كەيىنگى ەكى اي ىشىندە الەم نارىعىندا مۇناي باعامى سان قۇبىلدى. قازاننىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرى Brent ماركالى مۇنايدىڭ قۇنى بىرەسە بارەللىنە 86 دوللارعا دەيىن ءوستى، كەيدە 69 دوللارعا دەيىن تومەندەدى. بۇل جاعداي اقش-تىڭ مەنشىكتى ستراتەگيالىق قورىنان شامامەن 50 ملن باررەل مۇناي بوساتۋ تۋرالى شەشىمىنە جانە “وميكرون” شتاممىنىڭ تارالۋىنا وراي نارىقتا كۇتىلگەن قاۋىپكە بايلانىستى بولىپ وتىر. قىسقا مەرزىمدە وسىنداي اسەرلەر بولعانىمەن، مۇناي باعاسى باررەلى 85 دوللار دەڭگەيىندە قالپىنا كەلەدى دەگەن بولجام جاسالدى. بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكا مەن وتىن نارىعىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ ارينە، بيۋدجەتتىڭ كوپ بولىگىنە مۇنايدان كىرىس كىرەدى.
ەكسپورتتىق كەدەندىك باجداردى تولەۋدەن تۇسەتىن تۇسىمدەر، تاۋ-كەن سالىعى، جالداۋ سالىعى دەپ كەتە بەرەدى… دەمەك، ءبىزدىڭ ەكونوميكاعا، شيكىزات ەكونوميكاسىنا مۇناي باعاسىنىڭ جوعارى بولۋى ءتيىمدى. مۇناي باعاسىنىڭ وزگەرۋ ديناميكاسى ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. نەگىزگى اسەر بۇل ەمەس، دەگەنمەن مۇناي كوتيروۆكالارىنىڭ تەڭگە باعامىنا اسەرى بار. بۇگىندە ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىنا رۋبل قۇنى مەن ءبىزدىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەستەرىمىزبەن اراداعى ساۋدا بالانسى كوبىرەك اسەر ەتەدى. رەسەي ەكونوميكاسى سانكتسيالار استىندا ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل تەڭگە باعامىنا دا جاناما اسەر ەتەدى. مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرى نارىعىنا ورالايىق. مۇناي ارزاندادى، بىراق قازاقستاندا بەنزين قىمباتتادى.
“مۇناي قىمباتتادى – بەنزين قىمباتتادى، مۇناي ارزاندادى – بەنزين قىمباتتادى. بەنزين جاراپ تۇر! تۇراقتى”. بۇل جاعداي كۇلكىلى ەكەنى راس، بىراق فاكتى – وسى. نەگە بۇلاي بولىپ جاتىر؟ ويتكەنى قازاقستان نارىعىنداعى وتىن قۇنى – الەم بويىنشا ەڭ تومەن باعالاردىڭ ءبىرى. 2000-شى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ تومەن باعا دەڭگەيى مۇنايدى قازاقستاندىق مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىندا ء(موز) وڭدەۋ ءۇشىن نارىقتىق باعا بەلگىلەۋلەرىنەن تونناسىن 50-55 دوللار جەڭىلدىكپەن جەتكىزۋ جولىمەن قامتاماسىز ەتىلدى. تەڭگەنىڭ اقش دوللارىنا شاققانداعى باعامى دا، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، ايتارلىقتاي تۇراقتى دەڭگەيدە بولدى. بيىل ەلدەگى ءموز-گە مۇناي جەتكىزۋ كەزىندە نارىقتىق باعا بەلگىلەۋلەرىنەن جەڭىلدىك تونناسىنا 130 دوللارعا جەتتى جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار بىرقاتار كەن ورىندارى ءۇشىن مۇنايدىڭ ىشكى باعاسى ونى ءوندىرۋدىڭ وزىندىك قۇنىنان تومەن دەڭگەيدە ەكەنىن ايتا باستادى. ال نەگە مۇناي قۇنىن دوللارعا بايلانىستىرامىز؟ مۇنىڭ سەبەبى قاراپايىم: ەكسپورتتىق باجدار، جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار ەل بيۋدجەتىنە تولەيتىن رەنتا سالىعى دوللارعا قاتاڭ بايلانىستىرىلىپ قالىپتاستىرىلادى.
