Məskeýdegi jalǵyz qazaqtyń kıiz úıiniń tórinde arlan qasqyrdyń terisi kerege basynan birshama bıikteý jerge ilinse de quıryǵy jerge tıip, otaýǵa erekshe pańdyq berip turatyn edi. Col qasqyrdyń terisi joǵalyp ketti, qoldy boldy. Jolsaparda uzaq júrip, úıge biraz ýaqyt bas suqpaǵanyma ózimdi kinəlaýdan basqa amalym qalǵan joq. Ishim ýdaı ashydy. Dúnıege qyzyqqandyqtan emes. Bul teri sonaý balalyq shaqty eske salar eskertkishteı, osynda oqyǵan stýdentterdiń kózindeı bolǵan óte bir qymbat dúnıe edi. Endi mine sonyń barlyǵyn ótken shaqpen ǵana əńgimelep otyrǵanym ókinishti. Tór aldynda, Qazaqstan Respýblıkasynyń týynyń qasynda, dalamnyń qasıetti rýhyn pash etkendeı, ata-baba dəstúriniń bir saltanatyndaı bolyp turatyn. Esikten kirgen bette meni sonaý alańsyz balalyq shaǵyma tiri qasqyrdy kózbe-kóz kórgen atyna zaty saı, Aqtoǵaı degen qart Qarataýdyń bókterindegi aýylyma bir aparyp qaıtaratyn.
Endi mine qasqyrdyń terisin emes ómirdiń bir bólshegin joǵaltqandaımyn. Budan birneshe jyl buryn jumys bólmeme Məskeýdegi Halyqtar Dostyǵy ýnversıtetinde oqıtyn bir top stýdentter kirip keldi. Qoldarynda qomaqty zattary bar. Oqý jyly bastalǵaly on kúndeı bolǵan, elden kelgen betteri. El jańalyqtaryn, sharýalaryn aıtyp, məz bolyp qaldyq.
Aldaǵy jumys josparlarymen bólise otyryp, əkelgen zattaryn kórsete bastady. Qazir Qazaqstanda qyzmette júrgen, ol kezde Halyqtar Dostyǵy ýnıversıteti jəne birneshe ýnıversıtetterde oqıtyn qazaqstandyq stýdentterdi biriktiretin «Sana» atty jastar qoǵamynyń basshysy Janbolat pen əli de osy ýnversıtet irgesinde júrgen Kamshat: «Apaı, mynaý sizge syılyq, Oraldan keldi» dep, qasqyrdyń jəne sarǵysh óńdi dala túlkisiniń terisin usyndy. Taǵy birneshe qazaqtyń ulttyq kıimderin sizde bolsyn dep qaldyrdy.
Qasqyr terisin bólme tórine ildim. Aqsur tústi, arqa jalynan quıryǵynyń ushyna deıin qara jolaǵy bar, qalyń júndi kúltelengen jýan quıryǵy jerge səl tımeı turǵan qasqyrdyń terisi osy kórinisimen-aq tirisinde qasqyr bitkenniń sulýy, arlany bolǵanyn pash etip turǵandaı. Súısine qaradym, bul qasqyrdy buryn kórgendeımin. Ol kezde əli mektepke barmaǵanmyn, shamasy alty-jetilerde bolsam kerek. Əkem marqum quralaıdy kózge atqan mergen kisi bolatyn. Keńes kezindegi ańshylar qoǵamynyń qurmetti múshesi. Myltyǵy qashan da tórde ilýli turatyn. Bizdiń úı kez kelgen maýsymda, təýliktiń kez kelgen ýaqytynda oblystan keletin ańshylardyń beketi sııaqty edi. Anam mektepte muǵalim bolsa da, erteńgi sabaǵyna daıyndala júrip, qonaq kútýge renjimeıtin. Əkemniń ózi de jıi-jıi ańǵa shyǵyp, arqar (ol kezde Qarataý jotalarynda arqar kóp bolatyn), qoıan, keklik, qyrǵaýyl alyp keletin. Sharbaq irgesinde ırektelgen arqar quljalarynyń múıizderi jatýshy edi. Qyzyl qońyr tústi, turqy iri, aıaqtary jýan aty men qulaqtary salpańdaǵan júırik, qyzyl tazysy babynda turatyn.
