Muqaǵalıdy kústánalaǵan qazirgi sózdi ol kezde aıtqan joqsyz. Búgin ǵoı ózgerip basqasha sóıledińiz...
Muhtar Shahanovtyń málimdemesinen týǵan oı
Qurmetti Muha!
Áleýmettik jelide Muqaǵalıǵa kiná artqan óleń jarııalandy. Óleńniń avtory aqıyq aqyndy jaǵymsyz keıipkerge aınaldyrǵan. Azan shaqyryp qoıǵan esimin ózgertip, «Juqaǵalı Buqataev» depti.
Qaradyq ta tiksindik. Iesi kim desek, aıaǵy domalanyp bos tur. Alaıda saryny tanys. «Juqaǵalı» degeni áldeneni eske túsiredi. Kenet shoshyp kettim. «Qoı, olaı oılama! Bul múmkin emes. Muqaǵalıdyń «Aqyndy aqyn súıemese bolmaıdy, Aqyndy aqyn kúıelese, ol – qaıǵy» nemese «Kózimizdi ashyp qaraıyq alǵy tańdarǵa, Kúndestik qurysyn! Kúndestik qurysyn jalǵanda!» degen tirkesterin ol kisi bilmeı me?! Árıne, biledi. Endeshe, sabyrǵa júgineıik dedim ishteı.
Uzamaı málimdeme jasadyńyz. Álgi óleńniń avtory siz ekensiz. «Ne biledi osy jurt, ne biledi?! Babalardyń balasy – qarııalar, Sırep bara jatqandaı kórinedi» dep edi Muqaǵalı. Qaıran aqyn, adamdardyń usaqtaı bastaǵanyn sol kezde-aq baıqaǵan eken-aý! Qyryq jastaǵy jigit abyzdarsha ýaıym keshipti.
Siz mynany aıtyńyzshy, qalyń eldi qalamgerdiń qandaı ereksheligi súıindiredi? Súıindiretin – onyń jarqyraǵan jyrlary. Endeshe, Muqaǵalıǵa soqtyǵý ne úshin kerek? Eger áldebir aǵaıynǵa ókpeleseńiz, oǵan Muqaǵalıdyń qandaı qatysy bar? Dúnıe teketiresine baqılyq bolǵan aqyndy aralastyrýǵa bola ma? Bálkim, eń úlken pendelik osy shyǵar.
Muqaǵalı 42 jyl buryn dúnıeden ozdy. Janazasyn shyǵarǵan ımam kópshilikten «Jaqsy adam ba?» dep surady. Kópshilik «Jaqsy adam» dep shý etti. Ol bilip istegen jáne bilmeı istegen kemshilikterin ózimen birge alyp jer qoınyna ketti.
Ólgennen keıin Muqaǵalıdyń aqyndyǵy asqaqtady. «Sál ǵana myzǵyp ap, qaıtadan oıandy». Qazir HHI ǵasyrmen birge Alashtyń azattyǵyna kómektesip júr. Qazaqtyń jigerin janyp, namysyn qaıraýda. Ulttyń ustazyna aınaldy. Moıyndamasaq ta, moıyndasaq ta aqıqaty osy. «Alaıda óltire almas óleńdi eshkim» degeni naǵyz shyndyq eken.
70-jyldardaǵy kompartııany jaqsy bilesiz. Onyń ústemdigine eshkim qarsy kele almaıtyn. Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń ıegerleri tipten úndemeıtin. Biraq «Aıtaryn aıtyp qalǵan abaılamaı, Darıǵa-aı, Mahambetter, Abaılar-aı!» degen Muqaǵalı «til kespektiń joq ekenin» óleńderimen dáleldedi.
Bir ǵana tolǵaýyna toqtalaıyq. «Ashynam arzan aǵaıǵa, Ashynam arzan jeńgeıge. Adamdyqtaryn altynmen, Ólshegenderge ashynam. Ashynam-daǵy tasynam, Tasynam-daǵy basylam. Senesiń be, Otan, osyǵan?!» dep bodan Qazaqstannyń moınynan qushaqtap óksidi. Qazaqstannyń da kózinen jas shyqty. 70-jyldary mundaı kúıge ený ekiniń biriniń qolynan kelmeıtin.
«Eı, ne sandalyp tursyń?! Otanyń – bireý, ol – KSRO!» deıtin zamanda Muqaǵalı Mahańdardyń sarqytyna tán minez kórsetti. Bul erlik emeı nemene?!
1974 jyly Máskeýdegi ádebıet kýrsynda jazýshy Jálel Kettebekke kezdesip, áńgime aıtqan. Ol áńgimeden kóp nárseni ańǵarýǵa bolady. «Men keıde óz boıymnan baqsynyń jyny sekildi dúleı kúshti kórem. Bul – qazaqtyń rýh kúshi. Eger sender meni qazaqqa tanyta alsańdar, bas-aıaǵy on jyldyń ishinde men senderge jańa Kenesaryny shyǵaryp beremin», – deıdi Muqaǵalı. Senimi aldamapty. Onyń rýhty óleńderi qazaq jastaryn sergitti. On jyldan keıin, ıaǵnı 1986 jyly jeltoqsanda jastardyń bári Kenesaryǵa aınaldy.
«Eı, qazaqtyń balasy, esińe usta, Ólsem ólem, sirá, men namysymnan!» dep qyzyl bılikke qarap tik sóıledi. Nemese «Men Spartak bola almadym, ne shara, Seniń óziń ezar bolyp kórdiń be?!» dep suraqty tótesinen qoıdy. Aqyn mundaı bas ketetin áreketterden qaımyqpady. Óleńderin baspasózge shyǵardy. Kópshiliktiń aldynda jalyndap turyp oqydy. 70-jyl – jarııalylyq, demokratııa jáne sóz bostandyǵy qylań bergen Gorbachevtiń dáýiri emes edi.
Osynyń bárin tarazylaǵanda, Maqataev ómirinen úsh kezeńdi ańǵardyq. Birinshisi – ózi ómir súrgen qoǵamnan tálim alǵan jas talanttyń ókimetke sengen kezi. Ekinshisi – bilim men tanymynyń arqasynda bıliktiń qıturqysyn sezgen kezi. Úshinshisi – ult bolashaǵynan úmiti úzilip, keńestik júıeden bezgen kezi. Jany kúızelgen jalyndy aqyn eń sońynda jalǵyz qaldy. Qusalyqqa uryndy. «Ómirde aqyndardyń bári jalǵyz» degeni sondyqtan. Kókiregin kúıdirgen órttiń daýasyn taba almaı arpalysty. Oǵan otbasynyń da, Lashyn jeńgemizdiń de qatysy joq. Senbeseńiz, óleńin oqyńyzdar.
Aqyn Qadyr Myrza Áli «Iirim» atty kitabynda Muqaǵalı týraly aǵynan jarylady. «Meniń boljaýymsha, ol aýylda júrip iship jarytpaǵan shyǵar. Oqýmen, izdenýmen, jazýmen shuǵyldanyp, endi astanasyz bolmaıdy-aý degen kezde Almatyǵa oraldy» nemese «…men joǵaryda sholyp ótken keleńsiz qubylystar aqyndy jegideı jep qoıdy» dep jazady.
Endi aqyn aǵanyń óz aýzynan estigen bir áńgimege toqtalaıyn
-Bir kúni meni KGB-ǵa shaqyrdy. Qarakóleńke bólmede qazaq maıor otyr. Shynymdy aıtsam, ómirimde birinshi ret qoryqtym.
-Iá, ne qyzmet isteısiz? – dedi.
-Qyzmetim joq, bospyn, – dedim.
-Durys eken, – dep maıor betime tesireıe qarady. Budan soń magnıtofonnyń tetigin basty. «Almaty – saıtan qala, saıqal qala, Bar munda Balqashtan da, Baıqaldan da» dep sańqyldap turmyn.
-Qalaı qaraısyz, myna óleń sizdiki me?
-Iá, meniki.
-Sizdiń bul óleńińizdi Túrkııanyń radıosy berdi. Ony qashan jazdyryp júrsiz?
-Bilmeımin… – dedim.
Maıor endigi áńgimeden túk shyqpaıtynyn sezdi.
– Bara berińiz. Biraq abaılaǵanyńyz jón, – dedi. Osyny aıtyp bolyp Muqaǵalı aǵa únsiz kúrsindi.
Sol oqıǵany endi oı súzgisinen qaıtadan ótkizsek, bir nársege kózimiz anyq jetedi. Muqaǵalı keńestik qoǵamnyń aqıqattaryn aıtý úshin «noqtaǵa basy syımaǵan adamnyń» rólin oınaýǵa májbúr boldy ma dep tolǵanasyń. «Din – ǵylymnyń anasy» degen aqynnyń ımanyn osal deýge dátimiz barmaıdy.
Ol ádebı muralaryn óte uqypty saqtaǵan. Uqyptylyq – jaýapkershiliktiń, tártiptiń belgisi. Óleńderin qalyń dápterlerge mórdeı etip kóshirgen. Ár shyǵarmanyń sońyna kúnin, aıyn, jylyn jazýdy esinen shyǵarmaǵan. Bir qyzyǵy, osyndaı uqypty qalamger partııalyq jarnany tóleýge kelgende «umytshaqtyqqa» urynǵan. Nege? Mine, basty gáp osy jerde. Jumbaq túıinge tirelesiz. Bálkim, partııadan qutylýdyń eń ońtaıly, saıasatsyz joly dep osy ádisti tańdady ma eken? Ne desek te, munyń bári qısyndy boljamdar.
Muqaǵalı – kúrdeli qubylys. «Ózimen birge ketken názik janyn» eshkim ózindeı etip aıta almaıdy. Bul máselede pikir alýandyǵy kóp. Ol zańdy da. «Jazylar estelikter men týraly» degeni sondyqtan.
Qazy – ýaqyt óz baǵasyn qoıdy. Jyl saıyn 9 aqpanda «Muqaǵalı kúnderi» ótetini osynyń dáleli. Ony baspasóz, telearna jarysa habarlaıdy. Ózderi de materıal beredi. Bul – búkilhalyqtyq uıǵarym. Oǵan bıliktiń eshqandaı qatysy joq.
Muqaǵalı murasy 2000 jyly Memlekettik syılyqty aldy. Alaıda «Laýreat Maqataev» degendi estimeppiz. Óıtkeni onyń dańqy marapat pen syılyqtan bıiktep ketken. Qazir elimizde Maqataev atyndaǵy jeti mektep bar. Bul san osymen shektelmeıdi. Erteńgi urpaqtyń qurmeti odan da zor bolýǵa tıisti dep boljaımyz.
1981 jyly Narynqol aýylynda aqynnyń 50 jyldyǵy ótti. Jınalysta aýzy dýaly synshy Asqar Súleımenov sóıledi. «Qymbatty narynqoldyqtar! Baqtaryńyzǵa qaraı, sizder Muqaǵalıdan aıyrylyp qaldyńyzdar. Men bulaı degende onyń barary bar, qaıtary joq mekenge ketkenin aıtpaımyn. Muqaǵalı endi qazaqtyki! Ol rýlyq, aımaqtyq ólshemge syımaıdy. Ulttyq tulǵa!» – dedi. Al ulttyq tulǵany kústánalaý kóńilderge syıyp turǵan joq.
«Bireýden men de jaraldym, Bireýden sen de jaraldyń» degendeı, Muqaǵalı – Narynqoldyń týmasy. Ony jerlesteri maqtanysh etse nesi aıyp? Olar aqyn dańqyn jeke múddelerge paıdalanǵan emes. Esesine Muqaǵalıdyń talantyn tanyp Almatyǵa shaqyrǵan Ábdildá Tájibaevqa, «Soıalıstik Qazaqstan» gazetine qyzmetke kirýge kómektesken Jeken Jumaqanovqa, aqyn mátinderine alǵash án shyǵarǵan Nurǵısa Tilendıevke, aqyn jyryna ádilet baǵasyn bergen Ábish Kekilbaevqa, Muqaǵalımen muńdasqan Farıza Ońǵarsynovaǵa iltıpattary erekshe.
