Qazaqstandaǵy aýys-túıis, jańa partııalar, shetel asqan aqshalar, jumyssyzdyq, jańa úkimet taqyrybynda «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi Injý Ómirzaq belgili ekonomıst Januzaq Ákim myrzamen suhbat júrgizdi.
-Úkimet basynda aýys-túıis bop, parlament ózgerip, megapolıstiń ákimi aýysyp biraz tolqýlar oryn aldy. Jalpy bul aýys-túıister túıilgen býma máseleni sheshe ala ma?
-Jańa úkimettiń saılanǵanyna bir aı boldy. Áli naqty qadamdar jasalmady. Mańǵystaý munaıshylary qaıtadan ereýilge shyǵyp jatyr. Máseleni qur sózben sheshkennen eshteńe shyqpaıdy, naqty is kerek.
Mysaly, Reseıdiń ózinde sheneýnikterdiń sany bizge qaraǵanda 2 jarym esege az. Al, Reseı bizden tipti on esege deıin úlken el ǵoı. Sheneýnikterdiń kóptiginen eldiń máselesi sheshilmeı, kerisinshe zııany tıip otyr. Saılanýdyń ózi de shyǵyn...
Qańtar aıynda elimizden 6 mlrd dollarǵa deıingi qarajat elden shyǵyp ketti. Ulttyq bankpen qosa, qarjy monotorıngteri osyny qatań baqylaýy tıis edi. Kózge anyq kórinip turǵan, túsinikti máselelerdiń sheshimi áli tabylmaı jatyr.
Mysaly, Mańǵystaýdyń ózinde qazir 9 myń adam jumyssyz. 60 myń ǵana halqy bar...
Prezıdent eldi turaqtandyryp, ózi turaqtalyp, eldi basqaramyn dese iske kirisý qajet. Sáýir aıynda Toqaevtyń saılanǵanyna da úsh jyl ýaqyt bolady. Al halyqtyń kedeılenýi osy úsh jylda 30%-ǵa ósken. Jumyssyzdyq 37%-ǵa ósti. Bul statıstıka, ony aldaı almaısyń.
Ár sheneýnik óz mindetin adal, tolyq atqarýlary tıis. Daǵdarysty, jumyssyzdyqty, halyqtyń ashynýyn toqtatqymyz kelse, jaı ǵana kún saıyn jospar arqyly iske kirisýimiz kerek.
-Jaıly orynǵa jaıǵasqandar taǵy da ózine unamdy adamdardy bılik basyna ákeledi dep oılamaısyz ba? Bul turǵydan arnaıy “týǵan-týys, dos-jarandy jaqyndatpaý” týraly jarǵy kerek pe?
-Memlekettik qyzmetkerdiń ádebi degen kodekste osyǵan qatysty barlyǵy jazylǵan. Konkýrs ótkizý kerek. Memlekettik tilde test tapsyrý kerek, jáne ony táýelsiz komıssııa baqylaý qajet.
Jalpy alǵanda, depýtat bolsyn, ákim bolsyn ony halyq saılaýy kerek. Barlyq ulttyq kompanııalar memlekettik ekonomıkanyń flagmany ǵoı. Al burynǵy otyrǵan sheneýnikter sonyń barlyǵyn taqyrǵa otyrǵyzdy.
Elmen, qoǵammen sanasýdy úırený kerek. Urlyqty, jemqorlyqty kóre otyra, biriniń ústine birin qoıa bergennen ne ózgeredi?
-Memlekettik tildi tekserý týraly testti aıta kettińiz. Jalpy sheneýnikterge arnalǵan mundaı test júıesi bar. Biraq tapsyryp jatqandary shamaly. Bul sonda zańǵa baǵynbaý ma?
2012 jyly memlekettik tildi barsha jurtqa taratý týraly qaýly shyqty. Maqsaty 95% qazaqstandyqtar tildi bilý kerek. Ózderi zań shyǵaryp, ózderi ony oryndamaı otyr. Qazaq tili - qazaq halqynyń, qazaq jeriniń ıesi hám kıesi.
1994 jyly Ábilov, Áblıazov bastaǵan 97 kásipker qazaq tiline qarsymyz dep qol jınady. Qazaq osylardyń barlyǵymen uıyqtap qalmaı kúresý kerek.
Eger taǵy da uıyqtar el bolsaq, jaǵdaı túk ózgermeıdi. Eshteńeni kútpeı, iske kirisý kerek. Endi úmit artyp kútetin bolsaq, osy jaýyzdyqtyń bári ár qazaq otbasyn aınalyp ótpeıdi.
Másele eldi búldirý emes, biriktirýde jatyr. Saılanǵan sheneýnikterge birqatar talap qoıý kerek. Al talap oryndalmasa, ornyn bosatsyn.
Qazaq halqynyń mádenıetiniń tómen ekeni keıbir adamdardyń qylyqtarynan bilinedi. Jaǵympazdaný, maqtaý degen dúnıe sińip ketken. Paıǵambarǵa teńep, qudaıǵa teńep, kúnge teńep, aqyry ózimiz opyq jedik.
Úkimet halyqqa qyzmet etip úırenýi kerek.
-Belsendi Sanjar Boqaev «Namys» atty jańa partııa qurdy. Ózgertemiz, jańa reforma quramyz degendeı qyldy. Negizi qurylǵan partııalar elge qaıyrymy bar ózgeris ákele ala ma?
Partııanyń da bir partııasy bar. Olar dıktatorlar rejıminiń qolshoqparlary. Elge qyzmet jasamaıdy.
Boqaev buryn ekonomıkalyq saraptamalar jasap, jaqsy júr edi, sońǵy ýaqyttarda boǵy buzyldy. Ol adam emes, maımyl júrgen. Onyń qurǵan partııasyna halyq qarsy bolýy kerek.
2016 jyly jer daýy kezinde «Birlik» degen partııa boldy. Óz pozıııalary joq bolǵannan keıin, olar qur oryn kóbeıtkennen paıda ákelmeıdi. Jańadan, halyqtyń arasynan shyqqan, adal, el jaǵdaıyn oılaıtyn adamdardan qurylsa, oryndy bolar.
Emoııaǵa berilip, tym ańqaý bolmaýymyz qajet. Eshkimge senbeý kerek. Aıtqan sózi men ister isin baqylaýdan ótkizýimiz tıis. Ýaqytynda baǵa berilýi kerek. Sengish halyq, ańqaý halyq túbinde nadan keıpine túsedi. Al nadan halyqty basqarý bılikke ońaı.
El bolamyz desek, tizgindi ózimiz qolǵa alýymyz qajet, budan artyq jol joq.
Halyq ash bolsa, qul bolsa, ol bas kótere almaıdy.
-Shetel asqan el aqshalaryn elge qaıtarý barysynda qandaı naqty qadamdar jasalý qajet?
-Qaıtarý op ońaı. Arnaıy zań shyǵarýy kerek. Eýroodaqpen kelisim, jalpy halyqaralyq uıymdarmen kelissózder júrgizip, áreket jasalsa aqsha elge birden qaıtady.
Ony tekserýge taǵy eki aı ýaqyt berdi. Ol eki aıdyń ishinde sheteldegi aqshalar bir jaǵyna yǵysyp ketedi. Amerıkanyń kongresi birden málimdeme jasady. AQSh terretorııasyndaǵy barlyq banktegi aqshalardy Qazaqstanǵa ashyp beremiz dedi. Barlyǵy kelisip, jarııalap otyr. Endigi qalǵan áreket bizden.
-Eldiń ekonomıkasyn damytý dep jar salyp jatyr. Jar salyp jatqanymen, zar etkenderdiń qatary áli azaıar emes. Jaqynda Qazaqstannyń kedeılik deńgeıi álem boıynsha eń kedeı el Nıgerııamen birdeı degen aqparat shyqty. Sonshalyqty taqyr kedeı elmiz be?
-Endi biz odan artyq qaıda baramyz? Qaıta soǵan qýanýymyz kerek. Norvegııany armandap júrgende Nıgerııadan bir shyqtyq...
Suhbattasqanyńyzǵa raqmet!
Injý ÓMIRZAQ,
"Adyrna" ulttyq portaly
