Qazaq poezııasynyń HH ǵasyrdaǵy alyp shyńy - Muqaǵalı Maqataev. Aqyn týraly estelikterdiń ózi de birqydyrý. Solardyń biri de biregeıi - aqyn, jazýshy Ulyqbek Esdáýletovtyń "MEN KÓRGEN MUQAǴALI" atty essesi.
«JYNDY»
1973 jyly qysqa salym Almatyda jas aqyn-jazýshylardyń keńesi ótti. Semınarlarǵa bóle bastaǵanda men Qadyr Myrzalıevtiń sekııasyn tańdadym. Jazýshylar odaǵynyń birinshi qabatyndaǵy keń kabınet. Qadekeńniń kómekshisi retinde aqyn Aıan Nysanalın shetimizden tizimdep otyr. Ərqaısysymyz ornymyzdan turyp, qaı oblystan kelgenimizdi, qaıda oqyp, qaıda jumys isteıtinimizdi saırap jatyrmyz. Bir mezette taýdaı denesimen Muqaǵalı Maqataev kirip kelip, shúńirek kózin jaǵalata barlaı qarap turdy...
- Sen qaı balasyń? – dedi oǵan Qadyr aǵa. Kúlip jiberdik. Muqań jymıyp, ezýin jıǵansha Aıan aǵamyz da əzilmen:
- Muqaǵalı Maqataev. Məskeý. Stýdent! – dep shuqshıyp tizimge engizgen boldy. Taǵy da dý kúldik. Sóıtsek, Muqaǵalı aǵa shynynda da Məskeýden kelipti. M. Gorkıı atyndaǵy Ədebıet ınstıtýtynyń Joǵary ədebı kýrstarynda oqyp júrgen kezi eken. Ol:
- Myna jas perilerdiń óleńderin tyńdaýǵa keldim, – dep, usynǵan tórge shyqpaı, bir shetke otyra saldy.
Retimen óleń oqımyz. Alma-kezek talqylaý. Muqaǵalı da bar ynty-shyntymen tyńdap otyr. Kókshetaýdan kelgen Jərken Bódeshev, Jezqazǵannan Júrsin Ermanov erekshe jyrlarymen kózge shalyndy. Qadyr aǵamyz bir jas aqynnyń (atyn umyttym) óleńderi týraly aıta kelip:
Sóz saptasynda erkindik bar. Tabıǵılyq seziledi. Týra Muqaǵalısha jazady eken, – dep maqtańqyrap edi, Muqaǵalı aǵamyz:
- Əı, Qadyr, sen mynaý bala ekeýmizdi bir qapqa salyp qoıdyń ǵoı. Syıa qoıar ma ekenbiz? – dep ornynan turyp, syrtqa shyǵyp ketti.
Túski úzilis kezinde Muqaǵalı aǵa kezdesip qalyp, manaǵydaı emes, səl qyzyńqyrap alǵan eken:
- Qyztalaqtar, beri kelińder. Qadyrdyń semınary bitse, endi meniń semınarym bastalady, kəne, óleń oqyńdar, – dep bizge de oqytyp, ózi de oqı bastady. Ol kúrkiregen daýsymen bir óleńin oqyp turǵan kezde keýdesi talystaı, moıny biteý, dóı qara bireý kele sala, aı-shaı joq, Muqaǵalıdyń arqasynan jýan judyryǵymen bar kúshimen dúńk etkizip bir qoıdy. Óleń oqyp turǵan Muqań yńq etip qatty aýyrsynyp qalyp, mol denesimen burylyp:
- Óı, jyndy, senbisiń? Jónshilikpen óleń de oqytpaısyńdar. Men bul jerde óz semınarymdy ashyp tursam... Ókpemdi aýzyma túsire jazdadyń ǵoı. Jyndy... – dep keńk-keńk kúle berdi de, bizge. – Bul Ramzaı ǵoı... Ramazan Toqtarov degen prozaık aǵalaryń, – dep tanystyryp, – «Ertis muhıtqa quıady», – dep qosyp qoıdy. «Ertisimiz» qarq-qarq kúlip, «muhıtyna» qaraı jóneldi. Qaısysy «jyndyraq» ekenin aıyra almaı qaldym.
<<REKVIEM» QALAI TÝǴAN?>>
Keıinirek, sodan on shaqty jyl ótkende, Muqaǵalı alty aı oqyǵan sol Məskeýdegi Ədebıet ınstıtýtynyń Joǵary ədebı kýrsynda Ramazan Toqtarov aǵa ekeýmiz de eki jyl birge oqydyq. Jetekshimiz, orystyń belgili aqyny Aleksandr Mejırovtyń alǵashqy dəristerin tyńdaǵanda-aq men Maqataevtyń «Rekvıem. Jan azasy» poemasynyń qalaı týǵanyn túsindim. Orys aqyndary qurmettep «metr» ataıtyn Mejırov alǵashqy birneshe sabaqty qatarynan Pýshkınniń «Moart pen Salerıine» arnady. Aldymen spektakl mətini jazylǵan kúıtabaq oınatty. Opera arııalaryn magnıtofon taspasynan tyńdatty. Ózi ər shýmaq, ər sózine tereń taldaý jasap, janyn sala túsindirýge tyrysty. Sońynan ataqty bir teatr ərtisin shaqyryp əkelip, poemany mənerlep oqytty.
