Eýropa mádenıetine sińirgen eleýli eńbegi úshin óner adamdaryna beriletin Trebbıa syılyǵynyń ıegeri, álemge tanymal qalamger Chınagıın Galsan – shyǵarmalaryn german, monǵol tilderinde jazatyn jazýshy. Ulty týva azamat qazaq tilin de jetik biledi. Týǵan jeri Monǵolııanyń Baıan-Ólgıı aımaǵy. Qazaqtardyń ortasynda óskendikten ári óz ana tiliniń (túrki-týva) qazaqshaǵa tym jaqyndyǵy Galsanmen júzdesken ár qazaqtyń ony óziniń qandas baýyry ispetti tanyp, jaqyn tartatyndyǵyna shúbásiz senýge bolady.
Jazýshynyń alǵashqy kitaby 1981 jyly Berlınde german tilinde jaryq kórgen. Kári Eýropanyń german tildi birneshe eldiń oqyrmandaryn lezde baýrap alǵan kitap dúken sórelerinen «qany jerge tambaı» satylyp ketkennen keıin merzimdi baspasóz betterinde jaǵymdy da áserli pikirler tolassyz jarııalanyp, aýyzdan túspegen. Ádebıet synshysy Klaýs Ýmıhen «Galsannyń «Naızaǵaıly jyldar jańǵyryǵy» atty kitabynyń kórkem tili men tereń oıy kóńildi jaýlap alady» - dep, «Noıes Doıchland» gazetine jazsa, Batys Germanııanyń «Nıderzaksen» basylymynda E.A. Tolle: «ózge tildi ári mádenıeti de basqa álemge tıesili jazýshynyń german tilin on jyldyń ishinde jetik meńgerip alyp, mynandaı ǵajap shyǵarma jazǵany meni shynymen tań qaldyrdy» - degen pikirin jarııalatqan. Sondaı-aq, «Zeksıshe aıtýng», «Noıe Doıche lıteratýr», «Zonntag», «Tıýrınger Landesaıtýng» sekildi kóptegen gazet-jýrnaldar Chınagıın Galsannyń nemis tilindegi tyrnaqaldy kitaby jaıynda tamsana jazyp, tańdaı qaǵysqan. Báriniń pikiri shynaıy ómir shyndyǵyn qysqa da nusqa, dálme dál sýretteıtin jazýshy sheberligin moıyndaýǵa kelgende bir jerden shyqqan.
Kezinde Batysta keıin ózi týǵan Monǵol elinide oqyrman qaýymdy eleń etkizip, bizdiń sanamyzdaǵy momyn adamdardyń qazaq babalarymyz aıtqandaı «jýastan jýan shyǵatyndyǵyn» pash etken myna bir áńgimesin oqyǵan sátte-aq qazaq oqyrmandaryna jetkizýge asyq bolǵan edim. Bir demde tez aýdarylýynyń ózi oqıǵanyń tartymdylyǵynda bolsa kerek. «Jaqsyda jattyq joq» degen bar. Endeshe, túrki tildi, kıiz týyrlyqty týys halyqtyń ókili, búginde álemge keńinen tanymal Galsan jazýshynyń tamasha bir áńgimesin usynýdy ózimniń jazýshylyq paryzym dep bildim.
Qańtar aıynyń sońy. Qalada shyńyltyr aıaz. Tańerteń, keshke avtobýs kútip turǵanda saryshunaq aıazdyń betti shymshyp-shymshyp alǵandaı qaryp ótýi aýylda ósken adamǵa erterektegi qytymyr qystardy eriksiz eske túsiredi. Burynǵy qystyń qazirgiden de sýyq bolǵanyn ǵylym áli dáleldeı qoıǵan joq. Tipti joqqa shyǵarmasa ıgi. Soltústik polıýstiń muzy qalyńdaı túsken, bir ǵasyr buryn kókmaısa bolǵan jerdi jaıpap barady deıdi. Jaraıdy, ǵylymǵa sený kerek. Alaıda, burynǵy adamdardyń qysta qazirgi bizden artyq tońyp, jazda kóbirek ystyqtaǵany jalǵan emes. Qala turǵyzyp, qalyń qabyrǵamen ózin qorǵatyp alǵan adam balasy tabıǵatqa táýeldilikten sál de bolsa arylǵan soń qysty jylynyp bara jatqandaı sezinetin bolǵan ǵoı. Onyń syrtynda qazirgi qala turǵyny azanda jáne keshke ǵana tysqa shyǵady emes pe. Kúndiz jumys ornynda, túnde jyly páterinde bolady. Tipti daladaǵy ystyqty da, sýyqty da sezinýden qalǵan. Sezgen kúnniń ózinde odan kelip-keter dáneńe de joq.
Kún senbi, keshqurym. Jurt aıaǵy sıreı bastaǵan kez. Men ádettegimdeı avtobýspen úıge qaıtyp bara jatqanmyn. Jumystyń tolyqtaı bir aptasyn artqa tastaǵandyqtan erekshe bir sát ispetti.
Bul kún men úshin tipti aıyryqsha edi. Aılap alysqan sharýamdy bitirip, ony úkimettik komıssııaǵa sátti ótkizdim. Olardyń jaǵymdy baǵa berýi tóbemdi kókke jetkizip tastaǵan. Túsetin, minetin adamdardyń qatary sıregen soń avtobýsymyz keıbir aıaldamalarǵa toqtamaı ótip ketip jatty. Munysy qysqy aıazda jyly oryndaryna asyqqan jolaýshylar kóńiline maısha jaǵyp keledi. Tek qana bir aıaldamada ǵana sál kidirip qaldy. Esik ashyq turǵanyna qaramastan áldebireý kiretin jerdi tappaǵandaı sıpaqtap áli júr.
- Endi, kirseńshi, bol! – dep, barq etken júrgizýshiniń ámirine:
- Tappaı júrgen joqpyn ba? – degen áıel adamnyń názik úni jaýap qatty. Jolaýshylar da shetinen sózýar bolsa kerek, sybap jatyr:
- Mas bireý me?
- Soqyr shyǵar...
Men aýyz ashpasam da ishteı jynym kelip, esiktiń artyndaǵy kórinbeıtin adamǵa birdeme degim kelgen. Biraq, esikten aldymen uzyn jińishke taıaqtyń ushy kórindi de, eger aıy-kúni jetken ekiqabat bolmasa orta mekteptiń oqýshysy derlikteı jap-jas «boıjetken» kirip keldi. Avtobýsqa ene salysymen:
- Týys, baýyrlar! Men batys tórt jol qıylysyna barýym kerek edi. Mingen kóligim durys pa? – dep, surady.
- Durys, durys – dedik, bárimiz japa-tarmaǵaı.
Onyń aldynan tórt-bes adam qatar umtylyppyz. Eń aldymen meniń qolym shyntaǵyna tıgenine qaraǵanda esikke jaqynyraq otyrǵan sııaqtymyn. Jetelep ákelip ornyma otyrǵyzdym. «Otyra ǵoı, aınalaıyn!» Árirekte bos oryndar bolǵanymen men onyń qasynda turdym. Kórse kóz toıar has sulýdyń ózi eken. Júzi ashyq, dene bitimi symbatty, shashy qoıý qara, bárinen de móp-móldir botalaǵan qara kózin aıtsańshy. Osyndaı nurly janardyń kórmeýi múmkin be dersiń. Áı, opasyz jalǵan-aı! Jas kelinshek qozǵalyssyz alysqa tik qarap otyr. Kózi kirpik qaqpaıdy. Júzinde aýyq-aýyq sál ǵana ózgeristiń baıqalýy qursaǵyndaǵy sábıiniń qımylyna qatysty bolsa kerek. Eger onyń aıaǵy aýyr bolmaǵanda bárimiz ony «áı, beıshara-aı!» dep jatyp kep aıaıtyn edik. Al, qazirgi jaǵdaıda onyń júzi baqyttan bal-bul janyp, kerbez keıipke engendeı. Iá, aıaǵy aýyr bolǵandyqtan onyń arqa súıer jubaıy bar. Ol mindetti túrde aqyldy aptal azamat bolýǵa tıis. Sebebi, qansha jerden sulýlyǵy bas aınaldyrsa da soqyr qyzdy ómirlik jar etýge ekiniń biri bara bermeıdi. Baqtan basy aınalǵan onyń salmaqty, salıqaly ata-enesi bar...jaıly úı-jaı...dámdi as-sýy mol dastarhan... tamasha bir otbasynyń sýreti kóz aldyma keldi. Jigittiń tóresi, ózine asqar taýdaı súıenish bolǵan baıy janynda, eki kózi jaınap sulý otyr, táı-táı basyp uly júr, uzynshaq taıaq esh qaıda joq…
Men jas kelinshekti jetektep túsirdim. Qaı úıge baratynyn suraǵanymda ol «boldy, mine keldim, meni kelip alady, sizge rahmet, saý bolyńyz» dedi. Osylaı degen adamdy qaıtken kúnde úıińe aparamyn dep súıreıtin emes, kelip alatyn adamy kelgenshe qasynda tura beretin emes, men de óz jónime kettim.
Qystyń bulyńǵyr keshi. Bos qalyp, qulazyǵan kóshe men alań. Arbıǵan butaqtary jan-jaqqa sozalańdaǵan jalańash aǵashtar. Birtúrli kóńilsiz bola tura qorqynyshty kórinisterdi alǵa tartqandaı. Sonda da men qýanyshty edim. Osy bir bulyńǵyr kesh,
qulazyǵan kóshe men alań, jalańysh aǵashtardy qımaı úıge jaqyndaǵan saıyn júrisimdi baıaýlatyp oıǵa shomdym. Osy kesh, myna kóshe men alań, aǵashtar nege tomaǵa-tuıyq keıipke ene qaldy? Munyń bári birdemeni kútedi: tún tańdy, alań adamdardy, aǵashtar kóktemdi kútpegende qaıtsin. Aınalańdy parasattylyqpen túısiný kerek. Alaıda, ol úshin bárin súıe bilýge tıissiń.
Men súıýge, bárimen zor qushtarlyqpen betpe bet kelýge daıar edim. Bulyńǵyr keshte qarsy kele jatqan ár adamdy kútip tura qalamyn. Alaıda, olar jaqyn kelisimen qasymnan zý etip óte shyǵyp jatty. Olarǵa meniń esh renishim joq edi. Sebebi, báriniń asyǵys ekenin jaqsy túsinemin.
Ersili-qarsyly ótkenderge, iri qalanyń sansyz kóp kózderi bolǵan jaryq terezelerdiń ar jaǵyndaǵy adamdardyń bárine meıirimim túsip, erekshe bir qýanyshqa bólenip turdym. Osy sáttegi oılarymnyń bári adamdarǵa túgeldeı jetip jatqandaı sezindim. Eger ótip jatqandardyń biri burylyp kelse nemese juldyzsha jarqyrap turǵan terezelerdiń biri sart etip ashylyp, álde kim atymdy atap shaqyrsa esh tań qalmas edim.
Álemde, sonyń ishinde meniń elimde, meniń qalamda jaman adamdar bar degenge osy sátte múlde sene alar emespin. Ury-qarylar, alaıaqtar, jaǵympaz-jaramsaqtar, ózgeni aıaýdy bilmeıtin qatygezder men betine kón jamaǵandar bolmaǵan, tipti árqashan bolmaıtyndaı sezilip turdy. Bul degenimiz kóńil tolqynynyń salmaqsyzdanýy edi. Munyń ózi seniń qalaýyńmen únemi kele bermeıtin, oıy men kóńil aýanyn belgili baǵytqa jınaqtap, bir núktege qadaı alatyn adamnyń ǵana bastan keshiretin ǵajaıyp sezimi men erekshe qabileti. Aqyndar ǵana muny shabyttyń kelýi dep atap, ashyq aıtyp, jaza beredi. Al, qarapaıym adamdar ony qasterlep syılaıdy da kóńil túkpirinde qupııa túrde saqtaıdy. Degenmen, eshqashan mundaı kúıdi sezinbeıtin, ondaı qabiletten maqyrum pendeler de bolady. Olar jalǵan dúnıe jaıynda tolǵanýǵa batyly da, nıeti de jetpeıtin rýhanı múgedek jandar. ..
Sol keshte men qolym bos erkindiktegi adam sııaqty bola tura qarbalas ta sekildi ekiudaı kúıde edim. Qolymnyń bos bolatyny, aılar boıy arpalysqan jumysymdy bitirip tastaǵanmyn. Sonymen birge birneshe kún buryn áıelim demalys alyp, balalarymmen birge aýylǵa ketip qalǵan. Qarbalas deıtinim, endi kelesi jobaǵa kirisýim kerek jáne tańerteń erterek shyǵyp, áıel, bala-shaǵama baryp qaıtýǵa mekemeniń júrgizýshisimen kelisip qoıǵanmyn.
Osylaısha tirliktiń qamyn oılap otyrǵanymda aıaq astynan bir tanysymnyń úıine baryp qaıtýǵa týra keldi. Negizi ony kórshilerimnen suraı salýǵa bolýshy edi. Alaıda, nege ekenin bilmeımin, kóshege shyqqym keldi, túngi kósheni, alańdy boılap júrgim kele berdi. Tabanymnyń astynda syqyrlaǵan qar áldeneni maǵan sybyrlaǵandaı bolady. Balalarymdy saǵynatyn da sııaqtymyn. Kenjem aıaǵyn basýǵa taıaý edi, endigi naǵashysynyń aýlasynda aǵalarynyń sońynan qalmaı shapqylyp júrgen de shyǵar. Kóshe boılap zý ete túsken mashınalardyń aldy-artyn oraǵan qardyń quıyndaýy erterekte kórgen, búginde jyraqta qalǵan jat jurttaǵy teńiz aıdanynda ushyp-qonǵan sansyz kóp shaǵalany eske túsiredi. Jalpy osy shaǵala degen bala sekildi óte ańqaý qus.
Men izdep barǵan zatymdy tanysymnan tappadym. Soǵan qaramastan shyǵarmashylyqtyń bir tyń ıdeıasyn tapqandaı boldym da sonyń sońyna túsip alyp, tipti kesh qalyppyn. Ábden tún aýǵan soń úıge qaıtyp bara jattym. Kóshede tiri jan kezdespeıdi. Shamy janǵan terezelerdiń ózi neken saıaq. Alyp qala aýyr uıqyǵa ketipti. Saıabaqtyń buryshynan óte bergenim sol edi, bireý jótelgendeı boldy. Selk ete tústim de, jan-jaqqa kóz júgirttim, eshteńe ilinbedi. Keri buryla bergenim sol edi, «Saǵat neshe boldy eken?!» degen áıel adamnyń tym tanys daýsy bir jýan terektiń ar jaǵynan óte anyq estildi. Tańdanyp ári tiksinip qaldym.
Qatar turǵan qos terektiń ortasyndaǵy uzyn aǵash oryndyqta álgi keshke kezdesken soqyr kelinshek otyr. «Oıbaı-aý, sen munda ne ǵyp otyrsyń?». Ol únsiz melshıip otyr. Ábden tońyp qalǵany kórinip tur. Aqyryn ǵana qoltyqtap aldym da «Al, júre ǵoı» dedim. Esh qarsylyqsyz ornynan turǵanymen:
- Siz kimsiz?
- Keshke seni tórt jol qıylysynan túsýińe kómektesken adammyn.
- Iá, solaı sııaqty. Siz meni qaıda apara jatyrsyz?
- Úıime. Bizdiki mine jerde, jaqyn.
- Siz meni osy mańdaǵy úılerdiń birindegi jyly jertólelerdiń birine aparsańyz boldy.
- Qansha jerden qala desek te bul Monǵol jeri emes pe. Adamyn dalaǵa qondyrǵan qaı monǵoldy kórip ediń?!
- Siz jaqsy adamsyz. Al, úıdegi otbasyńyz... – dep, daýsy dirildep únsiz qaldy. Men úıde eshkim joq dep aıtsam, tipti júrmeı qoıar degen oımen:
- Bizdiń úıdegi minezi eń nashary men ǵanamyn – deı saldym.
Ol qaıtyp aýyz ashpady. Qatty tońǵany sonshalyq, dir-dir etedi. Men barynsha tez júrýge tyrysamyn, ol ilese almaıdy. Ol qalshyldap tońa tura entigip zorǵa demalady.
Áıteýir, úıge jettik. Jyly úıge kirgennen keıin onyń qalshyldyp dirildeýi odan ary údep, tisteri tisterine tımeı saqyldap ala jóneldi. Sasqanymnan onyń syrt kıimin ildim de etigin sheship aıaǵyn sýyq sýǵa maldym. Bizdiń aýylda sýyqqa úsingen adamnyń aıaǵyn qarmen ysqylaıdy nemese osylaı sýyq sýǵa malady. Ystyq shaıǵa sary maı men burysh qosyp ishkizdim. Sosyn tósekke jatqyzdym da, jaqsylap qymtap kórpe japtym. Ol meniń aıtqanymdy sózsiz oryndaýmen boldy. Qarsylasýǵa esh dármeni de joq edi, baıǵustyń.
Men oǵan qoı etinen sorpa daıyndaı bastaǵanda ol uıqyǵa ketti. Kózin jumyp bir qalyppen demalyp jatyr. Oıatýǵa batylym barmady. Jylynyp, tynyqsyn dedim. Túngi saǵat ekiden asyp ketti. Birdeme oqyǵym kelip edi, oǵan da zaýqym soqpady. Syry beımálim, ózi beıtanys kelinshekke qarap, jalǵan dúnıeniń qupııaǵa toly kórinisterine oı júgirtip otyrýdy qaladym. Onyń keremet kúıeýi men tamasha otbasy jaıyndaǵy negizsiz oıdan keıin ǵumyrymda estelik bolyp qalar kezdeısoq osy kezdesýdiń astarynda bir muńly tarıh jasyrynyp jatqandaı kórindi. Eki beti alaburta bastaǵannan keıin mańdaıyna alaqanymdy aqyryn tıgizip kórsem, áıteýir, qyzýy joq eken. Alaıda, oıatyp aldym. Ol kózin ashyp, sál oılanyp otyrdy da, surady:
- Siz áli uıyqtamaǵansyz ba?
