قازاقستانداعى اۋىس-ءتۇيىس، جاڭا پارتيالار، شەتەل اسقان اقشالار، جۇمىسسىزدىق، جاڭا ۇكىمەت تاقىرىبىندا «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى ءىنجۋ ومىرزاق بەلگىلى ەكونوميست جانۇزاق اكىم مىرزامەن سۇحبات جۇرگىزدى.
-ۇكىمەت باسىندا اۋىس-ءتۇيىس بوپ، پارلامەنت وزگەرىپ، مەگاپوليستىڭ اكىمى اۋىسىپ ءبىراز تولقۋلار ورىن الدى. جالپى بۇل اۋىس-تۇيىستەر تۇيىلگەن بۋما ماسەلەنى شەشە الا ما؟
-جاڭا ۇكىمەتتىڭ سايلانعانىنا ءبىر اي بولدى. ءالى ناقتى قادامدار جاسالمادى. ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارى قايتادان ەرەۋىلگە شىعىپ جاتىر. ماسەلەنى قۇر سوزبەن شەشكەننەن ەشتەڭە شىقپايدى، ناقتى ءىس كەرەك.
مىسالى، رەسەيدىڭ وزىندە شەنەۋنىكتەردىڭ سانى بىزگە قاراعاندا 2 جارىم ەسەگە از. ال، رەسەي بىزدەن ءتىپتى ون ەسەگە دەيىن ۇلكەن ەل عوي. شەنەۋنىكتەردىڭ كوپتىگىنەن ەلدىڭ ماسەلەسى شەشىلمەي، كەرىسىنشە زيانى ءتيىپ وتىر. سايلانۋدىڭ ءوزى دە شىعىن...
قاڭتار ايىندا ەلىمىزدەن 6 ملرد دوللارعا دەيىنگى قاراجات ەلدەن شىعىپ كەتتى. ۇلتتىق بانكپەن قوسا، قارجى مونوتورينگتەرى وسىنى قاتاڭ باقىلاۋى ءتيىس ەدى. كوزگە انىق كورىنىپ تۇرعان، تۇسىنىكتى ماسەلەلەردىڭ شەشىمى ءالى تابىلماي جاتىر.
مىسالى، ماڭعىستاۋدىڭ وزىندە قازىر 9 مىڭ ادام جۇمىسسىز. 60 مىڭ عانا حالقى بار...
پرەزيدەنت ەلدى تۇراقتاندىرىپ، ءوزى تۇراقتالىپ، ەلدى باسقارامىن دەسە ىسكە كىرىسۋ قاجەت. ءساۋىر ايىندا توقاەۆتىڭ سايلانعانىنا دا ءۇش جىل ۋاقىت بولادى. ال حالىقتىڭ كەدەيلەنۋى وسى ءۇش جىلدا 30%-عا وسكەن. جۇمىسسىزدىق 37%-عا ءوستى. بۇل ستاتيستيكا، ونى الداي المايسىڭ.
ءار شەنەۋنىك ءوز مىندەتىن ادال، تولىق اتقارۋلارى ءتيىس. داعدارىستى، جۇمىسسىزدىقتى، حالىقتىڭ اشىنۋىن توقتاتقىمىز كەلسە، جاي عانا كۇن سايىن جوسپار ارقىلى ىسكە كىرىسۋىمىز كەرەك.
-جايلى ورىنعا جايعاسقاندار تاعى دا وزىنە ۇنامدى ادامداردى بيلىك باسىنا اكەلەدى دەپ ويلامايسىز با؟ بۇل تۇرعىدان ارنايى “تۋعان-تۋىس، دوس-جاراندى جاقىنداتپاۋ” تۋرالى جارعى كەرەك پە؟
-مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ ادەبى دەگەن كودەكستە وسىعان قاتىستى بارلىعى جازىلعان. كونكۋرس وتكىزۋ كەرەك. مەملەكەتتىك تىلدە تەست تاپسىرۋ كەرەك، جانە ونى تاۋەلسىز كوميسسيا باقىلاۋ قاجەت.
جالپى العاندا، دەپۋتات بولسىن، اكىم بولسىن ونى حالىق سايلاۋى كەرەك. بارلىق ۇلتتىق كومپانيالار مەملەكەتتىك ەكونوميكانىڭ فلاگمانى عوي. ال بۇرىنعى وتىرعان شەنەۋنىكتەر سونىڭ بارلىعىن تاقىرعا وتىرعىزدى.
ەلمەن، قوعاممەن ساناسۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. ۇرلىقتى، جەمقورلىقتى كورە وتىرا، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويا بەرگەننەن نە وزگەرەدى؟
-مەملەكەتتىك ءتىلدى تەكسەرۋ تۋرالى تەستتى ايتا كەتتىڭىز. جالپى شەنەۋنىكتەرگە ارنالعان مۇنداي تەست جۇيەسى بار. بىراق تاپسىرىپ جاتقاندارى شامالى. بۇل سوندا زاڭعا باعىنباۋ ما؟
2012 جىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى بارشا جۇرتقا تاراتۋ تۋرالى قاۋلى شىقتى. ماقساتى 95% قازاقستاندىقتار ءتىلدى ءبىلۋ كەرەك. وزدەرى زاڭ شىعارىپ، وزدەرى ونى ورىنداماي وتىر. قازاق ءتىلى - قازاق حالقىنىڭ، قازاق جەرىنىڭ يەسى ءھام كيەسى.