Moart: Tak slýshaı.
Nedelı trı tomý, prıshel ıa pozdno Domoı. Skazalı mne, chto zahodıl Za mnoıý kto-to. Otchego – ne znaıý, Vsıý noch ıa dýmal: kto by eto byl?
I chto emý vo mne? Nazavtra tot je Zashel ı ne zastal opıat menıa. Na tretıı den ıgral ıa na polý S moım malchıshkoı.
Klıknýlı menıa;
Ia vyshel. Chelovek, odetyı v chernom, Ýchtıvo poklonıvshıs, zakazal Mne «Requiem» ı skrylsıa. Sel ıa totchas I stal pısat – ı s toı pory za mnoıý Ne prıhodıl moı chernyı chelovek;
A ıa ı rad: mne bylo b jal rasstatsıa S moeı rabotoı, hot sovsem gotov Ýj Requiem. No mejdý tem ıa...
Salerı:
Chto?
Moart:
Mne sovestno prıznatsıa v etom...
Salerı:
V chem je?
Moart:
Mne den ı noch pokoıa ne daet
Moı chernyı chelovek. Za mnoıý vsıýdý Kak ten on gonıtsıa. Vot ı teper Mne kajetsıa, on s namı sam – tretıı sıdıt.
Bul úzindiden Pýshkınniń bul shaǵyn tragedııasynyń Muqaǵalıǵa «Rekvıemge» ǵana emes, orys aqyny Sergeı Esenınge de «Qara kisi» poemasyn jazýǵa túrtki bolyp, qozǵaý salǵany anyq baıqalady.
Taǵy bir sabaqtarda nemis aqyny Raıner Marııa Rılkeniń «Daýystar» atty poemasyndaǵy «Jetimder jyry», «Jesirler jyry», «Soqyrlar jyry», «Qaıyrshynyń jyry», «Alapester jyry» sııaqty tolǵaýlary sóz boldy. Muqaǵalı aǵamyzǵa Pýshkın men Rılkeniń osy shyǵarmalary qosa-qabat qatty əser etip, «Rekvıemdi» týǵyzǵany aıdan anyq.
Bul jaýhar týyndylardy men de oqyp, men de tyńdadym. Maǵan da əseri erekshe boldy. Alaıda, Muqańnyń «Rekvıemindeı» tylsym syrly dúnıe meniń qalamyma orala qoımady...
Tver býlvaryndaǵy ınstıtýttyń biz oqıtyn korpýsynda úlken qara dıvan turatyn. Oqý bóliminiń meńgerýshisi Vera Averıanovna Malıýkova: «Bul – Qazaqstannyń dıvany», – deıtin. Onyń sebebin keıin túsindim. Aleksandr Mejırov birde úzilis kezinde: «Myna dıvanda bizde tyńdaýshy bolǵan qazaq aqyny Muqaǵalı Maqataev keıde uıyqtap jatatyn dep estidim. Ony jurt ishedi desti. Biraq ol meniń sabaǵyma eshqashan iship kelgen emes. Joıqyn talant edi. Ony nege saqtaı almadyńdar?» – dep surady.
Bul maǵan ǵana emes, búkil ultymyzǵa, qoǵamymyzǵa, memleketimizge qoıylǵan suraq edi.
«BATYR BALA BOLATBEK»
Birde aqyn Dəýitəli Stambekov ekeýmiz bas poshtanyń tusynan óte bergende:
- Əı, batyr bala Bolatbek, beri kel! – degen zor daýysqa jalt qarasaq, eńgezerdeı, aq kóılegi alqam-salqam bir kisi Dəýitəlini saýsaǵynyń ushymen shaqyryp tur eken.
- Muqaǵalı aǵa ǵoı, səlem bereıik, – dedi Dəýitəli. Jaqyndap, jarysa səlem berdik.
- Áı, batyr bala Bolatbek, mende atańnyń basy bar, sende ne bar, qosylmaımyz ba? – dep ol qaltasynan Lenınniń beınesi bederlengen bir somdyq sólkebaıdy shyǵaryp, alaqanynda salmaqtaı sekirtti. Biz sońǵy aqshamyzdy jumsap qoıǵan edik, qaltamyzdan ondaı «atamyzdyń basy» da tabylmaı, qıbyjyqtap, tezirek jylystaı jóneldik.
- Aǵamyz qoıǵan atyń jaqsy eken, – dedim jolda. Meniń «Baldyrǵanǵa» Bolatbek týraly óleńim shyqqan edi, sodan beri meni Muqań «Batyr bala Bolatbek» dep ataıtyn boldy, – dedi Dəýitəli.
<<QOLTAŃBA>>
Bir kúni QazMÝ-degi sabaq ústinde esik sart ashylyp, aýdıtorııaǵa kýrstasymyz, ənshi Jənibek Kərmenovpen birge Muqaǵalı Maqataev kirip keldi. Stılıstıkadan dəris beretin ustazymyz Bərı Manasbaev:
- Aınalaıyn Muqaǵalı, men sabaq ótkizip jatyrmyn ǵoı. Bolmaıdy. Keıinirek úziliste kelersiń. Bara tur... – dep shyr-pyr boldy.
