Búgin, ıaǵnı 1 mamyr – birlik kúni. 130-dan astam ulttyq basyn qosyp otyrǵan Qazaqstan 1995 jyldyń naýryzynda Qazaqstan halqy Assambleıasyn qurǵan bolatyn. Búginde 27 jyl bolǵan Assambleıa qandaı jumys atqarady?
Bul týraly belgili qoǵam qaıratkeri Januzaq Ákimmen tildesken edik.
Tómende qaıratkerdiń Qazaqstan Halqy Assambleıasy týraly oı-pikirimen bólisemiz:
Aldyńǵy kúni Prezıdent Assambleıanyń sezindebolyp, baıandamasyn jasady. Alaıda solburyńǵy qos kommýnıstik dáýirdegi etıketten álishyǵa almaı júrmiz.
Birinshiden, Assambleıa 1994 jyly quryldy. Oǵan tóraǵa bolǵan Oljas Súleımen men MuhtarShahanov 1992 jyly Qazaqstan Kongresipartııasyn qurdy. Sol partııadan keıin Muhtar Shahanov shyǵyp ketti. Al 1993 jyldyń kúzinde leným jasaımyz dep jınalys ótkizdi. Ondaǵy negizgi maqsat - Qazaqstanda 2 memlekettik tildińbolýyna áreket edi. Ol úshin Amangeldi Aıtaly aǵamyz ekeýmiz qarsy shyqtyq. Keıin sol partııa tarady. Bunyń durys emes ekeni 1993 jyly-aq dáleldendi. Bir elde memlekettik bir til bolý kerek. Sonyń ornyna 1994 jyly osy Assambleıa degen quryldy.
Árıne, ol kezde bul qajet boldy. Myna ár halyqtyń basyn qosyp, biriktireıik degen oı boldy. Jańadan qurylyp jatqan Táýelsiz el jáne ekonomıkanyń eń qıyn kezeńi edi.Sondyqtan da qajettilik bolǵan bolar. Biraqmine, 1994 jyldan beri 28 jyl ótti.
Sodan beri kóbisi ana tilinde oqýdyń ornyna, orys tiline beıim bolyp, qazaq tilin oqýdyńqajetsiz sanady. Endi Memlekettik tilge kelsek, onyń damymaı turǵany Konstıtýııanyń 7 babynda ǵana emes. Másele, osy Konstıtýııanyń ózinde. Osydan keıin Assambleıaǵa bıýdjettenqarjy bólip, ony búkil bir ınstıtýt qylypqoıdy.
Negizinde bul óziniń mıssııasy bolsa, QazaqstanTáýelsizdik jyldarynyń bastapqy jyldarysony atqaryp bitirgen sııaqty. Qazir sońǵy 10-15 jylda tek synnan basqa eshteńe kórip kelejatqan joq. Sebebi, onyń mıssııasy bolmaǵannankeıin, ol jumys istemeıdi.
Indııada 2800 dıaspora bar. Bizden kóri 30 esekóp. Biraq olarda Assambleıa degen joq. Nege? Sebebi, olarǵa qajetsiz. Bir shańyraqta 100 qazankóterip, 100 tilde sóılemeıdi. Sondyqtan onyńbári memlekettik deńgeıde 1 tilde sóıleý kerek. Eger Qazaqstandy turaqty memleket qurýǵa jete almaǵandyqtan, bizdiń musylman aǵaıyndar bas kóterip jatyr. Sol Qordaıda Qazaq tilinoqymaımyz dep, birazy kóship ketkeni bar. Sondyqtan bul máselege túpkilikti qaraý kerek. Buryńǵy saıası etıketpen emes, bul odan da tereń.
Markstyń aıtqany bar: saıası etıkette satypalýshy da, satýshy da aldanady. Biz osy Assambleıany qurý arqyly dıasporalardyaldaımyz dep, ózimiz aldanyp otyrmyz. Qorytyndysynda, Qazaqstan myqty Memleketkeaınala almaı otyr. Osylaı saıasatty júrgizebersek, ol aınalmaıdy da. Sebebi, Halyqtardostyǵynyń laboratorııasy degen Sovet úkimetiniń jalǵasy boldy. Ol laboratorııa ne boldy? Onyń maqsaty - ashtyqpen qyrý. Sol saıasattyń jalǵasyn, biz zardap shegip otyrmyz. Sondyqtan ol úshin bıýdjetten Qarjy bólýditoqtatý kerek.
Damyǵan elderdiń eshqaısysyna qarjy bólipjatqan joq. Olar jasandy partııalar.
Anaý prezıdenttiń janyndaǵy strategııalyqınstıtýttan bastap, 100-den astamýnıversıtetter, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarybar. Biraq bəriniń istep otqany ǵylymmendy,gýmanıtarlyq ǵylymdardy damytý emes, til-aralyq qatynastar taǵy basqa nemese memlekettik júıeni bekitip, qoǵamdaǵy turaqty saqtaıtyn taqyryptardy sheship otqan joq.