- Joq. Saǵan sorpa jasap kútip otyrǵan edim.
- Jaraıdy, men turaıyn.
Onyń janarynan bir tamshy jas úzilip túskendeı boldy. Jasaǵan tamaǵymdy tuynyp otyryp ishti. Jáne áldebireýler sekildi bir kese tamaq úshin jatyp kelip rahmet aıtyp, kerbezdenbegeni meni kádimgideı balasha qýantyp tastady. Aramyzda azdy-kópti áńgime órbidi:
- Siz derbes turýǵa ıkemdelgen adam sııaqtysyz?
- Iá, solaı. Ony qaıdan bilip qoıdyń?
- Erler turmaq anaý-mynaý áıelder jasaı almaıtyn tamaqty lezde daıyndaı qoıady ekensiz.
- Tuzy men sýy sáıkesip jatsa bolypty da. Biraq, jasaǵan tamaǵym jaǵynan kelgende áıelimniń kóńilinen shyǵyp kórgen emespin.
- Úılerińiz kóp bólmeli-aý deımin.
- Joǵa! Bary osy bólme ǵana.
- Ien úıge kirip kelgendeı boldyq.
- Qazir sen ekeýmiz ǵanamyz. Áıelim men balalarym aýylda.
- Mássaǵan! Áıeli joq úıge qonyp jatqanym qalaı bolǵany... Kórshilerińiz ne oılaıdy?
- Qonaq qonsa nesi bar eken. Egde tartqan adamdy jas qyzben birdeme bolady kim oılar deısiń...
- Soqyr meni aldamaı-aq qoısańyz. Daýysyńyz jas adamdiki sekildi.
- Otyzǵa taıap qaldyq qoı. Senimen salystyrǵanda kárimin.
- Otyzǵa kelmegen jigit jıyrmadaǵy kelinshek úshin kári bola qoımas. Erteń demalys kúni ǵoı. Jurt turmaı jatyp meni erterek shyǵaryp jiberińiz.
Osylaısha uıyqtaýǵa kiristik. Meniń ábden uıqym qashty. Kelinshektiń dem alǵany estilmegenine qaraǵanda ol da oıaý sekildi. Biraq, nege únsiz qaldy? Meni uıyqtap dem alsyn degeni me? Múmkin. Olaı bolsa, birdeme dep kóreıin. Sóıleskisi kelmese sóz láminen belgili ǵoı.
«Qaryndasym, uıyqtaǵan joqsyń ba?» dep eger uıqyǵa ketken bolsa oıatpaıtyndaı aqyryn ǵana suradym. «Joq. Uıqym kelmegenine qaraǵanda tańerteń bolyp qalǵan joq pa, ózi?» dep jalma-jan ún qatty. «Qaıdam. Saǵat úshten ketken shyǵar. Meniń uıqym qashty. Qaraǵym áńgime aıtshy. Tym bolmasa aty-jónińdi bilip qalaıyq».
Kelinshek áńgime tıegin aǵytty. Syryn jasyrǵysy kelmegen sekildi, onsyz da aıtýǵa yńǵaılyp jatqandaı. Meniń boljamym da dál kelgendeı. Ol bylaı dedi: « Atym Báıǵylma, jasym jıyrma birde. Onalty jastaǵy sińilim jáne anam úsheýimiz Iaarmagtyń (Ulanbatyr qalasynyń eń alys aýdandarynyń biri. Aýd.) sońǵy aıaldamasynda turamyz. Birneshe jyl buryn ákem qaıtys boldy. Men segizinshi synyptan keıin kásiptik mektepke túskenmin. Ony bitirgen soń óndiriske jumysqa ornalastym. Eki jyldaı ǵana jumys ótilim bar. Osy kezde keremet syı-sııapat almasam da úzdikter sanatynda júrdim. Jalaqym kóterilip, anama kóp septestim, jaǵdaıymyz túzelip biz de el qataryna iliktik. Sóıtip júrgende bir jigitpen tanystym. Ýnıversıtettiń sońǵy kýrsynda stýdent. Bizde praktıkadan ótip júrgen. Túr álpeti jaǵynan ózgelerden daralanatyn eshteńesi bolmasa da óte momaqan jigit ekeni birden kózge uryp turady. Júris-turysy baıypty, daýysy bııazy, sóıte tura ózi ynjyq bireý emes, sózi júıeli, ózi kósheli. Syrttan kirgende bas kıimin qolǵa alyp, ásirese, bastyqtardy kórgende mektep oqýshysynan beter erekshe tártipke ene qalady. Birdeme deseń lezde dý etip beti qyzaryp shyǵa keledi. Onysy ózine jarasatyn da sııaqty. Qyzdar júrgen jer tynysh bolsyn ba, álgi jigitke «Bajyraq kóz», «Alqyzyl», «Jymjyrt júristi» degen sekildi neshe túrli at qoıyp, aıdar taǵady. Degenmen is júzinde bári ony eshkimge jábiri joq, momaqan jigit dep qurmetpen qaraıdy. Sanlıvtiń ózi de jurttyń bárimen jaqsy qarym-qatynas jasaı biledi. Ózgelermen salystyrǵanda maǵan kóbirek úıirleý boldy. Sondyqtan da bolar, álgi laqap ataýlardyń aldyna «Báıǵylmanyń» degen sóz anyqtaýysh bolyp únemi kirip ketip júrdi. Keıbir qyzdarda qyzǵanysh ta bolǵan shyǵar.
Sanlıvpen kóshede de kezdesip qalyp júrdim. Aıaldamada tursam jetip keledi. Dúkenge ensem ol da kirip kele jatady. Solaı kezdesken kezinde beti qyzaryp ketedi de týra qaraı almaı birdeme búldirip alǵan balasha keıipke túsedi. «Sen únemi Iaarmagta júresiń ǵoı» desem, «Osynda bir tanysyma kelemin» dep qoıady. Keıin belgili bolǵany, ol meniń sońymnan erip júredi eken. Sóıtip júrip aqyry jaqyn tanystyq, tipti ol bas qosaıyq degendi de aıtatyn boldy.
Birde men ony úıge ertip keldim. Álgim anamdy kórgende taǵy da qyzaryp ketti. Meniń kóńilim baıaǵydaı. Alaıda, anam ol ketken soń bylaı dedi: «Qyzym, baıqa! Onyń birtúrli jumsaq jaǵymdy kórinýi maǵan asa unamady. Eki qasynyń arasy qosylyp ketkeni, jas bala bola tura bir aýyz sóziniń ózine qatty esep beretini ishinde ıt ólgen aramzalyqty baıqatady». Men anama renjip qalsam da, mahabbattyń mashaqaty kóp qoı, onda turǵan ne bar qoldy biraq siltedim. Erteńinde Sanlıv anań ne deıdi?-dep suraǵanda ótirik aıta almadym. Degenmen, anamnyń sózin sol kúıinde jetkizýge taǵy da batylym barmady. «Seni óte jas bola tura tym salmaqty eken» dedi deı saldym. Men ony renjıtin, tipti ashýlanatyn shyǵar dep oılaǵan edim. Al, yrjıyp kúlip tur. Mundaı adamǵa ne deýge bolady? Men ishteı sheshimge keldim. Bul qarasha aıy bolatyn. Kitaptardyń betin paraqtap, ózimshe bal ashyp kórsem «óz júregińniń qalaýymen júr» degen joldar shyǵady. Bireýlerden aqyl surasam da osyny aıtady. Anamnyń pikirimen úndesetin eshkimdi kezdestirmedim. Qurbylarymnyń aıtatyny: «Kózdi jum da tıip al! Týǵan anań renjip qaıda barady». «Shynaıy mahabbatqa ólim ǵana núkte qoıady». Ólim qorqynyshty estilgenimen, dál mahabbattan ólgenniń armany joq sekildi. Biz ekeýimiz
aradan qyl ótpesteı bolyp jaqyndasyp aldyq. Anam eshteńe aıtpady, endi báribir tyńdamaıdy degen shyǵar. Byltyrǵy jyldyń dál osy kúni bolatyn. Ekeýimiz ırk kórýge shyqqanbyz. Úıge qaıtýǵa qulqymyz joq. Biraq, arnaıy baratyndaı jerimiz de shamaly. Basymyz aýǵan jaqqa kete berippiz. Bir qarasaq, baq ishine kirgen ekenbiz. Búgin manaǵy siz kórgen saıabaq qoı. Oryndyq turdy. Men Sanlıvten meni munda nege ákeldiń dep te suraǵan joqpyn.
Kún sýyq bolǵan da shyǵar, al, men eshteńe sezbedim. Mas adam sekildimin. Rasynda, mahabbatqa essiz mas edim. Sanlıvten ondaı erjúrektik shyǵady dep oılamappyn. Úıleneıik, nekege turaıyq dep qoıady. Men jylaı berippin. Keıin de talaı erikten tys qumarlyqqa bardyq qoı. Biraq, dál sol alǵashqy túngideı qorqynyshty lázzat qaıtalanbasa kerek. Men sizge basqasha qalaı aıta alamyn. Qysqasy, biz sol oryndyqta tań shapaǵyn qarsy aldyq. Men bastyqtarǵa jaıymdy aıtyp, baspana suradym. Dereý bola qoısyn ba, sonda da keıinirek bitetin syńaıly edi. Kóktem aılarynyń sońyna qaraı denem aýyrlap, jaısyzdaı bastady. Endi oılasam, balaly bola bastaǵan ekenmin. Sanlıv ekeýimiz qudaıdyń qutty kúni birge júremiz, birge jatamyz. Kádimgi erli-zaıypty adamdarsha júrdik.
