"Qasiretti qańtar" oqıǵasynan keıin elimizde birqatar reformalar jasalatyny aıtylýda. Ásirese ekonomıka salasynda. Belgili ekonomıst Maqsat Halyqtan elimizdegi sońǵy ózgeristerge qatysty suhbat aldyq.
- Prezıdent eldegi halyqtyń jartysy aıyna 50 myń teńge tabatynyn aıtty. Bul máseleni tez arada retteý kerektigin de tapsyrdy. Halyqtyń tabysyn retteýdi jyldam iske asyrý múmkin be?
- Bul máseleni jyldam iske asyrýǵa bolady. Alaıda ókinishke qaraı bizdiń úkimettiń jyldamdyǵy tym baıaý. Qazir bir tendenııany baıqap otyrmyz, ol prezıdenttiń iri laýazymda uzaq jyldar boıy otyrǵan azamattardy alyp tastap, jańa kadrlyq aýys-túıisterdi iske asyryp jatqany. Osyǵan qarap, ishteı bir úmit oty jylt etti. Halyqtyń tabysy óte tómen ekeni jasyryn emes, ol burynnan aıtylyp keledi. Halyqtyń tabysyn jyldam arttyrýdyń eń birinshi joly, ol eń tómengi jalaqy deńgeıin retteý. Qazirgi 60 myń teńge dep bekitýin eshqandaı ekonomıkalyq negizdersiz iske asyrdy dep sanaımyn. Ony qaıdan jáne nege súıenip jasady? Naqty dálelder, eseptemeler, argýmentter usynýy tıis. Eger argýment bolmasa, onda qaıtadan álemdik jańa standarttarǵa qarap, qaıta bekitý qajet. Meniń oıymsha bul 60 myń teńge emes, dál qazirgi ýaqytta 78500 teńge bolýy tıis. Iá, kóp emes. Alaıda bul 60 myń teńgeden jaqsy jáne 80 myń teńgege jýyq qarajatpen sál bolsa da áleýmettik jaǵdaı jaqsara túseri anyq. Bul eń birinshi iske asýy tıis nárse dep sanaımyn. Ony qalaı esepteıdi, ony medıandy jalaqynyń negizinde alady. Ótken jyly ol bizde 157000 myń bolǵan, osynyń teń jartysy eń tómengi jalaqy bolyp bekitiledi. Al 44 %-y eń tómengi kúnkóris shegi bolyp bekitiledi. Ol bizde búgin 36 myń teńge búginde. Al eger biz 157000 teńgemen eseptesek, onda ol 69000 teńge bolady. Iaǵnı meniń oıymsha 70 myńnan tómen tabatyn halyqtyń bári bizde kedeı bolyp eseptelýi tıis, solaı tanylýy qajet.
Ekinshi bir esepteme bar, ol Dúnıejúzilik Banktiń sharttaryna saı kúnine 5.5 dollardan tómen tabatyn adam kedeı bolyp sanalýy qajet. Ol álemdik standart. Sondyqtan da kúnine 5.5 dollardan eseptesek te ol sol 70 myńnyń mańaıynda bolady. Sol sebepti biz bul kórsetkishten tómen qarajat alatyn jannyń barlyǵyn kedeı dep tanýǵa tıispiz. Kedeı dep tanylǵan jandarǵa memleket arnaıy kómek kórsetýi qajet, arnaıy tólemder, járdemaqylar berý syndy.
Kúni keshe ǵana statıstıka bıýrosynyń basshysy aýysty ǵoı. Onyń da bir sebebi osynda dep sanaımyn. Sebebi bizde kedeıshilik deńgeıi de, jumyssyzdar sany da múlde durys eseptelmegen. Sondyqtan statıstıkany durystaý qajet jáne ol jyldam iske aspasa, erteń úkimet jańa baǵdarlama usynǵan kúnniń ózinde, burynǵy buralań jolmen júrip, nátıjesiz bolýy múmkin.
- “Qasiretti qańtar” oqıǵasynan keıin jańa Úkimet jasaqtaldy. Bul Úkimettiń basty mindeti halyqtyń ál-aýqatyn kóterý. Eki aı ishinde jańa baǵdarlama jasaýǵa tapsyrma berildi. Jalpy jańa Úkimette ekonomıkalyq reforma jasaı alatyn jandar bar ma?