- Əı, Bórı, – dedi Muqaǵalı onyń esimin burmalap, – sen ylǵı oqytyp júrsiń ǵoı, myna jas aqyndarǵa men de bir ret sabaq berip kóreıin.
Bizge qyzyq kerek:
- Oqytsyn, oqytsyn! – dep shýyldap, óre túregeldik. Bərı aǵaı amalsyz kelisip, minbedegi ornyn bosatyp berýge məjbúr boldy.
Muqaǵalı minbege shyqqannan keıin qoltyǵyna qysqan kitaptaryn alyp shyǵyp, joǵary kótere kórsetip:
- Mynaý – meniń baspadan jańa ǵana shyqqan «Aqqýlar uıyqtaǵanda» degen óleń jınaǵym. Boıaýy kepken joq, satýǵa əli túspegen. Menen basqa aqyndar osyndaı kitaby shyǵa qalsa, eń aldymen bastyqtarǵa, redaktorlarǵa, ózin maqtap jazatyn synshylarǵa jaǵympazdanyp aparyp syılaıdy. Al men ondaı atqaminerlerge emes, ózderińe əkelip otyrmyn. Avtorǵa tıesili on danasyn jańa ǵana aldym, sony endi senderge taratamyn, – dep qolyna qalam alyp, qoltańba berýge yńǵaılana bastady.
Jigitter: «Maǵan! Maǵan!» – dep umtylysqanda arasyna men de qystyrylyp, kitapqa qol sozyp jatyr edim, eń alǵashqy bolyp avtograf alǵan Jənibek Kərmenov qolymnan tartyp: «Beri shyq», – dep jurttan jyryp alyp shyqty.
Aqyn aǵanyń kitabyn tegin taratyp alǵanymyz uıat bolady. Sen ekeýmiz jigitterden aqsha jınap jibereıik, – dedi. Biz tıyn-teben jınap bolǵansha Muqań da qoltańba berip, kitaptaryn taratyp úlgergen edi.
Bireýden bir som, bireýden úsh som, bes som dep júrip, qaltamyzdaǵy barymyzdy jınap, Jənibektiń qolyna ustattyq. Ol búktep aparyp, Muqaǵalıdyń keń shalbarynyń qaltasyna súńgitip jiberdi. Aqyn aǵamyz kitaptaǵy óleńderiniń bir-ekeýin oqyp berip, bizdi de qaryq qylyp, ózi de razylyqpen qoshtasty.
Muqańa aqsha jınaımyn dep júrip kitapsyz, qoltańbasyz qaldym. Bəribir bərimizge túgel jetpeıtin edi.
Tústen keıin sabaqtan shyqsaq, ýnıversıtet qarsysyndaǵy «Aqqý» kafesi tusyndaǵy arqalyqty uzyn oryndyqta manaǵy Muqaǵalı aǵamyz qoly salbyrap, shashy shashyrap, shalqasynan, beımaral uıyqtap jatyr eken. Qasynan ótken mılıııanyń birde-biri oǵan tıispedi. Tańyrqap, qaraı-qaraı aınalyp óttik.
«JEZDE»
QazMÝ men «Almaty» qonaqúıiniń ortasyndaǵy jurt «garmoshka» atap ketken «Gúlder» kafesinde syra iship, óleń oqyp otyr edik, Muqaǵalı aǵa kirip keldi. Tórimizge shyǵaryp, syılaı bastadyq. Ishimizdegi eti tiri eresegimiz Serik Baıhonov ol kisimen burynnan aralas-quralas eken. Bizben tanystyrdy.
- Aqyn bolsa óleń oqysyn, – dedi Muqań.
«Ymyrtta yzǵyn qolatta», – dep jaılap bastap oqyp shyqtym. Ol səl tunjyrap otyrdy da:
- Taǵy oqy! – dedi. Birneshe óleńdi taǵy jatqa soqtym. Muqaǵalı aǵa yqylasyn jasyrmady.
Maǵan alǵy sóz surap talaılar keledi. Nesipbek Aıtovtan basqasyna jazǵan joqpyn. Ol da talant. Qaısybireýge jazǵansha osy saǵan nege jazbaımyn? Saǵan sət sapar tilep, alǵy sóz jazyp bereıin, – dedi.
- Ulyqbekke «sət sapar» kerek emes. Qadyr Myrzalıev jazyp qoıǵan, – dedi meniń «advokatym» Baıhonov.
- Ə, Qadyr taǵy aldymdy orap ketken eken ǵoı, – degen ol, – sen osy aqyn Esdəýlet Kəndekovtiń kimisiń? Balasy emespisiń? – dep surady. Ondaı qart aqynnyń bolǵanynan habardar edim, kózəınekti, úshkir seldir saqaldy sýretin de kórgenmin. Men jaýap berip úlgergenshe, aýzy jyldam Serik Baıhonov:
- Dəl ózi! Ulyqbek sol Esdəýlettiń balasy, – dep jiberdi. Meniń únim shyqpaı qaldy.
- Alǵashqy óleńińdi qaıta oqyshy, – dedi Muqaǵalı. Qaıta oqydym. Baıqaımyn, əser etken sııaqty.