Sóıtip júrgende Sanlıv oqý bitirip, ony Ývs aımaǵyna (astanadan eń alys, shalǵaıdaǵy batys ólke. Aýd.) joldamamen jiberetin boldy. Men eki ottyń ortasynda qaldym. Erip keteıin desem, anam men sińilimnen alystap ketemin, kásibimnen aıyrylamyn. Qalaıyn desem, onyń qaıta oralý, oralmaýy eki talaı. Onda bári bitti deı ber. Sanlıv baıaǵy keıpimen únsiz júr. Ne oılap júrsiń desem, báse ne istemek kerek deıdi, bajyraıyp. Ashýlanyp, ursyp kórdim. Ol kúledi de qoıady. Sóıtip júrgende birge oqyǵandary jolǵa shyǵyp ta ketti. Sanlıv jalǵyz ózi qalyp qoıdy. Keıin ushaqpen baram dep qoıypty olarǵa. «Báribir aıyrylady ekenbiz, birneshe kún keıin shegerýden ne paıda?» dep men renjip qoıamyn. Al, Sanlıv bolsa «Aqyl amal bolsa, endi naǵyz oılanatyn kez keldi» deıdi. Onysyn alǵashynda meniń kóńilimdi aýlaǵan bos sózi shyǵar dep oılaǵanmyn. Sebebi keıin belgili bola bastady. Sanlıvtiń bir dosy óte mańyzdy jerde qyzmet etetin asa mańyzdy adamdy tanımyn, sol arqyly amaldaımyz depti. Senbi kúni sol dosynyń úıine barady ekenbiz, men de sonda bolýym kerek eken. Men bolǵanda qurby qyzdarymnan ekeýin ertip barady ekenmin. Kimdi ertetinimdi de Sanlıvtiń ózi aıtyp berdi.
Bizdiń qyzdardyń bárin tanıdy ǵoı ol. «Olar tanymaıtyn bireýdiń úıine maǵan erip bara qoıa ma?» dep edim, «Ony seniń iskerligiń biledi. Eger erte almasań bizdiń de sharýamyz adyra qalady». Ol alǵash ret maǵan daýys kóterdi. Ii jumsaq adamnyń ashýlanǵany qıyn deýshi edi, men qarsy shyqpadym. Tanymaıtyn úıge jáne maqsaty belgisiz otyrysqa qyzdardy ertip aparý degen qııamet qaıym ekenine sol joly kózim jetti. Shyndyǵyn aıtqanda, Sanlıvti sheksiz súıetindigimnen bárin jasadym.
Sonymen álgi úıine bardyq. Jas jigit pen qartańdaý bir er adam otyr. Jasy Sanlıvtiń dosy, al, egde adam álgi mańyzdysy bolsa kerek. Tanystyryp, birdeme desip jatty ǵoı deımin, esimde qalmapty. Dastarhanǵa jaıǵastyryp, araq-sharappen qysa bastaǵandaryn bilemin. Kólemi iri rıýmkalardy kótertip soǵystyrtady, mindetti túrde alyp qoıyńdar dep qınap, tipti aýyzymyzǵa quıyp jibererdeı bolady. Qysylǵanymyzdan alyp jiberip qana qutylamyz. Sanlıv álgi mańyzdy adammen tanysyp úlgergen sııaqty. Alǵashqy shólmek sarqylǵanda ekeýi ejelgi dostardaı eljiresip otyrdy. Sálden soń álgi kári tarlan bólmeden shyǵyp ketti de qolynda eki shólmek araǵy bar qaıta oraldy.
Inisheginiń oqý bitirgen qýanyshyna tartqan shashýy ári týǵan jeriniń káýsarynan jasalǵan kıeli dám eken. Álde bir taýdyń ba, ózenniń be atymen atalady, esimde joq. Onysynyń qasynda baǵanadan beri ishkenimiz jaı sýsyn eken. Mynasy tipti sumdyq boldy. Men negizi budan buryn eki ret masaıyp kórgenmin. Denem jeńildep, án aıtyp, bıleı bergim kelgen edi. Bul joly denemdi úreı bılep, álsin-álsin júregim zý etip yńǵaısyz kúı keship otyrdym. Adamda ishki túısik sezim deıtinniń bolatyny ras eken.
Sizden jasyratyn nem bar. Men negizi álgi egde adamnan qatty qorqyp otyrdym. Ol bir qolymen Sanlıvti qushaqtap, ekinshi qolyn meniń etegime qaraı júgirtip qoıady. Meni jańa jas dosynyń syńary dep bilmegen de shyǵar. Olaı bolsa, meni óziniń qasyna otyrǵyzbaǵan Sanlıvtiń qateligi ǵoı. Sytylyp shyǵyp, qashyp ketýge ábden bolar edi. Alaıda, jalynyp-jalpaıyp júrip ertip ákelgen eki qurbymdy tastap ketýge júregim dýalamaı, aqyry shydap otyrdym. Sanlıv ornynan turǵan soń artynan ere baryp, ketkim keletinin aıttym. Ol maǵan til qatýdyń ornyna bas kóz joq súıe jóneldi. Sóıtti de:
- Janym, seni túsinip turmyn. Biraq, dál osy sát bizdiń aldaǵy ómirimizdegi sheshýshi syn saǵaty bolyp tur ǵoı. Sen qalaı da tóze turshy! – dep kózine jas aldy. Men Sanlıvti aıap kettim. Bireýge ólerdeı jaǵympazdanyp, ony ishkizip, ózi de birge iship, jalynyp ómir súrý degen qandaı qıyn? Osynyń bári men úshin shyǵar degen oıǵa keldim. Jýynatyn bólmege kirip, jylap-jylap aldym da betimdi sýyq sýmen jýyp, sál ishim bosaǵandaı bolǵan soń Sanlıvtiń aıtqanymen tóze turýǵa bekinip ornyma bardym.
Al, álgi adam tipti uıattan beze bastady. Qatty mas bolǵanǵa uqsaıdy. Álgi sumdyq araqtan quıyp alyp jutyp otyr. Móldiregen araqty tartyp jibergen saıyn ony qulap túsetin shyǵar dep kúttim. Dostaryma qarasam, bári saý sekildi kórindi. Sanlıv tipti asa mas bolmaǵandaı kóringen soń tynyshtalyp qaldym. Alaıda, kesh sońynda kútpegen jaıt boldy. Aldymen Sanlıv, odan keıin qurby qyzymnyń biri qulap tústi. Kelesi qurbym basqa bólmege qaraı ketkeni sol edi, Sanlıvtiń dos jigiti onyń sońynan ketip ekeýi de jym-jyrt joǵaldy. Maǵan qater tóndi. Sanlıvti oıatpaqqa julqylap, qulaǵyna aıǵaılap ta kórdim. Sulyq túsip jatyr. Dem alǵany ǵana bolmasa tiri janǵa uqsamaıdy. Álgi kári pále ornynan turyp kelip meni qushaqtaı aldy. Aıǵaılaımyn desem, «Iá, sóıte ǵoı» deıdi. Sonymen oǵan bylaı dedim: «Jaraıdy, kúshtisi álsizdi basynatyn zaman ǵoı, búginshe men sizdiki bolǵan ekenmin. Aldymen qol jýyp keleıin». Ol sendi de qoıa berdi. Men jýynatyn bólmeniń shamyn jaǵyp, esigin ashtym da qaıtadan qatty japtym. Aıaǵymnyń ushymen júrip baryp kıinip úlgerdim. Endi dym bildirmeı esik ashý ǵana qaldy. Biraq, neshe qulyppen kilttegenin bilmeımin, burap jatyrmyn ashylar túri joq. Sóıtip sasqalaqtap júrip sybdyryn sezdirip qoıǵan shyǵarmyn. «A, sen osyndaı qýlyqshyl ma ediń, aqqýym!» degen daýys shyqty da, álgi pále jetip keldi. Dál osy sátte baǵanadan beri miz baqpaı melshıip turǵan esik te aıqara ashylmasy bar ma. Umtyla bergenim sol edi, ol playmnyń beldiginen shap berdi. Birden tabaldyryqtan attap úlgergen soń sol kúıi alǵa tarttym. Birdemeniń qatty tars etkenin bilem, qaınaǵan qyzyl jalynnyń ortasyna kúmp ete túskendeı bolǵanmyn. Qansha ýaqyt ótkenin bilmeımin. Aýrýhana tóseginde esimdi jıdym. Bıik baspaldaqtan ushyp ketippin. Playńnyń belbeýi túp ornymen julynyp ketipti dep keıin anam aıtty.