Jeńgeleri əkemdi «Buzaqy» dep ataýshy edi. Bir əýlettiń eń kishisi, on jeti qursaq kótergen əjemniń kenjesi bolǵandyqtan, erke bolyp ósse de, jastaıynan qandy qyrǵyn soǵysqa qatysqanynan ba, əlde alǵyrlyǵynan ba, kez kelgen sharýaǵa yńǵaıly, barlyq istiń kózin taba biletin əkem dombyra tartyp əsem qońyr daýyspen ən de salatyn. Qııan shettegi Qarataý bókteri arasyndaǵy kishkene aýylda tursa da kózi ashyq, jańalyqqa qumar, qazaqsha-oryssha saýatty sóılep, taza jazatyn, jazýy marjandaı bolǵan. Tehnıkany da jetik meńgergen, motordy shashyp tastap jııatyn sheberligi, júrgizýshilik óneri qatarynyń arasynda ańyzǵa aınalǵan edi. Maldy soıyp jiliktegende, qoly-qolyna juqpaıtyn.
Úıde sol zamanda sırek kezdesetin patefon, radıo, motoıkl, shańǵy, konkı, doıby tastary birneshe taqtasymen bolatyn. Óz aramyzda jarystar uıymdastyratyn. Aýyl qarttary renjisip qalsa, mal soıyp, úıge shaqyryp tatýlastyryp júretin, sol kezde bizder ónerimizdi kórsetip birimiz bılep, birimiz ən aıtyp, birimiz əkemiz shyǵarǵan óleńdi jatqa oqıtyn edik. Eshqashan taýsylmaıtyn aýyl tirliginde, jıi jolsaparǵa shyǵa júrip, ózi júrgizýshi, ózi satýshy edi. Sonyń bərine ýaqyt tapqanyna qazir tańǵalamyn. Sol kúni ańǵa shyǵýǵa jınaldy ma, shaǵyn uıalary bar qyzyl kirpishke qorǵasyn quıyp bytyralar daıyndady.
Mundaı kezderi qasynan qalmaı júretin ədetim. Əkem de meniń júrgenimdi qalaıtyndaı kórinip turatyn. Uly shetinep ketip, tórt qyz qatar týylyp, menen keıin uzaq kútken eki uly dúnıege kelgennen be, betimnen qaqpaı, meni «Qara qasqyrym» dep erkeletetin. «Əli bəriń osy qyzdy kútip alyp, shyǵaryp salyp júresińder» deıtin únemi. «Alysqa ketetinimdi qaıdan bildi eken» dep oılaımyn keıde. Aýyl túni erte keledi emes pe, sharýany rettep jatyp qaldyq, qaı ýaqyt ekenin bilmeımin úıdiń artqy jaǵyndaǵy jalǵyz terezeni tarsyldata: «Shango, Shango tur, qasqyr shapty, qyryp barady, myltyǵyńdy al, tez shyq!» degen daýystan oıandym.
Japon soǵysyna da qatysyp, eldiń sońynan qyryq altynshy jyly oralǵan əkemdi qurdastary «Shango» ataıtyn, bul japonsha «Shyǵys Batyry» degen syıly sóz dep qaljyńdaıtyn. Aldyńǵy bólmedegi, ańshylarǵa tən sergek jatyp, shapshań qımyldaıtyn əkemniń bilte shamdy jaǵyp kıinip jatqanyn estip jatyrmyn. Esik sańylaýynan túsken shamnyń jaryǵymen men de turyp ústime qolyma ilkkendi kıip, onymen qoımaı baýyrlarymdy oıatyp, esikke qaraı umtyldym. Əkem qabyrǵada ilýli turǵan myltyǵyn alyp, anama «Balalardy dalaǵa jiberme» dep, esikti nyǵyrlaı jaýyp, syrtqa shyqty. Shapshań qımyldap, terezeniń aldyna keldim. Aýyl ıtteriniń qyńsylap jylaǵandaı jan daýystary estiledi. Əkemniń: «Syrttan, Syrttan» degen aıqaıy alystap barady. Tysta qyzyl tazydan basqa tóbet ıttiń eki kishkene kúshigi de qyńsylaıdy. Sol jyly qalyń qar jaýǵan, qazir ondaı qar joq qoı! Bizdiń taý jaqtaǵy bıik sharbaq qardan kórinbeı qalatyn. Syrtqy esik qysqy aıazdan isinip tolyq jabylmaı tur, men qorqa basyp, esikke jaqyndadym. Sol kezde «Qaıda barasyń?» dep artymnan qolynda fonar shamy bar anam da keldi. Odan əri batyldanyp, esikti jaılap ıterip qaldym.
Aspan shaıdaı ashyq. Aıdyń jaryǵy, qoldaǵy shamnyń jaryǵy… Tań atyp qalǵan sııaqty. Qardyń ústinde shýaqqa bólenip kózi ottaı janyp, shamasy buzaýdaı aqsur tústi, basy dəý, kúltelengen jýan quıryǵy jerge qaraı salbyraǵan úlken qasqyr tur. Yryldaı ma, əıteýir aýzy ashylyp, ezýi yrjıyp, aq tisteri kórinedi. Ol qorqatyn emes, kelseń-kel dep, keýdesin kerip bizge qarap mańǵazdanyp tur. Quddy sheber músinshi jasaǵan eskertkish sekildi. Búkil əlemdegi qasqyrlardyń patshasy dersiń! Erekshe pańdyq bar, shirkin! Moıynyn bolar-bolmas qana erine buryp, ədeıi appaq uzyn tisterin kórsetý úshin aýzyn ashyp turǵandaı. Qorqynyshtan ba, əlde əjemniń aıtqan ertegisinen ǵana biletin qasqyrdy óńimde kórip turǵanyma túsinbegenim be, bərin umytyp, arbalǵandaı qozǵalmastan qansha turǵanym esimde joq. Qasqyrdyń sol turysy sýretke túsirgendeı jadymda əli kúnge deıin saqtalyp qaldy. Keıinnen qasqyrdyń talaı eskertkishin kórdim. Biraq olardyń birde-bireýi maǵan unaǵan emes. Ətteń músinshi emespin! Kerilip turǵan arlannyń aýyl adamdaryna tıgizgen zııanyna qaramastan, sol bir səttegi eskertkishteı sulý beınesi úshin jaqsy kórip, kópke deıin umyta almadym. Qasqyr jaıly əńgime bolsa qalsa, keshe ǵana kórgendeı kóz aldyma keledi de turady. Stýdentterdiń syıyn alyp turyp, «mynaý ózi sol qasqyrdyń tuqymy emes pe?» degen, suraq keýde tusymdy búlk etkizdi…
Esik tutqasyna umtylǵan anam men meni tars etip atylǵan myltyq daýysy selk etkizdi. Kerilip turǵan qasqyr qańq etip, bıik sharbaqtan kórshiniń qorasyna qaraı sekirip joq boldy. Bizden eki úı aryraq turatyn Sərsen molda degen atamyz bar edi.Qasqyr solardyń qorasyna túsipti.Buzaýlaıyn dep turǵan sıyrynyń daýysyn estip, shal men kempiri shamyn ustap qoraǵa qaraı júgiredi. Ózine qaraı atylǵan qasqyrdy kórip, atamyz esikpen qasqyrdyń basyn qysa qoıady. Búkil aýyldy shýlatqan qasqyrdy kempir-shal on mınýt tóńireginde uryp alady.Sol kezde seksenge kelip qalǵan atamyz, myqty-aý arlan qasqyrdy esikpen qysyp ustap turǵan dep oılaımyn qazir. Qaıran aýyldyń qarttary! «Taý balasy taýǵa qarap ósedi» degen osy emes pe!?
Qasqyrmen jekpe-jekke túsken talaı túlki-qasqyr alyp júrgen əkemniń qyzyl tazysy sol aıqasta ajaly týra kelip tur ma, əlde kúshi səıkes kelmedi me, «jaqsy ıt óligin kórsetpeıdi» degen ras eken, aýyldan ketip, súıegin taptyrmady. Əkemniń ańshylyqpen qoshtasýynyń basy osylaı bastaldy-aý deımin. Sodan beri úıdiń bosaǵasyna ıt qutamaıtyn boldy. Bul qasqyr aýrý qasqyr eken dep, erteńine aýdannan dərigerler kelip, aýyldaǵy qasqyrǵa jaqyndaǵandarǵa ıne salyp bir aı emdedi.Arlan qasqyr meniń kishkene aýylymdy bir aı osylaı əlekke salǵan edi. Balalyqpen qasqyrdy endi kórmeıtin boldym dep, ony óltirgenderge ishteı renjip men júrdim.
Al ton tiktirem dep júrgende, aýrý taratýy múmkin dep dərigerler órtep jibergen qasqyr terisinen aıyrylǵanyna marqum Sərsen atam talaıǵa deıin qınalyp júrdi. Terini tórge ilgennen keıin, osynyń bərin eske túsirip, «Meni Məskeýge keltirgen taǵdyr, seni qalaı keltirgen?», degen sózdi daýystap aıtqanymdy baıqamaı da qaldym. Jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótkende sulý qasqyrmen qaıta kezdeskendeı boldym. Osylaı taǵdyr buıryǵymen kelgen terini Elbasy syılaǵan kıiz úıdiń tórine yrym etip ilip edim. Sonaý balalyq kezdegi bir səttik kórnisteı taǵy da, sulý qasqyr kózden ǵaıyp boldy… Ol alysta qalǵan balalyq shaǵymdy, kúndiz esten, uıyqtasam túsimnen ketpeıtin aýylymdy kóz aldyma keltirip turýshy edi. Kimnen boldy eken? Qalaı ǵana batyly bardy eken? Jazda bir myqty qazaq toı ótkizipti osy kıiz úıde, qudaǵa ma, qudaǵıǵa ma ilý etip berdi me? Əıteýir, osy qazaqtyń kıiz úıine zııannyń bəri tek ózimniń qazaǵymnan keledi de, turady. Onysy nesi eken?
Jarqyn ÝTEShOVA, Máskeý
Ýteshova Jarqyn Qońyrbaevna,1956 jyly, 17 ıanvarda, Jambyl oblysy, Sarysý aýdany , Aqtoǵaı aýylynda dúnıege keldi. 1973 jyly mektepti, 1974-1980 jyly Almaty qalasy,Abaı atyndaǵy Pedagogıkalyq ınıstıtýtyń, Jaratylys taný (EGF) fakýltetiniń hımııa–bıologııa mamandyǵyn bitirdi.1980-1988 Aqtaý qalasynda № 11 metepte muǵalim jáne dırektordyń orynbasary boldy.
- 2005-2007 jyly Máskeý qazaq balalaryn qazaq tilinen oqytý úshin,Qyzylorda qalasy, Qorqyt –Ata atyndaǵy ýnıversıtettiń , fılıologııa fakýltetin syrttaı oqyp aıaqtady.
-1988 jyldan,Máskeý qalasynda sol kúnnen Máskeý qazaq dıasporasynda qoǵamdyq, volonterlik jumyspen aınalysyp, qazaq dıasporasy balalaryn ana tilinen oqytyp keledi.
- 2000-2008 jyldary, Máskeýdegi «Qazaq tili» qoǵamynda Tóraǵanyń orynbasary boldy.QR-nyń Reseıdegi Elshiligimen birge qazaq halqynyń mádenıetin, ana tilin shet elde ulyqtaý jumystaryna qatysýda.
-2008 jyldan Máskeý qalasynda, «Halyqtar dostyǵy men ulttyq mádenıetterin saqtaý jáne qoldaý «Astana» qoryn quryp, osy kúnge deıin osy qordyń prezıdenti.
- 2004-2014 jyldary úzbeı,Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń jarlyǵymen QR –da qazaq tili men ádebıeti boıynsha Qazaqstanda ótetin «Qazaqstan –ata jurtym, qasıetim –ana tilim» atty Halyqaralyq olımpıadaǵa dıaspora balalaryn oqytyp, óz qarajatymen qatysty.Nátıjesi: 6 oqýshy Qazaqstanǵa oralyp,qyzmet etýde.
-2005-2010 jyldary Reseı Syrtqy Ister Mınıstrliginiń Nahabınodaǵy golf-klýbyna Elbasy N.Á.Nazarbaev syılaǵan kıiz úıdi qamorlyqqa alyp, «Naýryz» merekesi, «Elshiler kúni», «Qarııalar kúni», «Densaýlyq kúni» atty keshter ótkizip otyrdy.
- 2003- 2010 jyldar aralyǵynda Aqtóbe, Túrkistan, Taraz, Shymkent, ólkesindegi tarıhı jerlerge, Máskeýdegi qazaq qarııalary men qazaq balalaryn birneshe ret , tegin saıahatqa apardy.