Bəri tek ana bılikti maqtaý, jalbaqtaýmen júr. Aqsaqaldar bolsa jylyna bir beretin aýyzashar, Aqorda ma qaı jerde sony kúzetip júr, basqa jumys joq. Sondyqtan el bolamyz desek, dinniń məselesin de qaıta qaraýymyz kerek. Bilim men ǵylymdy, ultaralyq qatynasty, órkenıetti jolǵa qoıý kerek. Al bizdegi jaǵdaı, qaıta kerisinshe. Eger erteń bir kishkentaı qıyn kez bolsa, bomba jarylaıyn dep tur, nege? Sebebi, bəri jasandy memlekettik júıede, bizde bərijasandy.
Bıýrokratııalyq partııalar, korrýpııalyqekonomıka, eldi basqaryp júrgizetinKonstıtýııamyzdyń barlyǵy korrýpııa. Konstıtýııanyń 60%-y avtorıtarlyq rejımniń uzaq otyrýyn, məńgi otyrýyn saqtaý úshin jasalyp qoıǵan jasandy dúnıe, qoǵam men halyqqa qarsy istep qoıǵan qylmystyq júıe. Osyny túzetýimiz kerek.
Sony túzetýdiń bir salasy mine – Assambleıa. Ár jerde kəsipkerler bola ma, basqalaı bola ma,qoǵamdyq uıymdar ma, jan-jaqty kómek berý kerek. Teatrlar, ulttyq teatrlar, kəristerdiń, nemisterdiń, taǵy da basqa teatrlardy qarjylandyryp otyr. Qazaq teatyrynan eki ese artyq aqsha berip otyr. Biraq olarda eshkim shýlap jatqan joq. Sol sııaqty kóp məselege saıası kommýnıstik turǵydan emes, ashyq qoǵam turǵysynan qaralǵany durys.
Adam quqyǵyn saqtaý kerek. BAQ quraldarynyń erkin jumys jasaýyna múmkindik berip, qyspalaýdy qoıý kerek.
Avtorıtarlyq júıe – óletin júıe. Mine, Ýkraına men Belorýs, Reseıdi qarańdar, bir jaǵynda Ýkraına, ekinshi jaǵynda Belorýssııa men Reseı. Bir jaǵy fashızımge jaqyn, ekinshi jaǵy bolashaǵynan úmit kútken ashyq qoǵam. Sondyqtan bəri kóz aldymyzda ǵoı.
Əńgimeniń shyndyǵy sol. Qazaqstannyń barlyqazamattary, Konstıtýııada jazylǵanmemlekettik tildi qurmetteý kerek, bul eldińzańdaryn qurmetteý kerek. Eger qurmetteı almaıma? Barsyn baratyn elderine. Eldi, jerdi, qazirgijaǵdaıda bizde eldiń ıesi joq. Bılik ıesi bolamdeıdi, bola almaıdy. Sebebi, ol halyqqasúıenbegen.
Halyq bireý, ol - qazaq. Jerdiń, eldiń ıesibolmaǵan soń, onyń kıesi bolmaıdy. Onyń kez-kelgeni, qańǵyryp kelgen anaý Goloekınnemeresi Mashkevıchten bastap, neshe túrlialaıaqtar bıledi.
Búkil baılyǵyńa, bılıgińe solar ıe bolady. Sosyn syrttan otyryp əne, ıt úredi, ıt bolmasa, ıt joq jerde shoshqa úredi. Sonyń bərin tyńdap, qul bolyp salpandap júresinder.
Sondyqtan Assambleıa degendi qysqartý kerek. 22 jylǵa deıingi partııalar aldaǵy saılaýlarǵaqatyspaý kerek. Sebebi olar avtorıtarlyq, dıktatorlyq rejımge qyzmet etken, halyqtyqanaýǵa qyzmet etken, bıýrokratııanyń damýynaqyzmet etken, korrýpııalyq júıeniń órshýineosylaı jumys jasaǵan partııalar. Parlamentteturǵandardyn bərin taratyndar. Qalam deseqalsyn. Biraq bıýdjetten bir tıyn kómektespeýkerek.
Biraq mine, atyn ózgertti. Alaıda zatynózgertken joq. Ondaı reforma bolmaıdy. Osynyoılaıyq! El ózimizdiki. “Mekkege ketip bel qalar, bekter ketip el qalar”,- deıdi. Bılikte ketedi, birkúni tońqaıady, ol qalaı tońqaıady? Kárim tońqaıama kim biledi endi ony? Nemese qyrǵyzdardyńprezıdentteri sııaqty, elden kete me? Bakıev,Sakıev degender sııaqty.
Jerdiń de , eldiń de, bəriniń ıesi - Qazaq halqy. Sony túsiný kerek. Al túsinbeıtinderməńgúrt bola ma, meshkı bola ma, kim bolady? Syılamaıtyndar, onyń qadirin túsinbeıtinderketse ketsin. Boldy, osyndaı ustanym bolý kerek, ony bəri bilý kerek Qazaqstandyqtardyń! Jaqsy, aman bolaıyq!
«Adyrna» ulttyq portaly