- Jańa óleńderimdi jatqa bilmeı turǵanym. Seniń myna óleńderińe jaýap beretindeı jyrlar úıdegi qara dəpterde. Úıge júrińder, óleń oqımyn, – dedi Muqaǵalı.
- Baramyz! – dedi Baıhonov. Qurqol barmaıyq dep, jolda birer shólmek sharap aldyq.
Alakóleńke ortańǵy bólmeniń tereze perdesin ysyryp edi, samaladaı jarqyrap ketti.
- Mynaý meniń jazý ústelim, al mynaý turǵan meniń Abaıym, – dedi Muqaǵalı kirgen bette. Ústel ústinde aq gıpsten somdalǵan uly aqynnyń bas músini tur eken. – Osyndaǵy «Men – abaıtanýshymyn» dep keýde qaǵyp júrgenderdiń eshbireýiniń úıinde mundaı Abaı músini joq. Mende ǵana bar! Kórdińder me? Eger men úıge keıde silteńkirep kelsem – Abaı atam teris qaraıdy, al saý kelsem – oń qabaǵyn beredi. Sondaıda men jazýǵa otyrsam – Abaı atam dıktovat ete bastaıdy. Meniń jazyp júrgenderim – óz óleńderim emes, Abaıdyń dıktovkasy, – dedi Muqaǵalı Maqataev aǵamyz.
Biz músindi tamashalap turǵanda Muqań meni shyntaǵymnan ustap, asúıge jetelep əkelip, əıeline:
- Lashyn, súıinshi, mine, men seniń baýyryńdy taýyp əkeldim. Bul – Ulyqbek degen seniń Esdəýlet atańnyń balasy eken, ózi de tuqymyna tartqan, myqty aqyn, – dedi. Sol-aq eken, Lashyn jeńgeı meni bas salyp qushaqtap, kórise jóneldi:
- Aınalaıyn baýyrym, barmysyńdar?! Meniń de artymnan izdep keletin týystarym bar eken ǵoı! Jezdeńniń júrisi bolsa mynaý, osynyń eteginen ustaımyn, babyn tabamyn, balasyn baǵamyn dep júrip tórkinimnen ajyrap qaldym. Qalaı, el-jurt, aýyl-aımaq aman ba? – dep kózinen jasy móltildep, et jaqyndarynyń attaryn atap surap, jik-japar boldy. Mundaıdy kútpegen men abdyrap, sasyp, aýzymnan sózim túsip, kúmiljip turmyn. Ne aıtarymdy bilmeı, birese bas shaıqap, birese bas ızep, murnymnan mińgirleı berdim.
Muqaǵalı meniń sasqan túrimdi baıqady ma, tez ajyratyp ala jóneldi de «úıirime» əkelip qosyp ketti. Ol qaıta aınalyp kelgen kezde men:
- Muqa, sizdiń əlgi aıtqan Esdəýletińiz kim edi? – dep suradym.
- Esdəýlet Kəndekov degen aqyndy estýiń bar ma? Sen sonyń balasy emes pe ediń?
- Joǵa... bərin búldirgen anaý Serik Baıhonov qoı. Men sonaý Óskemenniń Zaısanynda týǵam, Esdəýlet degen babam eken, kórgen de emespin, ol kisi basqa adam, sizdiń Kəndekovke sorpasy qosylmaıdy.
- O, qyztalaq, men seniń əkeńdi Qaskeleńniń Esdəýletimen shatastyrǵam ǵoı. Ondaı-ondaı bola beredi. Eshteńe etpeıdi. Eń bastysy, kimnen týsań da sen aqynsyń.
- Oǵan túk qatysym joq. Lashyn apaıdan uıat boldy ǵoı. Men ol kisige baryp aıtyp, eshqandaı da týysy emestigimdi túsindirip kele qoıaıyn, – dep asúıge umtylyp edim, Muqań:
- Endi bolar is boldy, typyrlamaı otyr. Meniń baıqaýymsha, qazanǵa qazy-qarta tústi, tońazytqyshqa kóp juldyzdy konıak kelip qaldy. Sonyń bəri Lashynnyń tórkininen kelgen «inisi» – seniń qurmetińe. Sen – baldyz, men jezde boldym. Osy týystyqty jýý kerek. Əıtpese, qazir baryp shynyńdy aıta qaldyń deıik, odan ne utamyz? Onda jeńgeń ashýlanyp, myna mol dastarqannan túk tatyrmaı, ózińdi úıden qýyp shyǵady. Senimen qosa meni de qýady. Sondyqtan endi qyńq etpe! – dep basý aıtty. Ótirik aıta almaıtyn kezim edi, ilkide nəýmezdenip otyryp, birazdan soń, qyza kele, «baldyzdyń» róline kirip ketip, Qudaı bere salǵan «jezdemmen» qyljaqqa bastym. Tipti bir sətte:
- «Óleń oqı almaısyń, olaı oqymaıdy, bylaı oqý kerek!» – dep qolyndaǵy qara dəpterin julyp alyp, shyryldap oqyp tur ekenmin.
- Əı, mynaý baldyz tentek qoı ózi, – dep Muqań keńk-keńk kúle beredi. Keıin estisem, Muqaǵalı Maqataev radıoda dıktor bolyp istegen, jyrdy mənerlep oqýdyń has sheberi eken. Ony men qaıdan bileıin?!