Basym, bet-aýzym túgel oraýly boldy. Qalaı qınalǵanymdy aıtpaı-aq qoıaıyn. Sebebi, ondaı beınetti adam óz basynan keshpese, bireýdiń aıtqanynan sezine almaıdy. Meniń oǵan kózim jetken. Kóńil surap kelýshiler kóp boldy. Sanlıv kún saıyn kelip, qasymda birneshe saǵat boıy otyrady. Kóp áńgime aıtady. Men oǵan lám ım dep aýyz ashpasam da qýyp jibere de almadym. Renjıin desem, taǵy bolmady.
Álgi adam da kún qurǵatpaı keledi, býma-býma qymbat kámpıtter men jemister tasıdy. Ne aıtaryn bilmeı abyrjıdy. Birdeme dese boldy «baýyrym» degen sózdi alǵa tartyp sóıleıdi. Menen ólerdeı qorqyp júrgeni anyq ańǵarylyp turdy. Bir kúni men oǵan bylaı dedim: «Aǵataı, siz menen qoryqpaı-aq qoıyńyz! Men eshkimdi qylmysqa ıtermeımin. Nesi bar, mas qyz ózi satydan qulap ketken shyǵar. Bul meniń sizge bergen ýádem. Esesine siz qaıtyp meniń mańymdy baspaımyn dep sert berseńiz boldy!». Rasynda, qarasyn batyrdy. Atsyz tartý-taralǵyny únemi jiberip turdy. Men ony ashpastan birge jatqan naýqastarǵa taratyp berip júrdim. Olar da esh bas tartpaı ala beretinderine qaraǵanda máseleniń máni bárine túsinikti bolsa kerek.
Bir aıdan soń kózimdegi baılaýlardy sheshti. Men soqyr bolǵandy bildim. Dárigerler ony áý basta bilgen bolýy kerek. Áıtpese, ne úshin kózimdi baılaıdy? Bas súıekke zaqym kelgeni bolmasa ózge aıtarlyqtaı eshteńe joq kórinedi. Al, betime esh daq
túspegen. Taǵy bir aı jattym. Emdeýler jasaǵan boldy. Eshbiri nátıje bergen joq. Dárigerler júre kele kórip ketýiń múmkin degen. Alaıda, bul barlyq soqyrlarǵa aıtyla beretin sóz shyǵar. A, ıá umytyp barady ekenmin ǵoı. Zań ornynan tergeýshi kelip, kóp mazalady. Aqyry olarmen júz shaıysyp tynǵandaı boldym.
Kórer kózden aıyrylsam da qursaqtaǵy sábıim aman qalypty. Qozǵalysy tym shıraq bala, sondyqtan deni saý shyǵar dep oılaımyn. Anam aıtady, bireýge asyratyp jiber dep. Men oǵan ishteı qarsy bolsam da, ózim asyraı almaıtyndyqtan ne isterimdi bilmeımin. Ne bolsa da ákesimen tildespekke júrgen túrim mynaý ǵoı. Onyń ózinde anam men sińilim joqta qala ortalyǵyndaǵy qurbymnyń úıine qonyp kelemin dep kórshilerge ótirik aıtyp qashyp shyqqanmyn. Sanlıvpen jolyqqym keledi. Qaıda ekenin bilmeımin. Biraq, ol bergen sertinen taımas dep senemin. Búgin kele almaǵanyna qaraǵanda ol úlken bir kedergige tap bolǵan shyǵar. Sonda da erteńgi kún taǵy bar ǵoı. Negizi meni azǵana ýaqyt qana demep jiberer adam bolsa sıpalaqtap júrip balamnyń aıaǵyn bastyryp alar edim».
Osymen ol únsiz qaldy. Biraz kúttim de Sanlıvtiń buryn qaıda turǵanyn suramaq bolyp edim, aqyryn ǵana qorylǵa basty. Bir aýyr mindetin atqarǵandaı jeńildegen soń kóńili jaılanyp uıyqtap ketipti. Meniń tipti uıqym keler emes. Saǵat altynyń kezinde jaılap turdym da júrgizýshige habarlasyp, mańyzdy sharýa shyqqandyqtan jolǵa shyqpaıtynymyzdy aıttym. Sodan keıin Sanlıvti izdeýge shyqtym. Qaıda turatyndyǵyn, tym quryǵanda jumys ornyn da bilmeı turyp, buryn beti júzin kórmegen adamdy izdeý degen ańǵal da kúlkili kórinýi múmkin. Alaıda, basqa amalym joq edi. «Izdegen jeter muratqa» degen sóz bar. Kelinshektiń aıtýyna qaraǵanda, syrty momaqan, ishi zalym adamǵa uqsaıdy. Ondaı adamdardyń tanystary óte kóp bolady. Ózine qajet bolady dep esepteıdi de ondaılar sengen adamdarymen jaqyndasyp, tanysýge múddeli keledi. Múmkindik bolsa, ýnıversıtette isteıtin, úıinde telefony bar úı tabý kerek dep oılap bara jatyp, sonda dáris beretin bir klastasym esime túse ketti.
Dosym Sanlıv degen atty estı sala ony esine túsirdi:
- E, álgi bir kózi baqyraıǵan kishkentaı Sanlıv qoı, qoı aýzynan shóp almas Sanlıv qoı, álgi?
- Sol shyǵar, shamasy. Jalpy ol ózi qandaı adam?
- Momyn bala. Óte bir jón biletin myqty jan. Men stýdentterdi sharýashylyqqa jumysqa bastap barǵanmyn. Ol aspaz boldy. Stýdentterdiń kójesin iship, solarmen birge tamaqtanaıyn desem, kónbeıtin. Bir asym et pisirip «aǵaı, mynany sizge!» dep ákelip turatyn.
Alaıda, Sanlıvtiń oqý bitirip ketkenin dosym bilmeıtin bolyp shyqty. Ony menen estigende tań-tamasha boldy: «Qoı-eı, munda ǵana olar birinshi kýrsqa túsken joq pa edi?! A, ıá! Ekonomıka mamandyǵy tórt jyldyq. Olaı bolsa, bitirgen eken. Dál sonyń ózi endeshe!».
- Ony taba alar ma ekenmin?
- Surastyrsań tabasyń.
Ekeýimiz telefon soǵyp, izdeýge kiristik. Dekany Sanlıvti óziniń týǵan jerine joldama alyp ketken dedi. Taǵy bir oqytýshy qalada ekenin aıtqanymen dál qaıda jumys isteıtinin bilmeıtin bolyp shyqty. Sóıtip júrip zorǵa degende bir kýrstasynyń telefon nómirin taptyq. Ol Sanlıvtiń bir mınstrlikke jumysqa ornalasqanyn, biraq, onysy qaı mınıstrlik ekenin bilmeıtinin aıtty. Barlyq mınıstrlik ataýlynyń kúzet qyzmetine telefon soǵyp «Sizderge ótken jazda nemese kúzde Sanlıv degen jumysqa ornalasty ma?» - dep, surastyrdyq. Onshaqty jerden «joq» degen jaýap estigen soń sońǵy biri ǵana:
- Iá, sizge ne kerek? – dedi.
- Tezarada jolyǵýym kerek edi.
- Búgin demalys qoı.
- Turǵylyqty mekenjaıyn bilsek...
- Ony bilmeımin, - degenin estigende búgin tabylýdan ketti dep úmit úze bastaǵan edim, álgi kúzetshi:
- Iá, aıtpaqshy, Sanlıvke únemi telefon shalyp shaqyrta beretin bir nómirdi bilýshi edim. Kane, taýyp alaıyn, munda jazyp qoıǵanmyn...
Qońyraý shalyp edim, tutqany bir áıel adam kóterdi.
- Sálemetsiz be, bul kim eken?
- Sizge kim kerek?
- Sanlıv.
- Ol joq.
- Qashan keledi?
- Bilmeımin.
- Negizi osynda turady ǵoı?
- Joq.
- Onda turatyn mekenjaıyn aıtyp beresiz be?
- Bilmeımin.
Tutqany qoıa saldy. Qaıtadan qońyraý shaldym.
- Siz tutqany ustaı turyńyzshy! Men jónimdi aıtaıyn. Sanlıvtiń aýylynan kelip edim. Aýyldasym ulardyń etin jáne emdik tosap sekildi birdemeler berip jibergen bolatyn. Jumystarmen júrip úlgermedim. Erteń qaıtpaqshymyn.
- Onda siz bizdiń mekenjaıdy jaqsylap jattap alyńyz! Sosyn osynda alyp kelińiz. Sanlıv te qazir kelip qalady.
Osylaısha izdegen adamnyń turaǵyn bilip aldym. Endi týp-týra ústinen túsýge bolady. Qaıtar jolda men mynaǵan bas qatyrýmen boldym. Osy jurt nege momyndardyń bárin jaqsy adam dep oılaıdy?! Kóbisi sondaı oıda. Al, shyn máninde momaqan keıiptegilerdiń deni «ishinde ıt ólgender» men «jýastan jýan shyǵatyndardyń» naq ózi bolyp kezdesedi. Olarda týa bitken tabıǵı daryn bolmaıdy. Oılary sholaq, ózderi olaq bolǵanymen álsizdikterin jaqsy biledi. Bilgendikten zorlarǵa ıilip jastyq, jaıylyp tósek bola alady. Olar kerek jerinde sozyla da, buǵa da biledi. Eń kesirli qarýlary da osy, ondaı ıtterdiń. Bireýdiń aqysyn jegendi qalaı jaqsy adam deýge bolady? Stýdenttiń ólsheýli tamaǵynan bólip-jaryp, ózine jeke tamaq jasap bergen shákirtin bilim dese bilimi bar, aqyl dese aqyly bar ǵalym dosymnyń ózi jón biletindikke balap otyr. Sanlıv oǵan solaı tanylǵan eken.