-2005 j.Máskeýdegi qazaq dıaspora ómirine arnalǵan,«Júregimniń júgi kóp»,
-2006 jyly «Máskeý Qazaq tili qoǵamyna -15 jyl» atty kitaptary jazylyp shyqty.
- 2007 jyly «Saǵynyshym jyryma qanat bergen» atty kitaby jaryq kórdi.
-2010 jyly, Eki el arasyndaǵy dostyq kópir atty taqyryppen, «Máskeý: Ómir ózen» atty kitabynyń Almatydaǵy Jazýshylar úıinde , Taraz qalasynda, Sarysý aýdanynda , Qordaı aýdanynda osy kitaptyń tusaýkeseri ótti.
- 2012 jyly Belorýssııa memleketinde ótken «Álem ulttarynyń folklory» atty festıvalda gran-prıdi jeńip alǵan, qazaq jastarynyń jetekshisi boldy. Nátıjesinde jeńimpaz oqýshy Qazaqstandaǵy joǵarǵy oqý orynyna grantqa qabyldandy.
-2014 jyldan QR –nyń Reseıdegi Elshiliginiń Reseı boıynsha qazaq tilinen uıymdastyryp kele jatqan olımpıadasynyń belsendi alqa múshesi.
- 2016 jyly, «Ult qasıeti» nemese «Máńgilik eldiń syrttaǵy urpaqtary» atty kitaby jaryq kórdi. Osy jyly, Máskeý Ulttar úıinde, «Ádebıette shekara joq» , 2021 jyly « Poezııada shekara joq» keshteri ótti. Keshke Máskeýde turatyn ulttar ókilderi qatysty.
- 2017 jyly Orynbor qalasyna qazaq jastarymen «Ulttyq tilimiz jáne mádenıetimiz» atty kezdesýge shaqyryldy.Osy jyly qazaqtyń bel aqyny Tólegen Aıbergenovtyń 80-jyldyq toıyn Máskeýdegi Ulttar úıinde ótkizdi.
-2018 jyly, Máskeý qalasynda ,QR-nyń Reseıdegi Elshiligimen birge «Orenbýrgskıı pýt Ahmeta Baıtýrsynova» atty kitaptyń tusaýkeserin, 2021 jyly Ahmet Baıtursynovqa arnalǵan « Ult ustazy» atty dóńgelek stol otyrysyn uıymdastyrdy.
-2020 jyly,21-fevralde «Abaı-175» toıyna arnap,Qazaqstannyń Reseıdegi jáne Germanııadaǵy Elshilikteriniń qoldaýymen, Germanııa memleketiniń Berlın qalasynda «Eýrazııa aqyndary» atty ádebı-mýzykaly kesh ótkizdi.Bul keshke Evropadaǵy memleketterde turatyn qazaq dıasporasy ókilderi qatysty.Estafeta Franııada turatyn qazaq dıasporasy ókilderine tapsyryldy. Aldaǵy ýaqytta Abaıdy , qazaq halqyn shet elderge tanystyrý maqsatynda, Amerıka shtattarynda osy taqyrypta kesh ótkizý josparlanýda.
Máskeý qalasynda jyl saıyn ótetin «Naýryz» merekesinde 2000 jyldan osy kúnge deıin, qazaqtyń ulttyq buıymdarynan kórme uıymdastyryp keledi. Qazaqstannyń Reseıge shekaralas oblystarynnan ulttyq buıymdar kórmeleri uıymdastyrý josparlanýda. Máskeýdegi jergilikti úkimetpen birge barlyq qoǵamdyq jumystarǵa qatysyp keledi.
Shet elde turyp jatqan 35- jyl ómirin qazaq halqy mádenıetin,salt-dástúrin, tilin saqtaý jolyna jumsaýda.
Ýteshova Jarqyn Qońyrbaevna, Halyqaralyq Jazýshylar Odaǵynyń múshesi, Qazaqstan Respýblıkasy Jýrnalıster Odaǵynyń múshesi, Qazaqstan Ulttyq «Ana tili» gazetiniń Reseıdegi shtattan tys koorospendenti, Máskeý qalasyndaǵy, «Halyqtar dostyǵy men ulttyq mádenıetterin saqtaý jáne qoldaý «Astana» qorynyń prezıdenti.
"Adyrna" ulttyq portaly