1994 جىلى ءابىلوۆ، ءابليازوۆ باستاعان 97 كاسىپكەر قازاق تىلىنە قارسىمىز دەپ قول جينادى. قازاق وسىلاردىڭ بارلىعىمەن ۇيىقتاپ قالماي كۇرەسۋ كەرەك.
ەگەر تاعى دا ۇيىقتار ەل بولساق، جاعداي تۇك وزگەرمەيدى. ەشتەڭەنى كۇتپەي، ىسكە كىرىسۋ كەرەك. ەندى ءۇمىت ارتىپ كۇتەتىن بولساق، وسى جاۋىزدىقتىڭ ءبارى ءار قازاق وتباسىن اينالىپ وتپەيدى.
ماسەلە ەلدى ءبۇلدىرۋ ەمەس، بىرىكتىرۋدە جاتىر. سايلانعان شەنەۋنىكتەرگە بىرقاتار تالاپ قويۋ كەرەك. ال تالاپ ورىندالماسا، ورنىن بوساتسىن.
قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ تومەن ەكەنى كەيبىر ادامداردىڭ قىلىقتارىنان بىلىنەدى. جاعىمپازدانۋ، ماقتاۋ دەگەن دۇنيە ءسىڭىپ كەتكەن. پايعامبارعا تەڭەپ، قۇدايعا تەڭەپ، كۇنگە تەڭەپ، اقىرى ءوزىمىز وپىق جەدىك.
ۇكىمەت حالىققا قىزمەت ەتىپ ۇيرەنۋى كەرەك.
-بەلسەندى سانجار بوقاەۆ «نامىس» اتتى جاڭا پارتيا قۇردى. وزگەرتەمىز، جاڭا رەفورما قۇرامىز دەگەندەي قىلدى. نەگىزى قۇرىلعان پارتيالار ەلگە قايىرىمى بار وزگەرىس اكەلە الا ما؟
پارتيانىڭ دا ءبىر پارتياسى بار. ولار ديكتاتورلار رەجيمىنىڭ قولشوقپارلارى. ەلگە قىزمەت جاسامايدى.
بوقاەۆ بۇرىن ەكونوميكالىق ساراپتامالار جاساپ، جاقسى ءجۇر ەدى، سوڭعى ۋاقىتتاردا بوعى بۇزىلدى. ول ادام ەمەس، مايمىل جۇرگەن. ونىڭ قۇرعان پارتياسىنا حالىق قارسى بولۋى كەرەك.
2016 جىلى جەر داۋى كەزىندە «بىرلىك» دەگەن پارتيا بولدى. ءوز پوزيتسيالارى جوق بولعاننان كەيىن، ولار قۇر ورىن كوبەيتكەننەن پايدا اكەلمەيدى. جاڭادان، حالىقتىڭ اراسىنان شىققان، ادال، ەل جاعدايىن ويلايتىن ادامداردان قۇرىلسا، ورىندى بولار.
ەموتسياعا بەرىلىپ، تىم اڭقاۋ بولماۋىمىز قاجەت. ەشكىمگە سەنبەۋ كەرەك. ايتقان ءسوزى مەن ىستەر ءىسىن باقىلاۋدان وتكىزۋىمىز ءتيىس. ۋاقىتىندا باعا بەرىلۋى كەرەك. سەنگىش حالىق، اڭقاۋ حالىق تۇبىندە نادان كەيپىنە تۇسەدى. ال نادان حالىقتى باسقارۋ بيلىككە وڭاي.
ەل بولامىز دەسەك، تىزگىندى ءوزىمىز قولعا الۋىمىز قاجەت، بۇدان ارتىق جول جوق.
حالىق اش بولسا، قۇل بولسا، ول باس كوتەرە المايدى.
-شەتەل اسقان ەل اقشالارىن ەلگە قايتارۋ بارىسىندا قانداي ناقتى قادامدار جاسالۋ قاجەت؟
-قايتارۋ وپ وڭاي. ارنايى زاڭ شىعارۋى كەرەك. ەۋرووداقپەن كەلىسىم، جالپى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ارەكەت جاسالسا اقشا ەلگە بىردەن قايتادى.
ونى تەكسەرۋگە تاعى ەكى اي ۋاقىت بەردى. ول ەكى ايدىڭ ىشىندە شەتەلدەگى اقشالار ءبىر جاعىنا ىعىسىپ كەتەدى. امەريكانىڭ كونگرەسى بىردەن مالىمدەمە جاسادى. اقش تەررەتورياسىنداعى بارلىق بانكتەگى اقشالاردى قازاقستانعا اشىپ بەرەمىز دەدى. بارلىعى كەلىسىپ، جاريالاپ وتىر. ەندىگى قالعان ارەكەت بىزدەن.
-ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋ دەپ جار سالىپ جاتىر. جار سالىپ جاتقانىمەن، زار ەتكەندەردىڭ قاتارى ءالى ازايار ەمەس. جاقىندا قازاقستاننىڭ كەدەيلىك دەڭگەيى الەم بويىنشا ەڭ كەدەي ەل نيگەريامەن بىردەي دەگەن اقپارات شىقتى. سونشالىقتى تاقىر كەدەي ەلمىز بە؟
-ەندى ءبىز ودان ارتىق قايدا بارامىز؟ قايتا سوعان قۋانۋىمىز كەرەك. نورۆەگيانى ارمانداپ جۇرگەندە نيگەريادان ءبىر شىقتىق...
سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت!
ءىنجۋ ومىرزاق،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