<<ShYT ORAMAL>>
Sol bir tusta Almatyda qalyń tumaý órship turǵan. Bizdi qoıyp, Məskeýdegi Brejnevtiń ózi tumaýdan qajyp, KSRO Ǵylym akademııasynyń prezıdentin shaqyryp alyp: «Grıpke qarsy bomba oılap tabyńdar!» – dep buıyrypty dep estigen kezimiz. Bir ýaqta, murnym bite bergen soń, qaltamnan betoramalymdy shyǵaryp edim, Muqaǵalı aǵa baıqap qalyp:
- Oramalyń jaqsy eken, qaıdan aldyń? – dep surady. Onyń dardaı basymen qaıdaǵy bir túkke turmaıtyn betoramalǵa kózi túskeni tańyrqatyp:
- Osy joly aýylǵa kanıkýlǵa barǵanda... Bir naǵashymyz qaıtys bolyp, janazada jyrtysqa tıgen, – dedim.
- Qanshaǵa kelip edi?
- Júz tórtke kelip qaıtty, – dedim men.
- Júz tórtke deımisiń? Apyrym-aı, ə?! Uzaq jasaǵan eken. Aljymaı óldi me? – dep Muqań yntyǵa tústi.
- Joq, aljymaı óldi. Ony júzden asty dep eshkim de oılaǵan joq. Óıtkeni óle-ólgenshe aýlanyń qaryn kúrep, sypyryp-sıyryp, typyńdap, tynym almaı júrip, aýyrmaı-syrqamaı júrip ketipti. Pysyq shal bolatyn.
- Qane, bere turshy, – dep Muqań qolyn sozdy. Ustata berdim. Betoramal degenim aqzý shyt matanyń qıyǵy bolatyn, ədemi teńbilderi bar. Muqaǵalı ony qolymen aıalaı ustap, betine, mańdaıyna tıgizip, ýmajdap-ýmajdap qoıdy da:
- Əı, baldyz! Men keıingi kezde ólip qalamyn ba dep əldeneden qaradaı qorqyp júrmin. Sen myna oramaldy maǵan ber. Yrym bolsyn. Júz jasaǵan naǵashyńnyń jasyn berer me eken? Al sen meniń oramalymdy al. Aıyrbastaıyq. Jassyń ǵoı. Aldymen meniń jasyma jetip al. Arǵy jaǵyn taǵy kóre jatarsyń, – dep, qaltasynan óz oramalyn sýyryp alyp, maǵan ustata saldy. Shyty shylqyldaǵan ter eken. Birden qaltama súńgittim...
Biraz ýaqyttan keıin úıge qaıtyp kele jatyp, tumaýdyń kesirinen taǵy da muryn súrtýge týra keldi. Qaltamnan alyp shyqqan shyt oramaldy tumsyǵyma aparar-aparmastan birden tyjyryndym: ay terdiń qońyrsyǵan kúlimsi ıisi múńk etip, qolqamdy urdy, ózi shylq-shylq! Kirpııaz emes edim, sonda da bolsa jaǵymsyz jat ıisti jaqtyrmaı, jıirkenip, jolǵa laqtyryp jiberip, kete bardym.
...Kúnder ótti. Birde Jazýshylar odaǵynda Jarasqan Əbdirashevti kútip tursam, bir saqaldy orys maǵan qarap:
- Sen kimsiń? – dedi.
- Men – aqynmyn! – dedim shirenip.
- Qandaı aqynsyń?
- Myqty aqynmyn.
- Atyń kim seniń?
- Ulyqbek Esdəýletov.
- Ondaı aqyndy estimeppin...
- Estimeseń – estısiń!
- Al men seniń aqyndyǵyńdy birden teksere alamyn.
- Qalaı teksermeksiń? Men oryssha jazbaımyn. Túkti de túsinbeısiń ǵoı.
- Qazir meniń bir dosym osynda kelýi kerek. Soǵan teksertemin. Ol bərin dəl synaıdy.
- Ol kim? - Kelgende bilesiń. - Óziń kimsiń?
- Aqyn Sergeı Kıselevpin. - Toqta, sen Óskemennensiń ǵoı. Estigenmin. Ekeýmiz jerlespiz.
- Meni bilemisiń? – dep saqaldy orysym kədimgideı qýanyp qaldy. Sosyn:
- Mine, meniń əlgi aıtqan dosym keldi, – dedi. Qarasam – kelgen Muqaǵalı Maqataev eken.
- Muqaǵalı, dosym, – dedi Sergeı, – myna jas jigit myqty aqynmyn deıdi. Synap bershi.
- Sen, Sergeı, əli kúnge deıin Ulyqbekti tanymaısyń ba? Men ony bilemin. Baldyz, sen syılaǵan oramaldy men əli saqtap júrmin. Mine, kórdiń be?
– dep ol aqshubar betoramaldy qaltasynan kóleń etkizip sýyryp aldy da, – meniń saǵan bergen oramalym qaıda? – dep surady.
- Men... ony... – dep kúmiljip baryp, «...laqtyryp jibergenmin» dep aıtyp qala jazdap, – basqa kıimniń qaltasynda qaldyryp ketippin... – dep qutyldym. «Nesine laqtyrdym eken?». Osy oı meni əli kúnge deıin mújıdi. «Tym bolmasa jýyp alýǵa bolar edi ǵoı...»
Aqyn aǵa qaıtys bolǵannan keıin, jetisi ótken kúni, kúıikten ishken onyń dosy Sergeı Kıselev: «Mýkagalı, postoı!» – dep aıǵaılap, bıik balkonnan sekirip óldi dep estidik...
«MUQAǴALI MAQATAEVQA JOL BERIŃDER!»
Birde aqyn dosym Erlan Baǵaev ekeýmiz trotýarda kele jatyr edik, sońymyzdan:
- Jol berińder! Jol berińder! – dep aıǵaılaǵan zor daýys estildi. Ańtarylyp tura qaldyq. Kúrkirep keledi.
- Jol berińder! Jol berińder! Muqaǵalı Maqataevqa nege jol bermeısińder? Əlde onyń eńbegi sińgen joq pa? Jol berińder! Jol berińder!
Əlginde ǵana «Shahta» degen ashanada qos qolyn qaıshylap, shashy tógilip: - «Əldıle, ólim, əldıle», – dep óleń oqyp otyrǵanyn kórgen edik. Baryp səlem bergenbiz. Sharabyn əpergenbiz.
- Jol berińder!
Yǵysyp jol berdik. Kúndeı kúrkirep, bulttaı burqyrap qasymyzdan óte shyqty. Sońymyzdan myrs-myrs kúlki estildi. Moıyn bursaq, joǵary kýrs stýdentteri Saýytbek Abdrahmanov pen Zamanbek Əbdeshev eken. Mysqylshyl Saýytbek:
- Úlken aqyn kele jatqanda kishkentaı aqyndar jol beredi eken ǵoı, – dep túıredi.
Səl júre túskende Almatynyń qazirgi Abylaı han jəne Bógenbaı kósheleriniń qıylysynda əlginde ǵana ekpindeı ozyp ketken Muqaǵalı aǵamyz tur eken.
- Əı, balalar, beri kelińder. Myna qaptaǵan mashınalardyń bireýi meni basyp keter nemese men bireýin basyp ketermin. Kósheden ótkizip jiberińder, – dep Erlan ekeýmizdi qushaǵyna aldy. Sóıtip qoltyǵyna kire bergen bizge alma- kezek qarap qoıyp:
- Seniń əkeń Uzaq maǵan kóp jaqsylyq jasaǵan. Sen meniń óz baýyrymsyń. Ony bilemisiń? – dep Erlannyń betinen súıdi de, maǵan burylyp, kózin alaıtyp:
- Sen qyztalaq qaıdan júrsiń? – dedi kósheden ótip bolǵan kezde. – Qazir Jazýshylar odaǵyna baramyn. Men kirgende ondaǵy otyrǵandardyń bəri qashyp, inderine tyǵylady. Tipti kabınetterin kilttep alady. Birge júrińder, qyzyq kóresińder, – dedi. «Izdegenge – suraǵan», biz ekeýmiz eleńdep, eleýreı bastap edik, Muqań Jazýshylar odaǵynyń tabaldyryǵyna jete bere kilt toqtady. – Joq, «qyzyq kórsetem» dep senderge zııanym tıip keter. Əli jassyńdar. Bolashaqtaryń aldaryńda. Menimen júrgenderińdi bireý-mireý kórip qalsa: «Bul ekeýi Muqaǵalımen birge iship júrgen», – dep aǵash atqa teris mingizer. Qaıtyńdar, qyztalaqtar! – dep ekeýmizdi óz qolymen keri buryp, saýyrymyzdan sıpap qoıa berdi de ózi ishke enip ketti. «Qaıt» degenge qaıta qoıar degen, izinshe biz de kirdik.
Muqaǵalı aǵa kireberistegi aına aldyna baryp, shashyn tarap, kostıýminiń jaǵasyn, óńirin túzep, túımesin salyp, salıqaly-salmaqty bolyp shyǵa keldi. Sol-aq eken, ishten shyǵyp kele jatqan birneshe jazýshy buryla qalyp, onymen jamyrasa amandasyp jatty. Biz jaqyndamaı, syrttaı baqylap turdyq. Əlgi jazýshylardyń bireýi:
- Əı, Muqaǵalı, sen endi adam bolypsyń ǵoı, – dep qalyp edi, Muqań birden shart ketti:
- Sen, nemene, meni buǵan deıin adam emes, esek dep pe ediń?!
Aǵamyz nildeı buzylyp, burqan-talqan ashýlanyp, «Qalamgerge» qaraı tartty. Əlgi abaısyz ba, qasaqana ma, aıtylǵan bir aýyz sózden-aq jaralanyp qalǵany anyq edi...
<<QAZ URLAÝ>>
«Jazýshy» baspasyna Narynqoldan aqyn Erkin Ibitanov keldi.
Onyń esimine mektep oqýlyǵyna kirgen «Qoıshylar» poemasy men kýrstasym, narynqoldyq aqyn Batyq Məjıtulynyń dəripteýleri arqyly qanyq edim. Qoljazbasynyń jaıyn sóılesip otyrǵanda ústimizge ekpindeı basyp Beken Əbdirazaqov kirdi. Amandyq-saýlyqtan soń:
- Əı, Erkin, kúnde kelip jatqan joqsyń, bylaı shyǵyp, júz gramm əpermeısiń be? – dedi ol.
Erkin aǵa shyrt etti:
- O neniń aqysy?
- Biz senen kúnde iship júrgen joqpyz ǵoı... - Aýylǵa kelseńder: «Bular astanadan kelip qaldy», – dep biz jaıylyp jastyq, ıilip tósek bolamyz, mal soıyp, aldaryńa araqtan darııa aǵyzamyz. Endi qalaǵa kelsek taǵy da solaı, biz syılaımyz. Sonda ədilet qaıda? «Dúnıe – kezek» degen bar emes pe edi? Qonaqjaılyqty umyttyńdar ma? Qaıta Almatyǵa anda-sanda bir kelgenimde menen dəmete bermeı, bir ýaqyt ózderiń de birdeńe əperýleriń kerek emes pe?
- Erkin, beri qarap, sóz tyńdashy. Alla taǵalanyń ózi bizdi mynaý ash qalaǵa qamap qoıǵanda, bizdi asyrap, basymyzdy jazyp berip turý úshin senderdi berekeli aýylda qaldyrǵan.
- Sender – aýylda, biz – qalada. Aýyl qalany asyraýy kerek. Bul – taǵdyrdyń jazmyshy, Qudaıdyń buıryǵy. Odan qashyp qutyla almaısyń. Aýyldan kelgen ekensiń, qaladaǵy dostaryńa júz gramm əperý – aqyndyq paryzyń. Buǵan toqtamasań óziń bil. Əıtpese maǵan myna Ulyqbek inim-aq əperedi.
- Jas balalarda qaıdaǵy aqsha? Baýyrlaryma salmaq salǵansha ózim-aq kótereıin. Al, kəne, júrińdershi, – dep Erkin aǵa «Qalamger» kafesine qaraı jol bastady.
Əńgime aǵytylyp qoıa berdi. Men reti kelgende sóz jelisin ózi birge ósken Muqaǵalı aqynmen dostyǵyna burdym. Burynyraq Batyq Məjıtulynan tyńdap, qulaqta qalǵan keı əńgimelerdi óz aýzynan estigim keldi.
- Bir kúni aýdandaǵy maǵan aýyldaǵy Muqaǵalı telefon soqty. «Osylaı da osylaı, jeńgeń tórkinimdi saǵyndym dep aýylyna ketti, balalardyń bərin naǵashylaryn aralatýǵa ertip əketti. Úı de bos, qol da bos. Jalǵyz qaldym, ish pysty, bərin tastap tez jet!» – dedi ol.
Jumys ornym – Narynqoldyń aýdandyq gazeti, aty «Sovettik shekara», redaktordan aýyldyń bir naýqanyn jazyp kelýge suranyp, Qarasazǵa tarttym. Muqaǵalı onda mektepte muǵalim. Jaz kezi, oqýshylar kanıkýlda. Taý qandaı, aýyl qandaı, salqyn samal, qulpyryp tur. Ekeýmiz birer kún kórmesek saǵynysyp qalatyn edik. Kelsem Muqaǵalı aǵam qazanǵa bylqytyp et asyp qoıyp, kútip jatyr eken. Portfelime birer shólmek sala kelgem. Sony shyǵaryp jatsam, Muqaǵalı:
- Ondaıdy óziń keletin bolǵan soń jəshigimen alyp qoıǵanmyn, nesine əýre bolyp júrsiń? – deıdi. – Ekeýmizge jetedi, eshkimdi shaqyrǵam joq, keregi de joq. Basqalar bizdiń əńgimeni túsinbeıdi.
- Sodan bastaldy deısiń! Býda-býda óleń oqımyz. Balalyq shaqtyń əńgimelerin aıtysamyz, poezııa týraly, aqyndar týraly, oqyǵan kitaptarymyz týraly, ózimiz týraly, bolashaq týraly... taýsylmaıtyn taqyryptar... Armandarymyzdy aıtysamyz, syr shertisemiz. Əzil-qaljyń, əńgime men óleńdi de, arasyndaǵy júz gramdy da úzgenimiz joq.
- Erkin, seniń jasyń kishi bolǵandyqtan menen keıin ólesiń. Keıin ekeýmiz týǵan aýylǵa aldymen ketken meniń atymdy qoıady. Sonda saǵan aýyl jetpeı qalatyn boldy ǵoı...
- Oqasy joq, Muqash, aýyldy seniń atyńmen-aq ataı bersin, maǵan aýdannyń aty da jetedi, – deımin men.
Sonymen kózdi ashyp-jumǵansha dýyldaǵan tórt kún ótipti. Sol tórt kún boıy úıden attap shyqpappyz. Tórtinshi kúni qarasaq, esimiz kiresili-shyǵasyly. Araq əli jetkilikti bolǵanmen úıdegi azyq taýsylǵan. Qaryn ash. Ash ózegimdi jalap barady. Ishken ý ishti kúıdire bastady. Baıqaımyn, Muqaǵalı da ońyp otyrǵan joq.
- Muqash, shıpa bitti, asqazan kúıip barady. Budan əri zakýskasyz ishýge shamam joq. Qaıdan tapsaq ta tamaq taýyp jeıik. Shirkin, sorpa bolsa... – deımin ishim qyjyldap.
