مۇقاعاليدى كۇستانالاعان قازىرگى ءسوزدى ول كەزدە ايتقان جوقسىز. بۇگىن عوي وزگەرىپ باسقاشا سويلەدىڭىز...
مۇحتار شاحانوۆتىڭ مالىمدەمەسىنەن تۋعان وي
قۇرمەتتى مۇحا!
الەۋمەتتىك جەلىدە مۇقاعاليعا كىنا ارتقان ولەڭ جاريالاندى. ولەڭنىڭ اۆتورى اقيىق اقىندى جاعىمسىز كەيىپكەرگە اينالدىرعان. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىن وزگەرتىپ، «جۇقاعالي بۇقاتاەۆ» دەپتى.
قارادىق تا تىكسىندىك. يەسى كىم دەسەك، اياعى دومالانىپ بوس تۇر. الايدا سارىنى تانىس. «جۇقاعالي» دەگەنى الدەنەنى ەسكە تۇسىرەدى. كەنەت شوشىپ كەتتىم. «قوي، ولاي ويلاما! بۇل مۇمكىن ەمەس. مۇقاعاليدىڭ «اقىندى اقىن سۇيەمەسە بولمايدى، اقىندى اقىن كۇيەلەسە، ول – قايعى» نەمەسە «كوزىمىزدى اشىپ قارايىق العى تاڭدارعا، كۇندەستىك قۇرىسىن! كۇندەستىك قۇرىسىن جالعاندا!» دەگەن تىركەستەرىن ول كىسى بىلمەي مە؟! ارينە، بىلەدى. ەندەشە، سابىرعا جۇگىنەيىك دەدىم ىشتەي.
ۇزاماي مالىمدەمە جاسادىڭىز. الگى ولەڭنىڭ اۆتورى ءسىز ەكەنسىز. «نە بىلەدى وسى جۇرت، نە بىلەدى؟! بابالاردىڭ بالاسى – قاريالار، سيرەپ بارا جاتقانداي كورىنەدى» دەپ ەدى مۇقاعالي. قايران اقىن، ادامداردىڭ ۇساقتاي باستاعانىن سول كەزدە-اق بايقاعان ەكەن-اۋ! قىرىق جاستاعى جىگىت ابىزدارشا ۋايىم كەشىپتى.
ءسىز مىنانى ايتىڭىزشى، قالىڭ ەلدى قالامگەردىڭ قانداي ەرەكشەلىگى سۇيىندىرەدى؟ سۇيىندىرەتىن – ونىڭ جارقىراعان جىرلارى. ەندەشە، مۇقاعاليعا سوقتىعۋ نە ءۇشىن كەرەك؟ ەگەر الدەبىر اعايىنعا وكپەلەسەڭىز، وعان مۇقاعاليدىڭ قانداي قاتىسى بار؟ دۇنيە تەكەتىرەسىنە باقيلىق بولعان اقىندى ارالاستىرۋعا بولا ما؟ بالكىم، ەڭ ۇلكەن پەندەلىك وسى شىعار.
مۇقاعالي 42 جىل بۇرىن دۇنيەدەن وزدى. جانازاسىن شىعارعان يمام كوپشىلىكتەن «جاقسى ادام با؟» دەپ سۇرادى. كوپشىلىك «جاقسى ادام» دەپ شۋ ەتتى. ول ءبىلىپ ىستەگەن جانە بىلمەي ىستەگەن كەمشىلىكتەرىن وزىمەن بىرگە الىپ جەر قوينىنا كەتتى.
ولگەننەن كەيىن مۇقاعاليدىڭ اقىندىعى اسقاقتادى. «ءسال عانا مىزعىپ اپ، قايتادان وياندى». قازىر ءححى عاسىرمەن بىرگە الاشتىڭ ازاتتىعىنا كومەكتەسىپ ءجۇر. قازاقتىڭ جىگەرىن جانىپ، نامىسىن قايراۋدا. ۇلتتىڭ ۇستازىنا اينالدى. مويىنداماساق تا، مويىنداساق تا اقيقاتى وسى. «الايدا ولتىرە الماس ولەڭدى ەشكىم» دەگەنى ناعىز شىندىق ەكەن.