- Úkimette bilimdi azamattar bar. Olardy joq dep kesip aıtýǵa bolmaıdy. Biraq, uzaq jyldar boıy sheneýnikterdiń halyqqa degen kózqarasy jáne mádenıeti sýyq boldy, jasaǵan baǵdarlamalaryn durys túsindire almaıdy, halyqpen baılanys tómen dárejede boldy. Kóp jaǵdaıda kókirek kerip, halyqqa óktem sóıledi. Sondyqtan da osy turǵydan alyp qarasaq, ózgeris kerek. Ásirese «premer-mınıstr qandaı bolýy kerek, mınıstr qandaı bolýy kerek» degenniń bárin qaıta qarastyrýǵa bolady. Kóbine biz shetelde bilim alyp, iri kompanııada tájirıbesi bolǵany durys degen qaǵıdany ustanamyz ǵoı. Al meniń oıymsha ol eń basty mańyzdylyq emes. Mysal retinde Google kompanııasyn alyp qaraıyqshy, ondaǵy qyzmetkerlerdiń 40 paıyzy dıplomsyz jandar. Men árıne úkimetke oqý oqymaǵan, dıplom almaǵan jandar jaıǵassyn dep turǵanym joq. Aıtpaǵym qabiletti, erekshe oılaı alatyn, máseleniń sheshimin jan-jaqty izdeıtin, ıdeıasy bar, sondaı adamdar kelýi kerek dep sanaımyn. Al bizde eń aldymen kóbine qaǵazǵa, sertıfıkattaryna qaraıdy. Onyń sol sertıfıkattaǵy qabileti qanshalyqty degen másele ekinshi planda qalady. Odan keıin baryp tamyr-tanys, dos-jaranǵa qaraıdy. Dál osy kózqaras ózgermeı, úkimette reforma jasaýdyń tolyq qabileti bolmaıdy.
- Sońǵy ýaqytta kredıt keshirilsin degendi qaıta kótere bastady. Bul jańa úkimettiń qolynan kele me? Jalpy kredıttiń keshirilýi qanshalyqty durys?
- Kredıt keshirilsin degen halyq rasymen kóp. Men óz basym halyqtyń nesıesi tutastaı keshirilýi tıis degen pozıııany qoldaı almaımyn. Nege? Sebebi onyń ózindik keri áserleri bar. Alaıda bul máseleni retteýdiń taǵy bir joly, ol bankrottyq týraly zańdy qabyldaý. Eki mıllıon teńgeden astam qaryzy bar azamattar ózin bankrotpyn dep tabýǵa múmkindik alýy tıis. Árıne tabysynan aıyrylyp qalǵan jaǵdaıda. Minekeı, osyndaı zańdar bizge kerek. Onyń taǵy bir keri áseri, ol ózin bankrotpyn dep jarııalaǵan jaǵdaıda ekinshi márte ol azamatqa nesıe berilmeıdi. Bankrottyq týraly zań qabyldansa, eń áýeli azamattardyń jalǵyz baspanasy saqtalýy tıis degen prınıp bolýy mindetti. Iaǵnı ol ary qaraı baspanasynyń qaryzyn tólemeıdi degen sóz emes. Arnaıy esepshot ashylady. Onyń jalaqysy sol esepshotqa túsip otyrady. Onda otbasy múshesine arnap qarjylyq esepteý júredi. Mysaly ár balaǵa 20 myń teńge degen sııaqty. Al qalǵan aqshany nesıesin jabýǵa tóleıdi degendeı bir rettilik qoıylady. Mysaly aılyǵy 200 myń bolsa, sonyń 40-50 myńy nesıesine ketip otyrady degendeı. Osyndaı bir júıe bolýy tıis. Eger osyndaı naqty talaptar bolsa, bankter de nesıeni ońdy-soldy bere bermes edi. Bankrottyq týraly zań qabyldansa, biraz adam osylaısha óz nesıelerinen qutylar edi. Bul jerde zardap shegetin tarap ol qarjyny óndirip alýǵa tıisti bolatyn kollektorlyq kompanııalar bolmaq. Olar biraz tabysynan qaǵylady, bankter de biraz tabystan aıyrylady. Meniń oıymsha osy ýaqytqa deıin osy zańnyń qabyldanbaı kelýine birden bir múddeli bolǵan, kórinbeıtin lobbıstik áreketter jasaǵan sol bankterdiń ózderi.