- Kesh tússin, Erkin, – dedi Muqash aǵam, – kóz baılanǵansha tiskebasarsyz-aq lajdaı turaıyq, sosyn syrtqa shyǵamyz, bəri de bolady...
Onyń «syrtqa shyǵamyz» degenin men qas qaraıa bireýdiń úıine qonaqqa baramyz dep uǵyndym. Kesh túsip bolmady. Ash qarynǵa aqań júrmeıdi, sonda da taýyp-taýyp tost aıtyp, ar jaǵymyzdy aldarqatyp, zorlanyp jóneltýmen boldyq. Óleń oqýǵa shama bolmaı qaldy. Sodan əýpirimdep keshke deıin jettik. El orynǵa otyra Muqaǵalı ornynan túregelip, aýladan eki taıaq taýyp əkelip, birin maǵan ustatty, biri – óz qolynda.
- Al, kettik! – dedi.
Taıaqtyń ne keregi baryn túsinbedim... «Shamasy, bos júrgen qabaǵan ıtterden qorǵanatyn bolarmyz...» Ishek túgel shuryldaıdy, qaryn ulıdy. «Kimniń úıine barar ekenbiz?» Kóz aldyma daıyn dastarqan elesteıdi.
Tórt kún, tórt tún boıy tapjylmaı ishkiliktiń túbin túsirgen adamnyń túrin de, jaǵdaıyn da ózderiń bilesińder. Betimiz shalbar-shalbar, mańdaıymyz myj-myj, qolymyz qalt-qalt... Kóshege kórinip, basqa jora-joldas, týǵan-týystyń úıine baratyn bet joq. Sonda da qaltyrap-dirildep aýladan shyqtyq.
Aýyldyń maýjyraǵan qońyr keshi. Úıdi aınala bergende, qaıdan kezdeskeni belgisiz, aldymyzdan qyrqyldaǵan eki qaz kóldeneńdep shyǵa keldi. Sol-aq eken, Muqaǵalı:
- Mynaýy – meniki, anaýsy – seniki, ur taıaqpen! – dep bir qazdyń qylqıǵan uzyn moınynan perip qaldy. Men de jalma-jan qulashtap, ekinshisiniń soraıǵan moınyna taıaq siltedim. Qatyp-semgen qatty taıaq qoıa ma? «Qyrq» etýge shamasy kelmeı, qyljyń etip ekeýi de qulady. Typyrlaǵan eki qazdy bas salyp, jumarlap qoıynǵa tyqpyshtadyq. Júgire basyp, salaqtatyp aýlaǵa əkelip, qarańǵyda jan dərmen baýyzdap jiberip, qushaqtap úıge kirdik.
- Óshir shamdy, óshir! Kórshiler kórip qoımasyn... Júnin julamyz, – dedi Muqaǵalı.
Perdeler túsirildi. Jalp etip sham óshti. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda bytyrlatyp qazdyń júnin julyp otyrmyz. Ekeýmizde de ún joq. Dúrs-dúrs júrek, pys-pys muryn men sytyr-sytyr qaýyrsynnyń dybysy ǵana estiledi. Urlyq qylyp kórmegen adamǵa ońaı ma?
«Iesi kim boldy eken? Endi, meıli, kim bolsa da... Sende jazyq joq, mende azyq joq. Qudaı ózi keshirsin...». Osy oıymdy jıǵansha bolǵan joq, tastaı qarańǵydan Muqaǵalıdyń:
- Jaq shamdy, jaq! – degen yshqynǵan daýsy estildi.
- E, nege? Ne bop qaldy?
- Jaq degen soń jaqsańshy endi... – dedi daýsy bəseńsip. Ornymnan turyp baryp, qarańǵyda qaqtyǵyp júrip, qabyrǵany sıpalap, shamdy jaqtym. Qarasam...
Biz otyrǵan bólmeniń ishi burqyrap ushqan appaq mamyq. Quddy qarly boran. Sol burqyraǵan appaq mamyqtyń ortasynda arýaqtaı aǵaryp, shókken túıedeı Muqaǵalı otyr. Qolyndaǵy qazdyń moınynda qarǵydaı taǵylǵan ala jibi bar eken, sony saýsaǵyna ilip alyp, kóterip:
- Aı, mynaý Lashynnyń tórkininen tuqymǵa əkelgen qazdary ǵoı. Moınyndaǵy jibinen tanyp turmyn. Asyrap kóbeıtemin dep júrgen. Neshe kún boıy qamaýsyz qalypty. Qalaı esten shyǵyp ketti eken, ə?.. Ony bilgende kesh túsýin kútpeı-aq, əldeqashan soıyp alatyn edik qoı... Urlanbaı-aq... – dep Muqaǵalı ornynan serpilip kóterildi...
Sóıtip, Muqaǵalı aǵań ekeýmiz «urlap» qaz soıyp, sorpasyn iship, əl jınaǵanbyz, – dep Erkin Ibitanov aǵamyz əńgimesin aıaqtady. Meniń kózime appaq mamyq ishinde aǵara munartqan aqynnyń alyp tulǵasy elestedi.
adebiportal.kz