مۇناي سالاسىن دامىتۋعا تارتىلاتىن ينۆەستيتسيالار شەتەل ۆاليۋتاسىنا قاتاڭ بايلانىستىرىلعان. ەلدىڭ ىشكى نارىعىنا ورالامىز. ەل نارىعىنداعى بەنزين – الەمدەگى ەڭ ارزان بەنزين. جانارمايدىڭ باعاسىن تومەندتىپ ۇستاپ تۇرۋ – مۇنايدان تۇسكەن كىرىستى حالىقپەن بولىسۋگە ارنالعان “مەملەكەت ساياساتى”. قازاقستاندا بەنزين قىمباتتادى، قىمباتتاي بەرەدى دە. كەيىنگى جىلدارى جانار-جاعارماي نارىعى نارىقتىق قاتىناستارعا كوشۋگە دايىن ەكەنىن كورىپ وتىرمىز:
1. 2015 جىلى اي-92 بەنزينى، 2016 جىلى ديزەل وتىنى باعالارىن مەملەكەتتىك رەتتەۋ توقتاتىلدى;
2. 2021 جىلى مۇناي ونىمدەرىمەن بيرجالىق ساۋدا جاساۋ تەتىگى ىسكە قوسىلدى;
3. تاياۋ پەرسپەكتيۆادا ءبىزدى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى شارت شەڭبەرىندە مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنىڭ ورتاق نارىعىنىڭ قۇرىلۋى كۇتىپ تۇر. بەنزين باعاسى قانشا بولۋى كەرەك؟ بەنزيننىڭ قازىرگى قۇنى – مەملەكەتتىڭ نارىققا قاتىسۋشىلارعا اكىمشىلىك قىسىم كورسەتۋىنىڭ ناتيجەسى. ەگەر باعا بەلگىلەۋگە اسەر ەتەتىن بارلىق فاكتورلاردى ەسكەرەتىن بولساق (مۇنايدىڭ كوتيروۆكالارى، ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامى، قازاقستانداعى مۇناي سالاسىنىڭ اعىمداعى سالىق سالۋى), وندا اي-92 بەنزينى 225-230 تگ/ليتر بولۋى كەرەك. سوندا دا بۇل ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىزدىڭ نارىقتارىنا قاراعاندا ايتارلىقتاي تومەن. جانارماي باعاسىنىڭ ءوسۋى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا اسەر ەتەتىنى تۇسىنىكتى، بىراق ۇكىمەتتىڭ مۇناي سالاسىنىڭ كىرىستەرىن رەتتەۋ تەتىكتەرى جەتكىلىكتى. ونىڭ ۇستىنە، ەاەو-عا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ورتاق نارىقتارىن قۇرۋ شەڭبەرىندە سالىق سالۋ جۇيەلەرىن، ونىڭ ىشىندە اكتسيزدەردى بىرىزدەندىرۋ كوزدەلەدى.
ال بۇگىندە قازاقستاندا اكتسيزدەر سول رەسەيگە قاراعاندا ايتارلىقتاي تومەن. جىلدى قورىتىندىلايىق… ەلدە بەنزين قىمباتتادى، بىراق ونىڭ باعاسى ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق جانە وتىن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن دەڭگەيگە ءالى جەتكەن جوق. ەلدەن وتىن اكەتۋدىڭ “سۇر” جانە زاڭسىز سحەمالارى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى بولىپ قالا بەرەدى جانە جاقىن كورشىلەرىمىزدىڭ نارىقتارىمەن باعا تەڭەسپەسە، بۇل جاعداي سول كۇيىندە قالادى.
ەرلان جاۋكين