70-جىلدارداعى كومپارتيانى جاقسى بىلەسىز. ونىڭ ۇستەمدىگىنە ەشكىم قارسى كەلە المايتىن. قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى تىپتەن ۇندەمەيتىن. بىراق «ايتارىن ايتىپ قالعان ابايلاماي، داريعا-اي، ماحامبەتتەر، ابايلار-اي!» دەگەن مۇقاعالي «ءتىل كەسپەكتىڭ جوق ەكەنىن» ولەڭدەرىمەن دالەلدەدى.
ءبىر عانا تولعاۋىنا توقتالايىق. «اشىنام ارزان اعايعا، اشىنام ارزان جەڭگەيگە. ادامدىقتارىن التىنمەن، ولشەگەندەرگە اشىنام. اشىنام-داعى تاسىنام، تاسىنام-داعى باسىلام. سەنەسىڭ بە، وتان، وسىعان؟!» دەپ بودان قازاقستاننىڭ موينىنان قۇشاقتاپ وكسىدى. قازاقستاننىڭ دا كوزىنەن جاس شىقتى. 70-جىلدارى مۇنداي كۇيگە ەنۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن.
«ەي، نە ساندالىپ تۇرسىڭ؟! وتانىڭ – بىرەۋ، ول – كسرو!» دەيتىن زاماندا مۇقاعالي ماحاڭداردىڭ سارقىتىنا ءتان مىنەز كورسەتتى. بۇل ەرلىك ەمەي نەمەنە؟!
1974 جىلى ماسكەۋدەگى ادەبيەت كۋرسىندا جازۋشى جالەل كەتتەبەككە كەزدەسىپ، اڭگىمە ايتقان. ول اڭگىمەدەن كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. «مەن كەيدە ءوز بويىمنان باقسىنىڭ جىنى سەكىلدى دۇلەي كۇشتى كورەم. بۇل – قازاقتىڭ رۋح كۇشى. ەگەر سەندەر مەنى قازاققا تانىتا الساڭدار، باس-اياعى ون جىلدىڭ ىشىندە مەن سەندەرگە جاڭا كەنەسارىنى شىعارىپ بەرەمىن»، – دەيدى مۇقاعالي. سەنىمى الداماپتى. ونىڭ رۋحتى ولەڭدەرى قازاق جاستارىن سەرگىتتى. ون جىلدان كەيىن، ياعني 1986 جىلى جەلتوقساندا جاستاردىڭ ءبارى كەنەسارىعا اينالدى.
«ەي، قازاقتىڭ بالاسى، ەسىڭە ۇستا، ولسەم ولەم، ءسىرا، مەن نامىسىمنان!» دەپ قىزىل بيلىككە قاراپ تىك سويلەدى. نەمەسە «مەن سپارتاك بولا المادىم، نە شارا، سەنىڭ ءوزىڭ تسەزار بولىپ كوردىڭ بە؟!» دەپ سۇراقتى توتەسىنەن قويدى. اقىن مۇنداي باس كەتەتىن ارەكەتتەردەن قايمىقپادى. ولەڭدەرىن باسپاسوزگە شىعاردى. كوپشىلىكتىڭ الدىندا جالىنداپ تۇرىپ وقىدى. 70-جىل – جاريالىلىق، دەموكراتيا جانە ءسوز بوستاندىعى قىلاڭ بەرگەن گورباچەۆتىڭ ءداۋىرى ەمەس ەدى.
وسىنىڭ ءبارىن تارازىلاعاندا، ماقاتاەۆ ومىرىنەن ءۇش كەزەڭدى اڭعاردىق. ءبىرىنشىسى – ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنان ءتالىم العان جاس تالانتتىڭ وكىمەتكە سەنگەن كەزى. ەكىنشىسى – ءبىلىم مەن تانىمىنىڭ ارقاسىندا بيلىكتىڭ قيتۇرقىسىن سەزگەن كەزى. ءۇشىنشىسى – ۇلت بولاشاعىنان ءۇمىتى ءۇزىلىپ، كەڭەستىك جۇيەدەن بەزگەن كەزى. جانى كۇيزەلگەن جالىندى اقىن ەڭ سوڭىندا جالعىز قالدى. قۇسالىققا ۇرىندى. «ومىردە اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز» دەگەنى سوندىقتان. كوكىرەگىن كۇيدىرگەن ءورتتىڭ داۋاسىن تابا الماي ارپالىستى. وعان وتباسىنىڭ دا، لاشىن جەڭگەمىزدىڭ دە قاتىسى جوق. سەنبەسەڭىز، ولەڭىن وقىڭىزدار.