Biz joǵaryda aıtqan shymkenttik qalamger, marqum Jálel Kettebek Muqaǵalıdyń baıqalmaı kelgen ǵajaıyp syrlaryn ashty. Nókistik ǵalym Kúrlenbaı Hamıdollaev alǵashqy lekte muqaǵalıtanýǵa arnalǵan úlken monografııasyn jazdy. Jazýshy Marat Qabanbaev «Mıyna ulttyń kody jazylǵan» aqynǵa teńedi. Synshy Amangeldi Keńshilikuly aqyn jyrlarynan búgingi zamanǵa saı rýh kúshin kórdi. Solaı et dep olardy eshkim ıtermelegen joq. Bári ózderiniń júrek qalaýy boıynsha atqarylǵan jumystar.
Esińizde bolar, 80-jyldyń sońǵy shıreginde siz KSRO halyq depýtattyǵyna kandıdat bolyp usynyldyńyz. Sizben balama jarysqa túsken narynqoldyq mehanızator Amangeldi Botanbekov edi. Soǵan qaramastan, Muqaǵalı eli sizdi tańdady. Nege? Sebebi kúlli jurt Maqataev jyrlaryn oqyp shıryǵatyn. Asyldan aıyrylǵandaı kúıde edi. Olar sizdi kórgende kózderine Muqaǵalıyn elestetti. Tiri bolsa aqıyq aqyn týǵan jerine jarqyrap keler edi-aý dep armandady.
Siz de halyqtyń saǵynyshyn sátti paıdalandyńyz. Muqaǵalıdyń jaqyn inisi, aryndy aqyn Erkin Ibitanovty qasyńyzǵa ertip el araladyńyz. Qarasazǵa at basyn arnaıy buryp sálem berdińiz. Aqynnyń týysqandary sizdi han kóterip qurmettedi. «Muhtarǵa daýys bermesek, Muqaǵalıdyń arýaǵynan uıat» dedi olar erekshe tolqyp.
Qarııalardyń úkimi alty qyrdan asty. Sonyń bárin men óz kózimmen kórdim. Muqaǵalıdy kústánalaǵan qazirgi sóz ol kezde aıtylǵan joq. Oıyńyzǵa da kelmedi. Búgin ózgerip basqasha sóıledińiz. Sizge aq batasyn bergen, aq jol tilegen Muqaǵalıdyń eline endi ne deımiz?! Sizdi qaıdam, Shahanovty jer-kókke syıǵyzbaı maqtaǵan men Narynqoldyń aldynda ótirikshi bolyp, qatty uıalyp otyrmyn.
«Áıteýir, kiná taýyp bir jerimnen, Synaýǵa tipten qumar kim kóringen» dep edi qaıran aqyn. Sóz jemeıtin kim kóringenderge daýa joq. Biraq siz kim kóringen emessiz ǵoı. «Men Juqaǵalı desem, shyndyqty aıttym» dep boı bermeýińiz múmkin. Erik ózińizde. Shyndyqqa telip júrgen-turǵannyń bárin talǵamsyz jipke tize bersek ne bolǵanymyz?! Onyń halyqqa paıdasy bar ma, álde paıdasy joq pa?! Osy týraly durystap bir oılanaıyqshy.
Ótkendi eske alǵan jaqsy, onyń ónegeli úlgileri ózimizde bar. Qazaq ólgendi jamandamaıdy. Óıtkeni qara jerge bólengen arýaq qaýqarsyz. Olar eshteńe aıta almaıdy, eshkimmen sóz jarystyrmaıdy. Arýaqtardyń ǵarip halin paıdalanyp, tóbesine shyqsaq – iriligimiz qaısy?! Durysy, Muqaǵalıǵa soqtyqpaıyq!
Batyq Májıtuly,
«Muqaǵalı» jýrnalynyń bas redaktory