Qardyń qalyńdyǵy bir qarysqa ulǵaıypty. Aınala álem tabannyń astynan bastap, kóz jeter kókjıekke deıin appaq túske engen. Kóńilge dem berer appaq qardy basyp óte shyqqan mashınanyń artynda qaraıǵan qos izdiń qulashtap jatýy álgi aq tústiń aldamshy ekenin ańǵartqandaı. Báıǵylma úıde tas túıin kıinip kútip otyr eken.
- Nege uıyqtaı bermediń?
- Budan artyq qalaı uıyqtaıyn? Tipti tús aýyp ketken shyǵar?
- Joǵa, endi ǵana saǵat on boldy.
- Oıbaı, aǵataı! Men keteıin.
- O ne degeniń? Men shaı qoıaıyn.
- Rahmet, áýire bolmańyz! Men erterek izdeýimdi jalǵastyraıyn.
- Báıǵylma! Men Sanlıvti taýyp osylaı jibereıin! Kiltti kórshi úıge qaldyra salarsyńdar!
- Túrin de kórmegen adamdy siz qaıdan tabarsyz.
- Tabýyn tapqanmyn. Endi baramyn da saǵan jiberemin.
- Siz jolyqtyńyz ba? (Ol ornynan atyp turdy)
- Joq. Turatyn úıin taptym.
- Kóp balaly úı me? Aǵasynyń úıi shyǵar?
- Bilmeımin. Telefonmen sóılestim.
- Telefonmen deısiz be?! Sonda telefony bar úı bolǵany ma? (Daýsy qatty shyǵyp ketti. Óńi bir qyzaryp, bir bozardy. Men aıtqan sózimdi qaıtara almadym)
- Men baryp saǵan qoıa bereıin. Ekeýiń qysylyp-qymtyrylmaı shaı iship, tamaq pisirip jeńder! (Báıǵylma sál oılandy da)
- Joq. Kezdesýge nıeti bolsa ol mejeli jerge ózi kelýge tıis. Siz meni shyǵaryp salyńyz! Men ketemin.
Ony jolǵa salyp jiberdim. Odan ary ertip júrmekke áýrelenbeı-aq qoıdym. Ózi bilsin! Beıshara qyzdy aıasam da oǵan degen ókpem qara qazandaı edi. Bógde bireýdiń isine aralasyp nem bar, bir pálege urynyp júrermin degen oıǵa keldim.
Alaıda, ol oımen alysqa barmadym. Soqyr kelinshekti joldan ary qaraı ótkizdim de burylyp ta qaramaǵanym endi ras. Al, birer saǵattan keıin Sanlıvti izdeýge shyqtym. Esiktiń qońyraýyn basyp edim, áıel adamnyń daýsy shyqty:
- Bul kim?
- Menmin.
- Men degeniń kim? (atymdy aıttym)
- Ne ǵyp júrsiz?
- Kireıin dep edim.
Aıaqtyń sybdyrynan ary qaraı ketkenin bildim. Qaıtyp keler dep kútip edim, sol kúıi joq bolyp ketti. Tapa-tal túste aty-jónimdi aıtyp turǵanda esigin ashpaǵanyna qanym qaınap ketti de qońyraýdy odan beter bajyldattym. Aıaq sybdyry jaqyndap kelip, esik ashylǵanymen ony ıtersem de shynjyrǵa tirelip ishke kire almadym. Sál ǵana japsarlap ashylǵan esiktiń ar jaǵynan egde tartqan er adamnyń bir kózi men birshama qasqaıǵan mańdaıdyń, shashy jıdip túsken jaltyr bastyń jartysy kórindi.
- Siz ne úshin kirmeksiz?
- Sanlıvte sharýam bar.
Shynjyr shyrt etti de esik ashyldy. Halyqtyń ejelgi dástúrimen amandastym. Sálemimdi alyp, keshirim surap jatyr. Tómengi qabat bolǵannan keıin neshe túrli bireýler mazalap ábden mezi etkenin aıtyp aqtaldy.
Kir degen esikterinen enip, otyr degen ornyna jaıǵastym. Ózi kelesi bir bólmege óte shyqty. Bólmeniń qaq ortasyna sheteldiń qymbat ári bylqyldaǵan jumsaq kilemi tóselipti. Oń, sol qabyrǵada qasqyr men túlki terilerin ilip qoıypty. Tórgi qabyrǵada múıizi qaraǵaıdaı buǵynyń basy ilingen, onyń astynda orta jastan asyp ketken erli-zaıypty ekeýdiń úlken sýreti ornalastyrylǵan. Tór jaqtyń sol buryshynda teledıdar, oń buryshynda servant atalatyn úlken birneshe áınek qaqpaly shkaftar, áınektiń arǵy jaǵynda Býdda paıǵambardyń mys músini, domby atalatyn kóne sháýgim, kúmis tostaǵan syndy mádenı muralar tur.
Kózi baqyraıǵan, alasa boıly Sanlıv aldymen ashyq turǵan esiktiń bosaǵasynan syǵalap turdy da menimen kóz túıiskende bir sát nazaryn tómen salyp aıaǵyndaǵy tabany qalyń tápshikesimen aqyryn basyp maǵan keldi. Amandasqan daýsy tym álsiz estilgenimen betindegi kúlimsiregen keıpi meniń kózqarasyma qaraı birde aıqyndalyp, birde óshkin tartýy sonshalyq ynjyq jigit emes ekendigin baıqatqandaı. Shyntaǵynyń joǵary jaǵyna bilek qysqysh taǵyp, hantazynyń (monǵoldardyń ulttyq kıimi, jeıde. Aýd.) túımesin túgeldeı salyp alypty. Ekeýimiz jaı ǵana jón surasyp, bir-birimizdiń maqsat, múddemizdi bilýge tyrysyp jattyq. Sanlıvtiń sońynan kelgen jýan sary qatyn alaqandaı tabaqshaǵa salynǵan kámpıtti maǵan usyndy, bireýin alyp edim, qalǵanyn jınap aldy. Onsyz da jyltyrap turǵan zattaryn súrtkishtegen bolyp álgi qatynnyń aınalsoqtap júrgeni erikkennen emes sóz tyńdaýǵa qumartqandyqtan bolsa kerek. Men Sanlıvke:
- Menimen ýaqytsha shyǵyp kelesiń be? – desem, ol:
- Bireýdi kútip otyrǵan edim – dep, qoıady.
- Jerlesińdi kútken bolsań, ol menmin.
- Al, álgi nárselerińizdi ákeldińiz be?
- Joq, jigitim! Senimen kezdesýge yntyzar boldym da mekenjaıyńdy bilý úshin ótirik aıtqan edim. Keshirgeısiń!
Semiz sary qatyn jalt qarady. Tanaýy qýsyrylyp, keýdesi kóterilip, kózderi shatynap shyǵa keldi. Sanlıvtiń de óńi qýqyl tartyp, eki qoly jansyzdanyp ketkendeı salbyraı qaldy. Onysy ulardyń eti men emdik tosap keledi dep bosqa qýanǵanyna ókingendigi me, álde, meniń ádeıilep kezdespek bolýymnyń syryn sezgeni me belgisiz. Sol mezette ony aıyra almadym.
Barymsha qaharly únmen «Báıǵylma jaıynda sóılesýim kerek, jigitim!» dedim de, «Osynda ma, álde shyǵamyz ba?» degendi sybyrlap aıttym. Sanlıvtiń sonshama abyrjıtynyn bilmeppin. Eki kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Ornynan bir shorshyp tústi de aýzy ashylyp, tutyǵyp qaldy. Júzinde tolqyn oınaǵandaı kúlimsiregen álgi keıpi izim ǵaıym joǵalyp, melshıdi de qaldy. Ornynan turǵany shyǵýǵa keliskenin bildirse kerek. Kútpegen jerden jýan sary qatyn:
- Uryna (qyzynyń aty. Aýd.) qazir kele jatyr. Ekeýińniń álgi ırkke barmaq bolǵandaryń qaıda? Sanlıv sozylyp baryp qaıta apshyǵan rezeńkeshe bylq etti de:
- ırk altyda ǵoı, mama!
- Qoısańdarshy, ózi Sanlıv! Senderdiń erkelikterińdi kóterer jaıym joq. Endi keshke taǵy senderge men tamaq daıyndap otyrýym kerek pe?
Sanlıv qulaq shekeden soqqy tıgendeı sendelip biraz turyp qaldy da qutqarýymdy jalynyp suraǵandaı maǵan qarady. Onyń jylmaǵaı túrin kórip osy úıge kúshik kúıeý bolyp kirip alǵanyn sezgendeı boldym. Jıirkenish pen jek kórýshilik tula boıymdy jaýlap, osyndaı haıýanǵa aryn taptatyp, tánin bylǵatqan dala gúlindeı ásem arý Báıǵylmaǵa renjidim. Al, endi álgi Uryna degeni qandaı arý eken? Báıǵylma sııaqty taǵy bir kóz toımastyń biri shyǵar? Men shyǵýǵa asyqtym, qoshtaspastan kirgen bosaǵadan únsiz attap kete berdim. Báıǵylma endi onymen kezdesýge tıis emes.
Kún eńkeıgen. Soqyr arýdy taýyp oǵan shyndyqty jetkizý kerek. Saıabaqqa barsam, sol álgi oryndyqta otyr. Túrine qarasam, ábden jaýraǵan, tula boıymen dir-dir etedi. Men qarsy aldyna bardym da:
- Báıǵylma! Endi munda otyrýdyń esh máni joq. Kettik! (Úndemegenine qaraǵanda meni tanyǵan sekildi).
- Al, tur ornyńnan! Ne bolǵanyn jol-jónekeı aıtamyn.
- Siz onymen kezdestińiz be?
- Iá, kezdestim.
- Ol qashan keledi?
- Eshqashan kelmeıdi. Kelmegeni de durys shyǵar. Ol bireýdikine kúshik kúıeý bolyp kirip alǵan.
- Siz kórdińiz be?
- Sol úıde boldym. Báıǵylma jaıynda sóıleseıik, shyǵaıyq dep edim, Uryna ekeýińniń ırkke baratyndaryń qaıda? - dep enesi bulqan-bolyp ashýlandy.
- Ashýlanǵanda taǵy ne dep jatyr?
- Senderdiń tamaqtaryńdy daıyndap oytra almaımyn deıdi.
- Sonda Sanlıv ne dedi?
- Kózi alaq-julaq etip, tutyǵyp tipti tizerleı jazdady.
- Siz meniń ony kútip osynda sarylyp otyrǵanymdy aıttyńyz ba, joq pa?
- Joq.
- Nege?
- Onymen jolyqqansha tipti kórmegeniń artyq dep oıladym. (Báıǵylmanyń kózi jasqa toldy)
- Siz meni bilmeısiz, Sanlıvti bilmeısiz, ekeýimizdiń bir-birimizdi qalaı súıgenimizdi de bilmeısiz. Sóıte tura osylaı oılaýǵa qandaı qaqyńyz bar?
- Báıǵylma! Sanlıv seniń es bilgeli qulaı súıgen alǵashqy adamyń shyǵar. Umyta almaıtyn jóniń de bar. Alaıda, alǵashqy mahabbat bitkenniń bári soqyr bolýy kerek pe? Jaqsylap oılan! Sanlıv nashar adam. Tur, keteıik!
- Siz meni taǵy qaıda aparmaqsyz?
- Úıge alyp baramyn.
Osy sózim ony jaısyz oıǵa jetelegendeı boldy, beti tyrjyń ete qaldy. Sóıtti de tipti kóńil qaldyrarlyqtaı sóz aıtqanyn qaıtersiń.
- Sizdiń úıge qaıta barmaımyn. Sizdiń sózińizge senbeımin de. Sizdiń áıelim, balalarym bar degenińiz de jalǵan. Men sekildi kemtar bireýsiz. Olaı bolmaǵan kúnniń ózinde adam betine qaraǵysyz túrińiz jaman adamsyz. Eger olaı bolmasa, ne úshin meniń sońymnan salpaqtap júrsiz. Álde, menen alǵys alǵyńyz kele me? Onda aıtaıyn. Úıińizden shyqqanda kóńilimde túıgen rahmetimdi endi sózben aqtaraıyn. Iá, sizge rızamyn. Al, endi soqyr áıeldi jaıyna qaldyryńyz! Eger osyny oryndasańyz men sizge taǵy da alǵys jaýdyrtýǵa daıynmyn.
Men ekiudaı kúıde qaldym. Ketkim keldi, biraq, qalýdy taǵy qalaımyn. Eki jaǵymnan eki daýys qatar sybyrlaıdy. Onyń biri «Jasaǵan jaqsylyǵyńnyń jaýaby osy ma? Pendeler osyndaı aram oıly keledi» dese, kelesi daýys: «baıǵus qaıtsin endi, saǵan senbegendikten emes, aqyrǵy úmitiniń názik jibin úzgisi kelmegeni ǵoı. Sen ony sol baıansyz úmitinen aıyryp, qutqar!» deıdi.
- Jaraıdy, solaı oılasań onda men seni Sanlıvtiń úıine aparyp esiginen engizip jibereıin. (Ol ornynan qozǵalmady) Onda telefony bar bir jerge jetkizip tastaıyn. Sosyn óziń sóıles, minekı! – dep, telefon nómiri jazylǵan tildeı qaǵazdy qolǵap kıgen qolyna ustata salǵanmyn.
Alaıda, ol qolyn julqyp tartyp qalǵanda álgi qaǵaz jelge ushyp ketti. Eki beti qýqyl tartyp, tereń demala entigip tur. Úsinip ketip júrer degendi oılaǵanda janym murnymnyń ushyna keledi.
- Osylaı otyryp qol-aıaǵyńdy úsitip alsań ózińe obal emes pe? Júr, káne, taksı ustap úıińe jetkizip tastaıyn – degenimde, onyń júzinde eki udaı kúı baıqaldy. Osy sátti paıdalanyp qalýǵa tyrystym:
- Keshikpeı dúnıe esigin ashatyn sábıińdi oılasańshy!
- Oılaǵandyqtan osynda otyrmyn ǵoı.
- Sanlıv eshqashan kelmeıdi!
- Ony siz bilmeısiz. Biz ekeýimiz birimiz ólip qalǵan kúnniń ózinde ekinshimiz osy oryndyqta otyryp baqyt pen lázzatqa toly alǵashqy túnimizdi eske alýǵa ant-sý ishisken adamdarmyz.
- Olaı bolsa, dál qazir ol qaıyn jurtynyń as úıinde tamaq ázirlep jatyr. Saǵat altyda ırk kórýge ketedi. Odan kelgen soń Uryna arýymen tósek rahatyna batatyndyqtan Sanlıvtiń osynda kelýige esh murshasy bolmaıdy.
Baıǵylma birdeme aıtpaqqa oqtaldy da, óksip-óksip jylap jiberdi. Munysyn men onyń jeńilisine baladym da qoltyǵynan demep ornynan turǵyzbaq boldym. Ol meniń qolymdy qaǵyp jiberdi de sýyqtan qaltyrap tońyp otyrǵan názik kelinshektiń qaı jerinen shyqty derlikteı zor daýyspen:
- Tezirek qasymnan ketińiz, áıtpese, aıqaılaımyn! Sen ózi aýzy-murnynan shyqqan eki qabat áıeldi tóńirekteýden uıalmaıtyn ne degen sumyraı ediń?!
Osyny aıtqanda onyń aıdaı sulý júzi surlanyp, beti qısalańdap ketti.
Men eki ókpemdi qolyma alyp, ırkke jettim de aınalaǵa barynsha kóz tiktim. Sonda da Sanlıvti baıqamaı ótkizip alǵan sııaqtymyn, oıyn bastalyp ketti. Alaıda, olardyń ırk kóretini jalǵan bolýy da múmkin degen oımen úılerine qaraı zyttym. Jartylaı ashylǵan esikten syǵalyp turyp sóılesý, baıaǵy sol suraq, sol jaýap. Sanlıv joq deıdi. Qaıda ekenin surap úlgermeı jatqanda-aq esik sart etilip jabylady. Qońyraýdy ádettegiden de uzaq basyp turyp alamyn.
- Saǵan ne kerek, ózi?
- Sanlıvtiń qaıda ketkenin bilýim qajet.
- ırkke ketken.
- Tek shyn bolsyn. Taǵy da kelemin.
- Erteń jumysyna baryp sóılesińiz. Biz túnde esik ashpaımyz.
- Ashqanyńsha pergilesem she?
- Azamattardyń tynyshtyǵyn buzǵanyńyz úshin saqshylardy shaqyramyn!
- Kóremiz, ońbaǵan alaıaqtar!
Meniń sózimnen shoshydy ma, áıteýir, esikten ary ketip qaldy. Men kútýmen boldym.
Keshki saǵat toǵyzǵa taıaǵanda Sanlıv pen Uryna kelip jetti... Men kirer esikke kese kóldeleń turyp qarsy aldym. Sanlıv alǵashqyda aýzy ashylyp, abyrjyp qalsa da dereý maǵan qol bergen sátinde ótirik kúlimsireı qaldy. Uryna negizi sheshesiniń jalpaq beti men iri denesiniń aınymaǵan kóshirmesi eken. Biraq, anasy sekildi sary emes, beti qyzǵylt kórindi. Taldyrmash názik Sanlıvtiń qasynda oǵan jabysyp turǵanyn kórseń jas buqashyqty ıektegen qodastyń jýan saýyn sıyryn elestetedi eken. Bir úıdiń mańdaıyna bitken jalǵyz qyzy bolsa kerek. Men Sanlıvtiń qolyn qatty qysa tústim:
- Seni ertip ketý úshin kútip turmyn!
- Istep bitirýge tıis jumystarym bar edi.
- Sen meni erigip júr deısiń be?
- Ekeýmiz erteń jolyǵaıyq.
- Bolmaıdy. Jaraıdy, júrgiń kelmese buıymtaıymdy myna jaqyndaryńnyń qasynda aıta bereıin. Al, sosyn báribir menimen birge júretin bolasyń!
Osy kezde esik ashylyp semiz sary qatyn jyltyńdap kórindi. «Ne boldy?» dep qaıta-qaıta surap bolmaǵan soń Sanlıv murnynyń astynan mińgirlep «Men myna kisimen bir jaqqa baryp keleıin» degeni sol-aq eken, qyzy men sheshesi eki tustan tizgin, shylbyrsyz oıbaıǵa basty. Olardyń aıtqandarynyń jıyntyǵy «Seni biz myna jeti qarańǵy túnde qaıdaǵy bir buzaqyǵa ertip jibere almaımyz» degenge kelip saıatyn edi.
Bir qarasam, jan-jaqtaǵy esik ataýlynyń bári ashylyp, odan shyqqan jurt bizdi qorshap alypty. Bárinen de áıelder qaýymynyń daýsy erekshe qatty shyǵyp jatty. Sanlıvtiń enesi aınaladaǵy kórermenderge bylaı dedi:
- Ýa, jarandar! Andaǵy adamdy eshqaıda jibermeńder! Búgin kúni boıy mazamyzdy alǵany azdaı endi myna bir qoı aýzynan shóp almas momyn balany kóshege alyp shyqqaly jatyr. Adam baýyzdaýdan da taıynbaıtyn jendet ekeni kórinip tur. Qane, shal tezirek mılıııa shaqyr!
Deneleri iri, bulshyq etteri bileýdeı eki jigit shyǵar esikti bógep tur eken. Qylmys jasaǵan joqpyn, saqshydan qorqatyn jaıym joq. Alaıda, osylaı shýlatyp júrgende álgi soqyr kelinshektiń jaıy ne bolmaq degendi oılasam tula boıym tik turady.
- Mılıııańdy shaqyra ber! Biraq, tekke ýaqyt jiberip alyp, ana jaqta eki birdeı adamdy jazym etseńder erteńgi kúni barlyǵyń zań aldynda jaýap beretin bolasyńdar!
Meniń sózimdi estigen soń bári jan-jaqtan «Ne boldy, aıtsańshy!» dep shýlap qoıa berdi. Sol sátte álgi jýan sary qatyn shyqty:
- A, solaı ma?! Sen jasaǵan qylmysyńa óz jaıynda jatqan beıýaz jas jigitti aralastyrmaq ekensiń ǵoı, á! Qaraı gór, muny!
- Áı, Sanlıv! Mynanyń ne tantyp turǵanyn uǵyp tursyń ba?
- Joq. Men bul kisini búgin ǵana kórdim ǵoı, - dep, ólimsiregen daýsyn estigende men shydaı almaı ony alqymynan ala kep tústim:
- Báıǵylma jaıynda sóılesemiz dep men saǵan aıtqanym qaıda? Bireýdiń elikteı aıaýly, taý gúlindeı pák, kirshiksiz taza qyzyn aldap, ony eki qabat etkenińmen qoımaı qos janarynan aıyryp kemtar qylǵanyńdy sen qalaı bilmeı qaldyń?! – dep, ıterip qalyp edim, anandaı jerge baryp shalqasynan tústi.
Osy sátte álgi Uryna degen qyzy «Mama!» dep bar daýsymen dálizdi basyna kótere oıbaılap semiz sary qatyndy bas salǵan. Ý- shý, azan-qazan bolǵan qyzyqty tamashalaýǵa
barlyq qabattaǵy páterlerden shyqqan adamdar kireberiske syımaı ketken. Dúrbeleń qyzyp jatqanda mılıııa keldi. Eki saqshy meni ortaǵa alyp shyǵýǵa bet alǵanbyz. Baǵanadan beri betaldy oıbaılap sheshesine jabysqan qyzyn ysyryp tastaǵan semiz sary kenet júgirip kelip saqshylardyń biriniń bileginen shap berdi de bir buryshta tyǵylyp, baqyraıyp turǵan Sanlıvti nusqap:
- Ana nemeni de birge ala ketińder! Atyma kir keltirgen ońbaǵan ıttiń balasyn! – dep, keńirdegi jyrtylǵansha barqyrady.
Saqshy Sanlıvke birge júrýdi buıyrdy. Mashınaǵa otyrǵannan keıin de kóp shýdyń arasynan semiz sarynyń daýsy anyq estilip jatty. Odan meniń uqqanym: «zańdy nekege turǵan emes...onda turǵan ne bar...qaıyrshy nemeni... endi qaıtyp tabaldyryqtan attatpaspyn». Mashına asqan jyldamdyqpen birde ońǵa, birde solǵa burylǵanda men baǵytymnan adasyp qalǵandaı boldym. Tereze jaqqa burylyp qarap edim, álgi saıabaqtyń buryshy kórindi. Anyqtap qarasam, onda jedel járdem kóligi tur. Baqtyń qorshaýyna taqap turyp alypty. Mashınanyń jaryǵy túskende eki adamnyń nosılka kóterip jalma jan júgirip bara jatqany kórindi. «Qane, toqtashy!» dep aıǵaı salyp, ornymnan atyp turyppyn. Qasymdaǵy saqshy «Úndemeı tynysh otyr!» dep basyp otyrǵyzdy. Bul sátte men óz usynysymdy ózgege sózben jetkizý, olardan jaýap kútý bostandyǵymnan ajyrap qalǵanymdy sezdim.
Burylyp Sanlıvke qaradym. Zor deneli saqshynyń bir búıirine tyǵylyp qurysyp otyr. Saqshylar keńsesine kirgende qandaı keıipke enetindigin elestetip kórdim. Qarańǵyda eki kózi kórinbese de maǵan sezilip turdy. Zańnyń kózi qyraǵy ári ótkir bolǵanymen onyń qyzmetkerleri pendeler ǵoı. Qandaı pende zańnyń atynan onymen sóılesedi? Máseleniń máni osynda. Onyń betine jamap alǵan kón terisin tesip kóre alatyn kóregen adam kezdesse bolǵany. Nemese... bári meniń kórsetilimime ... Jo-joq! Bul jerde men jábirlenýshi emespin ǵoı. Sondyqtan Báıǵylmany tyńdaıdy. Sanlıvtiń taǵdyryn sheshýge kelgende seniń ne deıtinińdi bilemin. Áı, Báıǵylma jan-aı! Maǵynasyz mahabbattyń shirigen jibin úzip laqtyrýǵa seniń erik kúshiń jeter me eken. Adamgershilikten jurdaı pendeniń pasyq oıy men sasyq sanasynan týǵan aılasyn tanıtyn rýhanı kóz saǵan buıyrmapty. Bárinen osyń ókinishti. Men endi seniń izińe túspeıin, tek osy oıym sanańa jetse bolǵany da. Al, osy sátte sen qandaı jaǵdaıǵa dýshar boldyń, janym meniń? Jedel járdemdi kim, nege ákeldi? Nosılkaǵa kimdi salyp, qaıda apardy? Saǵan bir jamandyq bolǵan joq pa?
Sońymyzdan ókshelep jetken mashınanyń jaryǵy Sanlıvtiń daqsyz appaq jylmaǵaı bola tura aqymaq keıiptegi betine tústi. Osy melshıgen bet birer sátten keıin zań aldynda jaýap bergende oǵan dem beretin eń senimdi qarýy edi. Osy jylmaǵaı bet ıesin qutqarýy da nemese ustap berýi de múmkin. Alaıda, sanlıvter júre beredi, minsiz keıiptegi melshıgen qarýyn talaı ıgi nıettilerge qarsy qoldanar, óz upaıyn túgender. Sebebi, ondaılardyń tirligi qansha jerden kóńilsiz bolsa da qatardan qalmaıdy. Olar ólgen kúni ǵana aınala sál tazarýy múmkin. Biraq, biz onymen kóńilimizdi demdeı almaımyz. Joq! Sanlıvtiń betindegi jaryq uzaq turǵan saıyn meniń kóńilime Báıǵylmanyń nur sáýleli júzi orala berdi. Osy sáýle ... ózi ne? - degen qorqynysh tula boıymdy bılep, kókiregime óksik tyǵyla berdi.
Bir sátte mashına jol qıylysynan shuǵyl buyrylyp qaldy. Sanlıv syrǵyp kelip meniń ústimnen basyp qalǵan. Sol sátte ol meniń qulaǵyma «Er jigitpiz ǵoı, til tabysaıyq. Bir-birimizdi satpaıyq» dep sybyrlap úlgerdi! Meniń mıyma otty oq qadalyp, ishi baýyrymnyń astań-kesteńi shyqqandaı boldy. Eki qolymmen tamaqtan ala kep túsip qysa bastadym. Aıýdaı kúshti qol meni kóterip Sanlıvten alystatty da shyntaqtap keýdemdi basyp aldy. «Báıǵylma!» dep shaqyrǵym keldi. Daýys shyǵý turmaq dem alýdan da qaldym. «Ne degen yzaqor jigit deseńshi... ashýǵa býlyǵyp jylap jiberdi» degen daýys estildi...
Aýdarǵan:
Qýandyq ShAMAHAIULY.
