Qazaqstandaǧy auys-tüiıs, jaŋa partiialar, şetel asqan aqşalar, jūmyssyzdyq, jaŋa ükımet taqyrybynda «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı Inju Ömırzaq belgılı ekonomist Janūzaq Äkım myrzamen sūhbat jürgızdı.
-Ükımet basynda auys-tüiıs bop, parlament özgerıp, megapolistıŋ äkımı auysyp bıraz tolqular oryn aldy. Jalpy būl auys-tüiıster tüiılgen buma mäselenı şeşe ala ma?
-Jaŋa ükımettıŋ sailanǧanyna bır ai boldy. Älı naqty qadamdar jasalmady. Maŋǧystau mūnaişylary qaitadan ereuılge şyǧyp jatyr. Mäselenı qūr sözben şeşkennen eşteŋe şyqpaidy, naqty ıs kerek.
Mysaly, Reseidıŋ özınde şeneunıkterdıŋ sany bızge qaraǧanda 2 jarym esege az. Al, Resei bızden tıptı on esege deiın ülken el ǧoi. Şeneunıkterdıŋ köptıgınen eldıŋ mäselesı şeşılmei, kerısınşe ziiany tiıp otyr. Sailanudyŋ özı de şyǧyn...
Qaŋtar aiynda elımızden 6 mlrd dollarǧa deiıngı qarajat elden şyǧyp kettı. Ūlttyq bankpen qosa, qarjy monotoringterı osyny qataŋ baqylauy tiıs edı. Közge anyq körınıp tūrǧan, tüsınıktı mäselelerdıŋ şeşımı älı tabylmai jatyr.
Mysaly, Maŋǧystaudyŋ özınde qazır 9 myŋ adam jūmyssyz. 60 myŋ ǧana halqy bar...
Prezident eldı tūraqtandyryp, özı tūraqtalyp, eldı basqaramyn dese ıske kırısu qajet. Säuır aiynda Toqaevtyŋ sailanǧanyna da üş jyl uaqyt bolady. Al halyqtyŋ kedeilenuı osy üş jylda 30%-ǧa ösken. Jūmyssyzdyq 37%-ǧa östı. Būl statistika, ony aldai almaisyŋ.
Är şeneunık öz mındetın adal, tolyq atqarulary tiıs. Daǧdarysty, jūmyssyzdyqty, halyqtyŋ aşynuyn toqtatqymyz kelse, jai ǧana kün saiyn jospar arqyly ıske kırısuımız kerek.
-Jaily orynǧa jaiǧasqandar taǧy da özıne ūnamdy adamdardy bilık basyna äkeledı dep oilamaisyz ba? Būl tūrǧydan arnaiy “tuǧan-tuys, dos-jarandy jaqyndatpau” turaly jarǧy kerek pe?
-Memlekettık qyzmetkerdıŋ ädebı degen kodekste osyǧan qatysty barlyǧy jazylǧan. Konkurs ötkızu kerek. Memlekettık tılde test tapsyru kerek, jäne ony täuelsız komissiia baqylau qajet.
Jalpy alǧanda, deputat bolsyn, äkım bolsyn ony halyq sailauy kerek. Barlyq ūlttyq kompaniialar memlekettık ekonomikanyŋ flagmany ǧoi. Al būrynǧy otyrǧan şeneunıkter sonyŋ barlyǧyn taqyrǧa otyrǧyzdy.
Elmen, qoǧammen sanasudy üirenu kerek. Ūrlyqty, jemqorlyqty köre otyra, bırınıŋ üstıne bırın qoia bergennen ne özgeredı?
-Memlekettık tıldı tekseru turaly testtı aita kettıŋız. Jalpy şeneunıkterge arnalǧan mūndai test jüiesı bar. Bıraq tapsyryp jatqandary şamaly. Būl sonda zaŋǧa baǧynbau ma?
2012 jyly memlekettık tıldı barşa jūrtqa taratu turaly qauly şyqty. Maqsaty 95% qazaqstandyqtar tıldı bılu kerek. Özderı zaŋ şyǧaryp, özderı ony oryndamai otyr. Qazaq tılı - qazaq halqynyŋ, qazaq jerınıŋ iesı häm kiesı.
1994 jyly Äbılov, Äbliazov bastaǧan 97 käsıpker qazaq tılıne qarsymyz dep qol jinady. Qazaq osylardyŋ barlyǧymen ūiyqtap qalmai küresu kerek.
Eger taǧy da ūiyqtar el bolsaq, jaǧdai tük özgermeidı. Eşteŋenı kütpei, ıske kırısu kerek. Endı ümıt artyp kütetın bolsaq, osy jauyzdyqtyŋ bärı är qazaq otbasyn ainalyp ötpeidı.
Mäsele eldı büldıru emes, bırıktırude jatyr. Sailanǧan şeneunıkterge bırqatar talap qoiu kerek. Al talap oryndalmasa, ornyn bosatsyn.
Qazaq halqynyŋ mädenietınıŋ tömen ekenı keibır adamdardyŋ qylyqtarynan bılınedı. Jaǧympazdanu, maqtau degen dünie sıŋıp ketken. Paiǧambarǧa teŋep, qūdaiǧa teŋep, künge teŋep, aqyry özımız opyq jedık.
Ükımet halyqqa qyzmet etıp üirenuı kerek.
-Belsendı Sanjar Boqaev «Namys» atty jaŋa partiia qūrdy. Özgertemız, jaŋa reforma qūramyz degendei qyldy. Negızı qūrylǧan partiialar elge qaiyrymy bar özgerıs äkele ala ma?
Partiianyŋ da bır partiiasy bar. Olar diktatorlar rejimınıŋ qolşoqparlary. Elge qyzmet jasamaidy.
Boqaev būryn ekonomikalyq saraptamalar jasap, jaqsy jür edı, soŋǧy uaqyttarda boǧy būzyldy. Ol adam emes, maimyl jürgen. Onyŋ qūrǧan partiiasyna halyq qarsy boluy kerek.
2016 jyly jer dauy kezınde «Bırlık» degen partiia boldy. Öz pozisiialary joq bolǧannan keiın, olar qūr oryn köbeitkennen paida äkelmeidı. Jaŋadan, halyqtyŋ arasynan şyqqan, adal, el jaǧdaiyn oilaityn adamdardan qūrylsa, oryndy bolar.
Emosiiaǧa berılıp, tym aŋqau bolmauymyz qajet. Eşkımge senbeu kerek. Aitqan sözı men ıster ısın baqylaudan ötkızuımız tiıs. Uaqytynda baǧa berıluı kerek. Sengış halyq, aŋqau halyq tübınde nadan keipıne tüsedı. Al nadan halyqty basqaru bilıkke oŋai.
El bolamyz desek, tızgındı özımız qolǧa aluymyz qajet, būdan artyq jol joq.
Halyq aş bolsa, qūl bolsa, ol bas kötere almaidy.
-Şetel asqan el aqşalaryn elge qaitaru barysynda qandai naqty qadamdar jasalu qajet?
-Qaitaru op oŋai. Arnaiy zaŋ şyǧaruy kerek. Euroodaqpen kelısım, jalpy halyqaralyq ūiymdarmen kelıssözder jürgızıp, äreket jasalsa aqşa elge bırden qaitady.
Ony tekseruge taǧy ekı ai uaqyt berdı. Ol ekı aidyŋ ışınde şeteldegı aqşalar bır jaǧyna yǧysyp ketedı. Amerikanyŋ kongresı bırden mälımdeme jasady. AQŞ terretoriiasyndaǧy barlyq banktegı aqşalardy Qazaqstanǧa aşyp beremız dedı. Barlyǧy kelısıp, jariialap otyr. Endıgı qalǧan äreket bızden.
-Eldıŋ ekonomikasyn damytu dep jar salyp jatyr. Jar salyp jatqanymen, zar etkenderdıŋ qatary älı azaiar emes. Jaqynda Qazaqstannyŋ kedeilık deŋgeiı älem boiynşa eŋ kedei el Nigeriiamen bırdei degen aqparat şyqty. Sonşalyqty taqyr kedei elmız be?
-Endı bız odan artyq qaida baramyz? Qaita soǧan quanuymyz kerek. Norvegiiany armandap jürgende Nigeriiadan bır şyqtyq...
Sūhbattasqanyŋyzǧa raqmet!
Inju ÖMIRZAQ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