اقىن قادىر مىرزا ءالى «ءيىرىم» اتتى كىتابىندا مۇقاعالي تۋرالى اعىنان جارىلادى. «مەنىڭ بولجاۋىمشا، ول اۋىلدا ءجۇرىپ ءىشىپ جارىتپاعان شىعار. وقۋمەن، ىزدەنۋمەن، جازۋمەن شۇعىلدانىپ، ەندى استاناسىز بولمايدى-اۋ دەگەن كەزدە الماتىعا ورالدى» نەمەسە «…مەن جوعارىدا شولىپ وتكەن كەلەڭسىز قۇبىلىستار اقىندى جەگىدەي جەپ قويدى» دەپ جازادى.
ەندى اقىن اعانىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ءبىر اڭگىمەگە توقتالايىن
-ءبىر كۇنى مەنى كگب-عا شاقىردى. قاراكولەڭكە بولمەدە قازاق مايور وتىر. شىنىمدى ايتسام، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت قورىقتىم.
-ءيا، نە قىزمەت ىستەيسىز؟ – دەدى.
-قىزمەتىم جوق، بوسپىن، – دەدىم.
-دۇرىس ەكەن، – دەپ مايور بەتىمە تەسىرەيە قارادى. بۇدان سوڭ ماگنيتوفوننىڭ تەتىگىن باستى. «الماتى – سايتان قالا، سايقال قالا، بار مۇندا بالقاشتان دا، بايقالدان دا» دەپ ساڭقىلداپ تۇرمىن.
-قالاي قارايسىز، مىنا ولەڭ سىزدىكى مە؟
-ءيا، مەنىكى.
-ءسىزدىڭ بۇل ولەڭىڭىزدى تۇركيانىڭ راديوسى بەردى. ونى قاشان جازدىرىپ ءجۇرسىز؟
-بىلمەيمىن… – دەدىم.
مايور ەندىگى اڭگىمەدەن تۇك شىقپايتىنىن سەزدى.
– بارا بەرىڭىز. بىراق ابايلاعانىڭىز ءجون، – دەدى. وسىنى ايتىپ بولىپ مۇقاعالي اعا ءۇنسىز كۇرسىندى.
سول وقيعانى ەندى وي سۇزگىسىنەن قايتادان وتكىزسەك، ءبىر نارسەگە كوزىمىز انىق جەتەدى. مۇقاعالي كەڭەستىك قوعامنىڭ اقيقاتتارىن ايتۋ ءۇشىن «نوقتاعا باسى سىيماعان ادامنىڭ» ءرولىن ويناۋعا ءماجبۇر بولدى ما دەپ تولعاناسىڭ. «ءدىن – عىلىمنىڭ اناسى» دەگەن اقىننىڭ يمانىن وسال دەۋگە ءداتىمىز بارمايدى.
ول ادەبي مۇرالارىن وتە ۇقىپتى ساقتاعان. ۇقىپتىلىق – جاۋاپكەرشىلىكتىڭ، ءتارتىپتىڭ بەلگىسى. ولەڭدەرىن قالىڭ داپتەرلەرگە موردەي ەتىپ كوشىرگەن. ءار شىعارمانىڭ سوڭىنا كۇنىن، ايىن، جىلىن جازۋدى ەسىنەن شىعارماعان. ءبىر قىزىعى، وسىنداي ۇقىپتى قالامگەر پارتيالىق جارنانى تولەۋگە كەلگەندە «ۇمىتشاقتىققا» ۇرىنعان. نەگە؟ مىنە، باستى گاپ وسى جەردە. جۇمباق تۇيىنگە تىرەلەسىز. بالكىم، پارتيادان قۇتىلۋدىڭ ەڭ وڭتايلى، ساياساتسىز جولى دەپ وسى ءادىستى تاڭدادى ما ەكەن؟ نە دەسەك تە، مۇنىڭ ءبارى قيسىندى بولجامدار.