- Otyz jyldyń ishinde syrtqa mlrdtaǵan dollar shyǵyp ketti. Onyń basym bóligi ofshorlarda jatyr. Osyny qaıtarý joly bar ma? Kóleńkeli ekonomıkanyń da úlesi zor. Ony qalaı retteımiz?
- Ofshor máselesi óte ózekti. Osy ýaqytqa deıin ofshorǵa ketken qarjy 140 mlrd dollar degen aqparat bar. Bul árıne naqtylanǵan aqparat emes. Sarapshylar men túrli derekkózder osyndaı deıdi. Bul qarajattyń ózi óte kóp. Onyń basym bóligi árıne kóleńkeli ekonomıka arqyly tabylǵan qarajat kózderi ǵoı. Kaıman araldary, Bermýd araldary syndy iri ofshorlarǵa shyǵarý ádetke aınaldy. Jaqynda «Panama-geıt» boıynsha shý bolyp, arasynda qazaqstandyq azamattardyń da attary ataldy. Halyqqa bir dúnıeni anyq aıtýymyz kerek, sheteldik bankterde kóbine kodtalǵan shottar bolady. Eger qarajat soǵan salynsa ony eshkim qaıtara almaıdy. Úkimet te, eshkim qaıtara almaıdy. Ony tek sol shottyń kodyn biletin adam ǵana qaıtarýy múmkin. Qandaı da bir ishki uıaty oıanyp, ary qyssa árıne.
Al endi basqa shottarda, akııalarda, depozıtterde jatsa, onda ony qaıtarýǵa múmkindik bar. Bastysy qarjynyń zańsyz shyǵarylǵanyn dáleldeý kerek.
Meniń oıymsha qazir úkimettiń basty pozıııasy kóleńkeli ekonomıkamen barynsha kúres júrgizýi tıis. Barlyǵyn ıfrlandyrýǵa ótkizý qajet. Shekaralyq aımaqta ásirese. Mysaly kezinde Qytaıdyń bizge jibergen eksporty málimeti men bizdiń Qazaqstanǵa kirdi degen ımport málimetterdi teńestirgende aıyrmashylyq 7 mlrd dollar bolǵan edi. Endi ondaǵan jyldar ishinde qansha mlrd dollar kóleńkeli ekonomıkaǵa ketip jatqanyn oılaı berińiz. Bizde kóleńkeli ekonomıkanyń úlesi óte joǵary. 2019 jyly kóleńkeli ekonomıka úlesi 30 paıyz bolsa, 2020 jyly 23 paıyz bolǵan desedi. Keı derekterde kóleńkeli ekonomıka úlesi JIÓ-niń 50 paıyzyna tıesili deıdi. Qazir bizde JIÓ 80 trln teńge, onyń teń jartysy 40 trln teńge kóleńkeli ekonomıkada júr degen sóz. Eger osyny retteı alsaq, aınalymǵa durys engizsek jáne ashyq ekonomıka jasasaq, onda bıýdjet tapshylyǵyn jabar edik. Bıýdjet jetispeýshiligin Ulttyq qordan aýdarymdar jasaý arqyly, sheteldik bankterden nesıe alý arqyly jaýyp otyrmyz. Shyǵysymyz kóp, kirisimiz az.
Mysaly memlekettik satyp alýdyń kóbin «Samuryq-Qazyna» jasap otyr. Trlndaǵan dollar qarjylar ketýde. Sondyqtan «Samuryq-Qazynany» tolyq transformaııalaý kerek nemese tipti taratyp jibergeni durys. Aldymenen naqty bir aýdıt júrgizilýi qajet dep esepteımin. Jumysshylar sanyn qysqartyp jatyr, ol buryn da bolǵan edi. Odan naqty nátıje shyqpaıdy. Tek kompanııaǵa sońǵy kirgenderdi shyǵaryp jiberedi. Boldy. Sondyqtan Samuryq-Qazynany taratý kerek, al tabıǵı monopolııalyq kompanııalardy tıisti mınıstrlikterge bergen durys. Energetıkaǵa «Qazmunaı Gazdy» degen syndy. Sonda naqty mınıstrlikten surap, solardyń jaýapkershiligine arta alamyz. Olar da júıeli jumys isteýge tyrysady.
Ashat QASENǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly
