"قاسىرەتتى قاڭتار" وقيعاسىنان كەيىن ەلىمىزدە بىرقاتار رەفورمالار جاسالاتىنى ايتىلۋدا. اسىرەسە ەكونوميكا سالاسىندا. بەلگىلى ەكونوميست ماقسات حالىقتان ەلىمىزدەگى سوڭعى وزگەرىستەرگە قاتىستى سۇحبات الدىق.
- پرەزيدەنت ەلدەگى حالىقتىڭ جارتىسى ايىنا 50 مىڭ تەڭگە تاباتىنىن ايتتى. بۇل ماسەلەنى تەز ارادا رەتتەۋ كەرەكتىگىن دە تاپسىردى. حالىقتىڭ تابىسىن رەتتەۋدى جىلدام ىسكە اسىرۋ مۇمكىن بە؟
- بۇل ماسەلەنى جىلدام ىسكە اسىرۋعا بولادى. الايدا وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ جىلدامدىعى تىم باياۋ. قازىر ءبىر تەندەنتسيانى بايقاپ وتىرمىز، ول پرەزيدەنتتىڭ ءىرى لاۋازىمدا ۇزاق جىلدار بويى وتىرعان ازاماتتاردى الىپ تاستاپ، جاڭا كادرلىق اۋىس-تۇيىستەردى ىسكە اسىرىپ جاتقانى. وسىعان قاراپ، ىشتەي ءبىر ءۇمىت وتى جىلت ەتتى. حالىقتىڭ تابىسى وتە تومەن ەكەنى جاسىرىن ەمەس، ول بۇرىننان ايتىلىپ كەلەدى. حالىقتىڭ تابىسىن جىلدام ارتتىرۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى جولى، ول ەڭ تومەنگى جالاقى دەڭگەيىن رەتتەۋ. قازىرگى 60 مىڭ تەڭگە دەپ بەكىتۋىن ەشقانداي ەكونوميكالىق نەگىزدەرسىز ىسكە اسىردى دەپ سانايمىن. ونى قايدان جانە نەگە سۇيەنىپ جاسادى؟ ناقتى دالەلدەر، ەسەپتەمەلەر، ارگۋمەنتتەر ۇسىنۋى ءتيىس. ەگەر ارگۋمەنت بولماسا، وندا قايتادان الەمدىك جاڭا ستاندارتتارعا قاراپ، قايتا بەكىتۋ قاجەت. مەنىڭ ويىمشا بۇل 60 مىڭ تەڭگە ەمەس، ءدال قازىرگى ۋاقىتتا 78500 تەڭگە بولۋى ءتيىس. ءيا، كوپ ەمەس. الايدا بۇل 60 مىڭ تەڭگەدەن جاقسى جانە 80 مىڭ تەڭگەگە جۋىق قاراجاتپەن ءسال بولسا دا الەۋمەتتىك جاعداي جاقسارا تۇسەرى انىق. بۇل ەڭ ءبىرىنشى ىسكە اسۋى ءتيىس نارسە دەپ سانايمىن. ونى قالاي ەسەپتەيدى، ونى مەدياندى جالاقىنىڭ نەگىزىندە الادى. وتكەن جىلى ول بىزدە 157000 مىڭ بولعان، وسىنىڭ تەڭ جارتىسى ەڭ تومەنگى جالاقى بولىپ بەكىتىلەدى. ال 44 %-ى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس شەگى بولىپ بەكىتىلەدى. ول بىزدە بۇگىن 36 مىڭ تەڭگە بۇگىندە. ال ەگەر ءبىز 157000 تەڭگەمەن ەسەپتەسەك، وندا ول 69000 تەڭگە بولادى. ياعني مەنىڭ ويىمشا 70 مىڭنان تومەن تاباتىن حالىقتىڭ ءبارى بىزدە كەدەي بولىپ ەسەپتەلۋى ءتيىس، سولاي تانىلۋى قاجەت.
ەكىنشى ءبىر ەسەپتەمە بار، ول دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ شارتتارىنا ساي كۇنىنە 5.5 دوللاردان تومەن تاباتىن ادام كەدەي بولىپ سانالۋى قاجەت. ول الەمدىك ستاندارت. سوندىقتان دا كۇنىنە 5.5 دوللاردان ەسەپتەسەك تە ول سول 70 مىڭنىڭ ماڭايىندا بولادى. سول سەبەپتى ءبىز بۇل كورسەتكىشتەن تومەن قاراجات الاتىن جاننىڭ بارلىعىن كەدەي دەپ تانۋعا ءتيىسپىز. كەدەي دەپ تانىلعان جاندارعا مەملەكەت ارنايى كومەك كورسەتۋى قاجەت، ارنايى تولەمدەر، جاردەماقىلار بەرۋ سىندى.
كۇنى كەشە عانا ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ باسشىسى اۋىستى عوي. ونىڭ دا ءبىر سەبەبى وسىندا دەپ سانايمىن. سەبەبى بىزدە كەدەيشىلىك دەڭگەيى دە، جۇمىسسىزدار سانى دا مۇلدە دۇرىس ەسەپتەلمەگەن. سوندىقتان ستاتيستيكانى دۇرىستاۋ قاجەت جانە ول جىلدام ىسكە اسپاسا، ەرتەڭ ۇكىمەت جاڭا باعدارلاما ۇسىنعان كۇننىڭ وزىندە، بۇرىنعى بۇرالاڭ جولمەن ءجۇرىپ، ناتيجەسىز بولۋى مۇمكىن.
- “قاسىرەتتى قاڭتار” وقيعاسىنان كەيىن جاڭا ۇكىمەت جاساقتالدى. بۇل ۇكىمەتتىڭ باستى مىندەتى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ. ەكى اي ىشىندە جاڭا باعدارلاما جاساۋعا تاپسىرما بەرىلدى. جالپى جاڭا ۇكىمەتتە ەكونوميكالىق رەفورما جاساي الاتىن جاندار بار ما؟
- ۇكىمەتتە ءبىلىمدى ازاماتتار بار. ولاردى جوق دەپ كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. بىراق، ۇزاق جىلدار بويى شەنەۋنىكتەردىڭ حالىققا دەگەن كوزقاراسى جانە مادەنيەتى سۋىق بولدى، جاساعان باعدارلامالارىن دۇرىس تۇسىندىرە المايدى، حالىقپەن بايلانىس تومەن دارەجەدە بولدى. كوپ جاعدايدا كوكىرەك كەرىپ، حالىققا وكتەم سويلەدى. سوندىقتان دا وسى تۇرعىدان الىپ قاراساق، وزگەرىس كەرەك. اسىرەسە «پرەمەر-مينيستر قانداي بولۋى كەرەك، مينيستر قانداي بولۋى كەرەك» دەگەننىڭ ءبارىن قايتا قاراستىرۋعا بولادى. كوبىنە ءبىز شەتەلدە ءبىلىم الىپ، ءىرى كومپانيادا تاجىريبەسى بولعانى دۇرىس دەگەن قاعيدانى ۇستانامىز عوي. ال مەنىڭ ويىمشا ول ەڭ باستى ماڭىزدىلىق ەمەس. مىسال رەتىندە Google كومپانياسىن الىپ قارايىقشى، ونداعى قىزمەتكەرلەردىڭ 40 پايىزى ديپلومسىز جاندار. مەن ارينە ۇكىمەتكە وقۋ وقىماعان، ديپلوم الماعان جاندار جايعاسسىن دەپ تۇرعانىم جوق. ايتپاعىم قابىلەتتى، ەرەكشە ويلاي الاتىن، ماسەلەنىڭ شەشىمىن جان-جاقتى ىزدەيتىن، يدەياسى بار، سونداي ادامدار كەلۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ال بىزدە ەڭ الدىمەن كوبىنە قاعازعا، سەرتيفيكاتتارىنا قارايدى. ونىڭ سول سەرتيفيكاتتاعى قابىلەتى قانشالىقتى دەگەن ماسەلە ەكىنشى پلاندا قالادى. ودان كەيىن بارىپ تامىر-تانىس، دوس-جارانعا قارايدى. ءدال وسى كوزقاراس وزگەرمەي، ۇكىمەتتە رەفورما جاساۋدىڭ تولىق قابىلەتى بولمايدى.
- سوڭعى ۋاقىتتا كرەديت كەشىرىلسىن دەگەندى قايتا كوتەرە باستادى. بۇل جاڭا ۇكىمەتتىڭ قولىنان كەلە مە؟ جالپى كرەديتتىڭ كەشىرىلۋى قانشالىقتى دۇرىس؟
- كرەديت كەشىرىلسىن دەگەن حالىق راسىمەن كوپ. مەن ءوز باسىم حالىقتىڭ نەسيەسى تۇتاستاي كەشىرىلۋى ءتيىس دەگەن پوزيتسيانى قولداي المايمىن. نەگە؟ سەبەبى ونىڭ وزىندىك كەرى اسەرلەرى بار. الايدا بۇل ماسەلەنى رەتتەۋدىڭ تاعى ءبىر جولى، ول بانكروتتىق تۋرالى زاڭدى قابىلداۋ. ەكى ميلليون تەڭگەدەن استام قارىزى بار ازاماتتار ءوزىن بانكروتپىن دەپ تابۋعا مۇمكىندىك الۋى ءتيىس. ارينە تابىسىنان ايىرىلىپ قالعان جاعدايدا. مىنەكەي، وسىنداي زاڭدار بىزگە كەرەك. ونىڭ تاعى ءبىر كەرى اسەرى، ول ءوزىن بانكروتپىن دەپ جاريالاعان جاعدايدا ەكىنشى مارتە ول ازاماتقا نەسيە بەرىلمەيدى. بانكروتتىق تۋرالى زاڭ قابىلدانسا، ەڭ اۋەلى ازاماتتاردىڭ جالعىز باسپاناسى ساقتالۋى ءتيىس دەگەن پرينتسيپ بولۋى مىندەتتى. ياعني ول ارى قاراي باسپاناسىنىڭ قارىزىن تولەمەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. ارنايى ەسەپشوت اشىلادى. ونىڭ جالاقىسى سول ەسەپشوتقا ءتۇسىپ وتىرادى. وندا وتباسى مۇشەسىنە ارناپ قارجىلىق ەسەپتەۋ جۇرەدى. مىسالى ءار بالاعا 20 مىڭ تەڭگە دەگەن سياقتى. ال قالعان اقشانى نەسيەسىن جابۋعا تولەيدى دەگەندەي ءبىر رەتتىلىك قويىلادى. مىسالى ايلىعى 200 مىڭ بولسا، سونىڭ 40-50 مىڭى نەسيەسىنە كەتىپ وتىرادى دەگەندەي. وسىنداي ءبىر جۇيە بولۋى ءتيىس. ەگەر وسىنداي ناقتى تالاپتار بولسا، بانكتەر دە نەسيەنى وڭدى-سولدى بەرە بەرمەس ەدى. بانكروتتىق تۋرالى زاڭ قابىلدانسا، ءبىراز ادام وسىلايشا ءوز نەسيەلەرىنەن قۇتىلار ەدى. بۇل جەردە زارداپ شەگەتىن تاراپ ول قارجىنى ءوندىرىپ الۋعا ءتيىستى بولاتىن كوللەكتورلىق كومپانيالار بولماق. ولار ءبىراز تابىسىنان قاعىلادى، بانكتەر دە ءبىراز تابىستان ايىرىلادى. مەنىڭ ويىمشا وسى ۋاقىتقا دەيىن وسى زاڭنىڭ قابىلدانباي كەلۋىنە بىردەن ءبىر مۇددەلى بولعان، كورىنبەيتىن لوببيستىك ارەكەتتەر جاساعان سول بانكتەردىڭ وزدەرى.
- وتىز جىلدىڭ ىشىندە سىرتقا ملردتاعان دوللار شىعىپ كەتتى. ونىڭ باسىم بولىگى وفشورلاردا جاتىر. وسىنى قايتارۋ جولى بار ما؟ كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ دا ۇلەسى زور. ونى قالاي رەتتەيمىز؟
- وفشور ماسەلەسى وتە وزەكتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن وفشورعا كەتكەن قارجى 140 ملرد دوللار دەگەن اقپارات بار. بۇل ارينە ناقتىلانعان اقپارات ەمەس. ساراپشىلار مەن ءتۇرلى دەرەككوزدەر وسىنداي دەيدى. بۇل قاراجاتتىڭ ءوزى وتە كوپ. ونىڭ باسىم بولىگى ارينە كولەڭكەلى ەكونوميكا ارقىلى تابىلعان قاراجات كوزدەرى عوي. كايمان ارالدارى، بەرمۋد ارالدارى سىندى ءىرى وفشورلارعا شىعارۋ ادەتكە اينالدى. جاقىندا «پاناما-گەيت» بويىنشا شۋ بولىپ، اراسىندا قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ دا اتتارى اتالدى. حالىققا ءبىر دۇنيەنى انىق ايتۋىمىز كەرەك، شەتەلدىك بانكتەردە كوبىنە كودتالعان شوتتار بولادى. ەگەر قاراجات سوعان سالىنسا ونى ەشكىم قايتارا المايدى. ۇكىمەت تە، ەشكىم قايتارا المايدى. ونى تەك سول شوتتىڭ كودىن بىلەتىن ادام عانا قايتارۋى مۇمكىن. قانداي دا ءبىر ىشكى ۇياتى ويانىپ، ارى قىسسا ارينە.
ال ەندى باسقا شوتتاردا، اكتسيالاردا، دەپوزيتتەردە جاتسا، وندا ونى قايتارۋعا مۇمكىندىك بار. باستىسى قارجىنىڭ زاڭسىز شىعارىلعانىن دالەلدەۋ كەرەك.
مەنىڭ ويىمشا قازىر ۇكىمەتتىڭ باستى پوزيتسياسى كولەڭكەلى ەكونوميكامەن بارىنشا كۇرەس جۇرگىزۋى ءتيىس. بارلىعىن تسيفرلاندىرۋعا وتكىزۋ قاجەت. شەكارالىق ايماقتا اسىرەسە. مىسالى كەزىندە قىتايدىڭ بىزگە جىبەرگەن ەكسپورتى مالىمەتى مەن ءبىزدىڭ قازاقستانعا كىردى دەگەن يمپورت مالىمەتتەردى تەڭەستىرگەندە ايىرماشىلىق 7 ملرد دوللار بولعان ەدى. ەندى ونداعان جىلدار ىشىندە قانشا ملرد دوللار كولەڭكەلى ەكونوميكاعا كەتىپ جاتقانىن ويلاي بەرىڭىز. بىزدە كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسى وتە جوعارى. 2019 جىلى كولەڭكەلى ەكونوميكا ۇلەسى 30 پايىز بولسا، 2020 جىلى 23 پايىز بولعان دەسەدى. كەي دەرەكتەردە كولەڭكەلى ەكونوميكا ۇلەسى ءجىو-ءنىڭ 50 پايىزىنا تيەسىلى دەيدى. قازىر بىزدە ءجىو 80 ترلن تەڭگە، ونىڭ تەڭ جارتىسى 40 ترلن تەڭگە كولەڭكەلى ەكونوميكادا ءجۇر دەگەن ءسوز. ەگەر وسىنى رەتتەي الساق، اينالىمعا دۇرىس ەنگىزسەك جانە اشىق ەكونوميكا جاساساق، وندا بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابار ەدىك. بيۋدجەت جەتىسپەۋشىلىگىن ۇلتتىق قوردان اۋدارىمدار جاساۋ ارقىلى، شەتەلدىك بانكتەردەن نەسيە الۋ ارقىلى جاۋىپ وتىرمىز. شىعىسىمىز كوپ، كىرىسىمىز از.
مىسالى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدىڭ كوبىن «سامۇرىق-قازىنا» جاساپ وتىر. ترلنداعان دوللار قارجىلار كەتۋدە. سوندىقتان «سامۇرىق-قازىنانى» تولىق ترانسفورماتسيالاۋ كەرەك نەمەسە ءتىپتى تاراتىپ جىبەرگەنى دۇرىس. الدىمەنەن ناقتى ءبىر اۋديت جۇرگىزىلۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. جۇمىسشىلار سانىن قىسقارتىپ جاتىر، ول بۇرىن دا بولعان ەدى. ودان ناقتى ناتيجە شىقپايدى. تەك كومپانياعا سوڭعى كىرگەندەردى شىعارىپ جىبەرەدى. بولدى. سوندىقتان سامۇرىق-قازىنانى تاراتۋ كەرەك، ال تابيعي مونوپوليالىق كومپانيالاردى ءتيىستى مينيسترلىكتەرگە بەرگەن دۇرىس. ەنەرگەتيكاعا «قازمۇناي گازدى» دەگەن سىندى. سوندا ناقتى مينيسترلىكتەن سۇراپ، سولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە ارتا الامىز. ولار دا جۇيەلى جۇمىس ىستەۋگە تىرىسادى.
اسحات قاسەنعالي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