مۇقاعالي – كۇردەلى قۇبىلىس. «وزىمەن بىرگە كەتكەن نازىك جانىن» ەشكىم وزىندەي ەتىپ ايتا المايدى. بۇل ماسەلەدە پىكىر الۋاندىعى كوپ. ول زاڭدى دا. «جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى» دەگەنى سوندىقتان.
قازى – ۋاقىت ءوز باعاسىن قويدى. جىل سايىن 9 اقپاندا «مۇقاعالي كۇندەرى» وتەتىنى وسىنىڭ دالەلى. ونى ءباسپاسوز، تەلەارنا جارىسا حابارلايدى. وزدەرى دە ماتەريال بەرەدى. بۇل – بۇكىلحالىقتىق ۇيعارىم. وعان بيلىكتىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق.
مۇقاعالي مۇراسى 2000 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىقتى الدى. الايدا «لاۋرەات ماقاتاەۆ» دەگەندى ەستىمەپپىز. ويتكەنى ونىڭ داڭقى ماراپات پەن سىيلىقتان بيىكتەپ كەتكەن. قازىر ەلىمىزدە ماقاتاەۆ اتىنداعى جەتى مەكتەپ بار. بۇل سان وسىمەن شەكتەلمەيدى. ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ قۇرمەتى ودان دا زور بولۋعا ءتيىستى دەپ بولجايمىز.
1981 جىلى نارىنقول اۋىلىندا اقىننىڭ 50 جىلدىعى ءوتتى. جينالىستا اۋزى دۋالى سىنشى اسقار سۇلەيمەنوۆ سويلەدى. «قىمباتتى نارىنقولدىقتار! باقتارىڭىزعا قاراي، سىزدەر مۇقاعاليدان ايىرىلىپ قالدىڭىزدار. مەن بۇلاي دەگەندە ونىڭ بارارى بار، قايتارى جوق مەكەنگە كەتكەنىن ايتپايمىن. مۇقاعالي ەندى قازاقتىكى! ول رۋلىق، ايماقتىق ولشەمگە سىيمايدى. ۇلتتىق تۇلعا!» – دەدى. ال ۇلتتىق تۇلعانى كۇستانالاۋ كوڭىلدەرگە سىيىپ تۇرعان جوق.
«بىرەۋدەن مەن دە جارالدىم، بىرەۋدەن سەن دە جارالدىڭ» دەگەندەي، مۇقاعالي – نارىنقولدىڭ تۋماسى. ونى جەرلەستەرى ماقتانىش ەتسە نەسى ايىپ؟ ولار اقىن داڭقىن جەكە مۇددەلەرگە پايدالانعان ەمەس. ەسەسىنە مۇقاعاليدىڭ تالانتىن تانىپ الماتىعا شاقىرعان ءابدىلدا تاجىباەۆقا، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە قىزمەتكە كىرۋگە كومەكتەسكەن جەكەن جۇماقانوۆقا، اقىن ماتىندەرىنە العاش ءان شىعارعان نۇرعيسا تىلەنديەۆكە، اقىن جىرىنا ادىلەت باعاسىن بەرگەن ءابىش كەكىلباەۆقا، مۇقاعاليمەن مۇڭداسقان فاريزا وڭعارسىنوۆاعا ءىلتيپاتتارى ەرەكشە.
ءبىز جوعارىدا ايتقان شىمكەنتتىك قالامگەر، مارقۇم جالەل كەتتەبەك مۇقاعاليدىڭ بايقالماي كەلگەن عاجايىپ سىرلارىن اشتى. نوكىستىك عالىم كۇرلەنباي حاميدوللاەۆ العاشقى لەكتە مۇقاعاليتانۋعا ارنالعان ۇلكەن مونوگرافياسىن جازدى. جازۋشى مارات قابانباەۆ «ميىنا ۇلتتىڭ كودى جازىلعان» اقىنعا تەڭەدى. سىنشى امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى اقىن جىرلارىنان بۇگىنگى زامانعا ساي رۋح كۇشىن كوردى. سولاي ەت دەپ ولاردى ەشكىم يتەرمەلەگەن جوق. ءبارى وزدەرىنىڭ جۇرەك قالاۋى بويىنشا اتقارىلعان جۇمىستار.
