەلى بولعان الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋدى ءجون دەپ تاپقان بولاتىن. بواق (بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى) لەنيننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن ولاردى قۋدالاماۋ تۋرالى مىناداي شەشىم قابىلدايدى: “نا وسنوۆاني پوستانوۆلەنيا ۆسەروسسيسكوگو تسەنترالنوگو يسپولنيتەلنوگو كوميتەتا وت 4 اپرەليا 1919 گودا ۆتسيك پرەدلاگاەت كيرگيزسكومۋ ي سيبيرسكومۋ رەۆوليۋتسيوننىم كوميتەتام ي چەليابينسكومۋ گۋبيسپولكومۋ شيروكو وپوۆەستيت ناسەلەنيە و ۆىشەۋپوميانۋتوم پوستانوۆلەني ۆتسيك ي رازياسنيت، چتو پرەزيديۋم ۆتسيك ناحوديت سۆوەۆرەمەننىم دوپۋستيت بىۆشيح چلەنوۆ پراۆيتەلستۆا “الاش-وردا”(!) ك سوۆەتسكوي رابوتە ي كاتەگوريچەسكي زاپرەششاەت پرەسلەدوۆانيە زا پروشلۋيۋ يح دەياتەلنوست” [ قرومم، 14-ق.، 3-ت.، 4-ءىس، 11 پ.]. بۇل قۇجاتتىڭ ماڭىزى «الاشوردا ۇكىمەتى» دەگەن ءسوزدىڭ ارنايى جازىلىپ، مويىندالعاندىعى.
سونىمەن، ازامات سوعىسى جىلدارى الاش قايراتكەرلەرى اقتار جاعىندا كۇرەسكەنىن بىلەمىز. الاشوردالىقتاردى ءوز قاتارىنا تارتۋ ءۇشىن ركفسر بواك 1919 جىلدىڭ ناۋرىزىندا الاشورداعا كەشىرىم جاريالادى. وسى كەزدە ا.بايتۇرسىنوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن الاشوردالىقتاردىڭ تورعايلىق بولىگى بولشەۆيكتەر جاعىنا شىققان ەدى. بىرتىندەپ قازاقتاردىڭ باسقا دا توپتارى كەڭەس بيلىگىن قولداي باستادى. بولشەۆيكتەر قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى تالاپتى ورىندادى، بىراق پرولەتاريات ديكتاتۋراسى مەن تاپتىق كۇرەس نەگىزىندە 1920 جىلى قىرعىز (قازاق) اكسر-ءى قۇرىلدى. بولشەۆيكتەردىڭ ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعى جونىندەگى رەسمي قۇجاتتارىنان ۇمىتتەنگەن الاشورداشىلار 20-جىلداردىڭ باسىندا ونىڭ جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگىنە سەندى. الايدا الاش اۆتونومياسىنىڭ باسشىلارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ سەنىمىنە كىرە المادى. بولشەۆيكتەر جاريالاعان كەشىرىمدەرگە (1919, 1920 جىلعى) قاراماستان، توتاليتارلىق ءتارتىپتىڭ نىعايۋىمەن الاش قوزعالىسىنا قاتىسۋشىلاردى ساياسي قۋدالاۋ كۇشەيە باستادى.
ەگەردە الاش اۆتونومياسى بولماسا، الاشوردا ۇكىمەتى قۇجاتتىق راسىمدەلمەسە، بولشەۆيكتەر نەگە كەيىن ولارعا راقىمشىلىق جاساي باستادى!؟
الاش وردا حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دوس مۇحامەدوۆ 1918 جىلى 6 جەلتوقسان كۇنى بۇكىل قازاقتارعا بولشەۆيكتەردىڭ جاعىنا شىعۋعا ۇران تاستاعان. سوندا الاش وردانىڭ بولعان ەكەنىن، بىراق سوۆەتتەر جاعىنا شىعا باستاعانىن ايتادى: «ۆسەكيرگيزسكىي نارودنىي سوۆت «الاش-وردى» (!) پريزنال سوۆتسكۋيۋ ۆلاست ۆ روسسىيسكوي فەدەراتيۆنوي رەسپۋبليك ي ۋستانوۆيل س سوۆتوم نارودنىح كوميسساروۆ سنوشەنىيا پري سوۆت نارودنىح كوميسساروۆ نادنياح بۋدەت وبرازوۆان كوميسسارىات پو كيرگيزسكيم دلام ي ۆ ساموم نەپرودولجيتەلنوم ۆرەمەني بۋدەت وپۋبليكوۆان دەكرەت وب ءاۆتونومىي كيرگيزسكاگو كرايا». (پراۆيتەلستۆەننىي ۆەستنيك, 6 دەكابريا 1918. № 15. س. 30).
ونىنشى، كەڭەس جۇيەسىنىڭ مەملەكەت رەتىندە تانۋى. ەگەر الاش اۆتونومياسى، الاشوردا ۇكىمەتى تاريحتا بولماسا (دە فاكتو), ستاليندىك جۇيە كىمدەردى مەملەكەت ىشىنەن مەملەكەت قۇردى دەپ قۋدالادى؟ 1920, 1930-جىلدارى ۇلت زيالىلارى، الاش قايراتكەرلەرى قاتاڭ قۋعىنعا ۇشىرادى. مىڭداعان ازاماتتار تۇرمەگە قامالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ارينە، ولار الاش اۆتونومياسى بار ەكەنىن ءبىلدى جانە ولارمەن ساناستى، ءتىپتى – ولارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. مىسالى، 1918 جىلى 19 ناۋرىزدا ۇلتى ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ي.ۆ. ستالين سەمەي قالاسىمەن تەلەگراف ارقىلى حابارلاسىپ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىن كەلىسسوزگە شاقىرادى (كويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. ەكىنشى كىتاپ.- الماتى، 2017.- 6 ب.). ەگەردە الاش وردا بولماسا، كىمگە جانە نە ءۇشىن ي.ستالين سەمەي قالاسىنا تەلەفون شالدى!؟
1918 جىلى قازاقتىڭ زيالىلارى الاش اۆتونومياسىن كورشى ۇكىمەتتەرگە مويىنداتامىز دەپ قينالىپ جۇرگەندە، بۇگىنگى كەيبىر قازاق زيالىلارىنىڭ «الاش وردا جاريالانبادى»، «الاش اۆتونومياسى بولمادى» دەگەندەرى – ارۋاقتارعا قيانات!
مىسالى، اقمولا وبلىسىنىڭ ءبىر توپ كرەستيان- گلاسنىيلارى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ وكىلى ەرەجەپ يتپاەۆقا قارسى شىعىپ، الاش اۆتونومياسىن اشقىزبايتىنىن جانە مويىندامايتىنىن اشىق بىلدىرگەن: «زاياۆلەنيە و ۆوپروسە ۆ سيبيرسكۋيۋ وبلاستنۋيۋ دۋمۋ پرەدستاۆيتەليۋ وت سوۆەتا مينيستروۆ ۆرەمەننوگو سيبيرسكوگو پراۆيتەلستۆا و رەشەني، كيرگيزسكوي تەرريتوريالنوي-اۆتونومي كيرگيزسكايا گرۋپپا وبلاستنىح گلاسنىح چەرەز سۆوەگو پرەدستاۆيتەليا گلاسنوگو يتباەۆا رەزكو پودچەركنۋلا ۆچەرا 29 يۋليا ۆ زاسەداني وبلاستنوگو زەمسكوگو سوبرانيا پري ۆوپروسە و سيبيرسكوي وبلاستنوي دۋمە پرەدستاۆيتەليۋ وت سوۆەتا مينيستروۆ ۆرەمەننوگو سيبيرسكوگو پراۆيتەلستۆا ۆ ليتسە مينيسترا يۋستيتسي و نەپوكولەبيموم سۆوەم رەشەني، كيرگيزسكوي تەرريتوريالنوي-اۆتونومي وبلاستەي اكمولينسكوي، سەميرەچەنسكوي، سەميپالاتينسكوي، تۋرگايسكوي، ورەنبۋرگسكوي ي فەرگانسكوي ي ت.د. ي و يمەني (!) ۋجە ۋ نيح سۆوەگو پراۆيتەلستۆا...ۋچيتىۆايا وستروتۋ گوسۋدارستۆەننوگو مومەنتا، مى گلاسنىە كرەستيانە ۋبەديتەلنو پروسيم سيبيرسكوە ۆرەمەننوە پراۆيتەلستۆو كاك ستراجا بلاگا نارودنوگو پرينيات مەرى سووتۆەتستۆۋيۋششەگو پرەدوستەرەجەنيا ۆ ياسنو موگۋششەم بىت وسلوجنەني ي وبوسترەني نا مەستاح سرەدي ناسەلەنيا يز-زا پونياتي تەرريتوريالنوي كيرگيزسكوي اۆتونومي، نە وپراۆدىۆاەموي ۆ داننوە ۆرەميا نيكاكيمي سووبراجەنيامي ۆ نەوبحوديموستي تاكوۆوي …30 يۋليا 1918 گ. 13 پودپيسەي گلاسنىح گ. ومسك» (رگاسپي ف.71 وپ.33 د.879 ل 321). سوندا بۇگىنگى الاش ۇرپاعى الا اۆتونومياسىنا قارسى بولعانى ما؟
قازاقستاندا ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋدىڭ تاريحي ماڭىزى
الاش اۆتونومياسىنىڭ جانە الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى زور تاريحي ءمان-ماڭىزعا يە. بۇل رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1822–1824 جىلدارداعى وتارشىلدىق ساياساتى سالدارىنان ءۇزىلىپ قالعان ۇشمىڭجىلدىق ءداستۇرى بار مەملەكەتتىلىكتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە دەگەن تالپىنىس ەدى. قازىرگى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ نەگىزىندە وسى الاش اۆتونومياسى دا تۇر دەۋگە تولىق نەگىز بار. ونى اشىق مويىنداۋمىز كەرەك.
1937–1938 جىلدارداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن – ەل تاريحىنداعى قايعىلى كەزەڭ. ۇلتتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى، سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ ءبىلىمدى، وزىق ويلى وكىلدەرى جويىلدى.
ارىستارىمىز يدەيا ءۇشىن قۇربان بولدى. سونىسىمەن تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىسىمىزدى وياتىپ كەتتى. وعان يە بولۋدىڭ باقىتى ءبىزدىڭ بۋىنعا بۇيىردى. «الاشتىڭ» وسيەتى – ۇلتتىق تاريحي-مادەني بىرلىگىمىزدى ساقتاۋ». الاش قوزعالىسىنىڭ يدەيالارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
الاشوردا ۇكىمەتى مەن الاش اۆتنومياسىنىڭ قۇرىلۋى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار تاريحى مەن مەملەكەتتىلىك ءداستۇردىڭ جاندانۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى. ەڭ باستىسى كەڭەس ۇكىمەتى اۆتونوميا قۇرۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندى. الاش اۆتونومياسى قازاق سوۆەت اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا (1920 ج), كەيىن ونىڭ وداقتىق رەسپۋبليكاعا (1936 ج.) اينالۋىنا جانە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ (1991 ج.) جاريالانۋىنا نەگىز قالادى.
الاش تاريحى – رەسەيگە بودان بولعان كەزىمىزدەن باستاپ، ۇزدىكسىز جالعاسىن تاپقان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىمىزدىڭ تاعدىرلى ءبىر بەلەسى. «جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ، شىبىن جانىن ۇلت مۇددەسى مەن ازاتتىق جولىنا ارناعان تۇلعالارىمىزدىڭ الدىندا باس ءيىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىق قاسيەتتى مىندەتى.
قابىلدينوۆ زيابەك ەرمۇقانۇلى،
قر ۇعا كوررەسپەندەنت-مۇشەسى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