ەسىڭىزدە بولار، 80-جىلدىڭ سوڭعى شيرەگىندە ءسىز كسرو حالىق دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولىپ ۇسىنىلدىڭىز. سىزبەن بالاما جارىسقا تۇسكەن نارىنقولدىق مەحانيزاتور امانگەلدى بوتانبەكوۆ ەدى. سوعان قاراماستان، مۇقاعالي ەلى ءسىزدى تاڭدادى. نەگە؟ سەبەبى كۇللى جۇرت ماقاتاەۆ جىرلارىن وقىپ شيرىعاتىن. اسىلدان ايىرىلعانداي كۇيدە ەدى. ولار ءسىزدى كورگەندە كوزدەرىنە مۇقاعاليىن ەلەستەتتى. ءتىرى بولسا اقيىق اقىن تۋعان جەرىنە جارقىراپ كەلەر ەدى-اۋ دەپ ارماندادى.
ءسىز دە حالىقتىڭ ساعىنىشىن ءساتتى پايدالاندىڭىز. مۇقاعاليدىڭ جاقىن ءىنىسى، ارىندى اقىن ەركىن ءىبىتانوۆتى قاسىڭىزعا ەرتىپ ەل ارالادىڭىز. قاراسازعا ات باسىن ارنايى بۇرىپ سالەم بەردىڭىز. اقىننىڭ تۋىسقاندارى ءسىزدى حان كوتەرىپ قۇرمەتتەدى. «مۇحتارعا داۋىس بەرمەسەك، مۇقاعاليدىڭ ارۋاعىنان ۇيات» دەدى ولار ەرەكشە تولقىپ.
قاريالاردىڭ ۇكىمى التى قىردان استى. سونىڭ ءبارىن مەن ءوز كوزىممەن كوردىم. مۇقاعاليدى كۇستانالاعان قازىرگى ءسوز ول كەزدە ايتىلعان جوق. ويىڭىزعا دا كەلمەدى. بۇگىن وزگەرىپ باسقاشا سويلەدىڭىز. سىزگە اق باتاسىن بەرگەن، اق جول تىلەگەن مۇقاعاليدىڭ ەلىنە ەندى نە دەيمىز؟! ءسىزدى قايدام، شاحانوۆتى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاعان مەن نارىنقولدىڭ الدىندا وتىرىكشى بولىپ، قاتتى ۇيالىپ وتىرمىن.
«ايتەۋىر، كىنا تاۋىپ ءبىر جەرىمنەن، سىناۋعا تىپتەن قۇمار كىم كورىنگەن» دەپ ەدى قايران اقىن. ءسوز جەمەيتىن كىم كورىنگەندەرگە داۋا جوق. بىراق ءسىز كىم كورىنگەن ەمەسسىز عوي. «مەن جۇقاعالي دەسەم، شىندىقتى ايتتىم» دەپ بوي بەرمەۋىڭىز مۇمكىن. ەرىك وزىڭىزدە. شىندىققا تەلىپ جۇرگەن-تۇرعاننىڭ ءبارىن تالعامسىز جىپكە تىزە بەرسەك نە بولعانىمىز؟! ونىڭ حالىققا پايداسى بار ما، الدە پايداسى جوق پا؟! وسى تۋرالى دۇرىستاپ ءبىر ويلانايىقشى.
وتكەندى ەسكە العان جاقسى، ونىڭ ونەگەلى ۇلگىلەرى وزىمىزدە بار. قازاق ولگەندى جاماندامايدى. ويتكەنى قارا جەرگە بولەنگەن ارۋاق قاۋقارسىز. ولار ەشتەڭە ايتا المايدى، ەشكىممەن ءسوز جارىستىرمايدى. ارۋاقتاردىڭ عارىپ ءحالىن پايدالانىپ، توبەسىنە شىقساق – ىرىلىگىمىز قايسى؟! دۇرىسى، مۇقاعاليعا سوقتىقپايىق!
باتىق ءماجيتۇلى،
«مۇقاعالي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى
