Keiıngı ekı ai ışınde älem naryǧynda mūnai baǧamy san qūbyldy. Qazannyŋ ekınşı jartysynan berı Brent markaly mūnaidyŋ qūny bırese barellıne 86 dollarǧa deiın östı, keide 69 dollarǧa deiın tömendedı. Būl jaǧdai AQŞ-tyŋ menşıktı strategiialyq qorynan şamamen 50 mln barrel mūnai bosatu turaly şeşımıne jäne “omikron” ştammynyŋ taraluyna orai naryqta kütılgen qauıpke bailanysty bolyp otyr. Qysqa merzımde osyndai äserler bolǧanymen, mūnai baǧasy barrelı 85 dollar deŋgeiınde qalpyna keledı degen boljam jasaldy. Būl bızdıŋ ekonomika men otyn naryǧyna qalai äser etedı? Ärine, biudjettıŋ köp bölıgıne mūnaidan kırıs kıredı.
Eksporttyq kedendık bajdardy töleuden tüsetın tüsımder, tau-ken salyǧy, jaldau salyǧy dep kete beredı… Demek, bızdıŋ ekonomikaǧa, şikızat ekonomikasyna mūnai baǧasynyŋ joǧary boluy tiımdı. Mūnai baǧasynyŋ özgeru dinamikasy ūlttyq valiuta baǧamyna aitarlyqtai äser etedı. Negızgı äser būl emes, degenmen mūnai kotirovkalarynyŋ teŋge baǧamyna äserı bar. Bügınde ūlttyq valiuta baǧamyna rubl qūny men bızdıŋ negızgı sauda serıktesterımızben aradaǧy sauda balansy köbırek äser etedı. Resei ekonomikasy sanksiialar astynda ekenın eskersek, būl teŋge baǧamyna da janama äser etedı. Mūnai jäne mūnai önımderı naryǧyna oralaiyq. Mūnai arzandady, bıraq Qazaqstanda benzin qymbattady.“Mūnai qymbattady – benzin qymbattady, mūnai arzandady – benzin qymbattady. Benzin jarap tūr! Tūraqty”. Būl jaǧdai külkılı ekenı ras, bıraq faktı – osy. Nege būlai bolyp jatyr? Öitkenı Qazaqstan naryǧyndaǧy otyn qūny – älem boiynşa eŋ tömen baǧalardyŋ bırı. 2000-şy jyldardyŋ basynan bastap tömen baǧa deŋgeiı mūnaidy qazaqstandyq mūnai öŋdeu zauyttarynda (MÖZ) öŋdeu üşın naryqtyq baǧa belgıleulerınen tonnasyn 50-55 dollar jeŋıldıkpen jetkızu jolymen qamtamasyz etıldı. Teŋgenıŋ AQŞ dollaryna şaqqandaǧy baǧamy da, özderıŋız bıletındei, aitarlyqtai tūraqty deŋgeide boldy. Biyl eldegı MÖZ-ge mūnai jetkızu kezınde naryqtyq baǧa belgıleulerınen jeŋıldık tonnasyna 130 dollarǧa jettı jäne jer qoinauyn paidalanuşylar bırqatar ken oryndary üşın mūnaidyŋ ışkı baǧasy ony öndırudıŋ özındık qūnynan tömen deŋgeide ekenın aita bastady. Al nege mūnai qūnyn dollarǧa bailanystyramyz? Mūnyŋ sebebı qarapaiym: eksporttyq bajdar, jer qoinauyn paidalanuşylar el biudjetıne töleitın renta salyǧy dollarǧa qataŋ bailanystyrylyp qalyptastyrylady.Mūnai salasyn damytuǧa tartylatyn investisiialar şetel valiutasyna qataŋ bailanystyrylǧan. Eldıŋ ışkı naryǧyna oralamyz. El naryǧyndaǧy benzin – älemdegı eŋ arzan benzin. Janarmaidyŋ baǧasyn tömendtıp ūstap tūru – mūnaidan tüsken kırıstı halyqpen bölısuge arnalǧan “memleket saiasaty”. Qazaqstanda benzin qymbattady, qymbattai beredı de. Keiıngı jyldary janar-jaǧarmai naryǧy naryqtyq qatynastarǧa köşuge daiyn ekenın körıp otyrmyz: 1. 2015 jyly Aİ-92 benzinı, 2016 jyly dizel otyny baǧalaryn memlekettık retteu toqtatyldy; 2. 2021 jyly mūnai önımderımen birjalyq sauda jasau tetıgı ıske qosyldy; 3. Taiau perspektivada bızdı Euraziialyq ekonomikalyq odaq qūru turaly şart şeŋberınde mūnai men mūnai önımderınıŋ ortaq naryǧynyŋ qūryluy kütıp tūr. Benzin baǧasy qanşa boluy kerek? Benzinnıŋ qazırgı qūny – memlekettıŋ naryqqa qatysuşylarǧa äkımşılık qysym körsetuınıŋ nätijesı. Eger baǧa belgıleuge äser etetın barlyq faktorlardy eskeretın bolsaq (mūnaidyŋ kotirovkalary, Ūlttyq valiuta baǧamy, Qazaqstandaǧy mūnai salasynyŋ aǧymdaǧy salyq saluy), onda Ai-92 benzinı 225-230 tg/litr boluy kerek. Sonda da būl bızdıŋ körşılerımızdıŋ naryqtaryna qaraǧanda aitarlyqtai tömen. Janarmai baǧasynyŋ ösuı halyqtyŋ äl-auqatyna äser etetını tüsınıktı, bıraq ükımettıŋ mūnai salasynyŋ kırısterın retteu tetıkterı jetkılıktı. Onyŋ üstıne, EAEO-ǧa qatysuşy elderdıŋ ortaq naryqtaryn qūru şeŋberınde salyq salu jüielerın, onyŋ ışınde aksizderdı bırızdendıru közdeledı. Al bügınde Qazaqstanda aksizder sol Reseige qaraǧanda aitarlyqtai tömen. Jyldy qorytyndylaiyq… elde benzin qymbattady, bıraq onyŋ baǧasy eldıŋ energetikalyq jäne otyn qauıpsızdıgın qamtamasyz etetın deŋgeige älı jetken joq. Elden otyn äketudıŋ “sūr” jäne zaŋsyz shemalary ekonomikalyq tūrǧydan tiımdı bolyp qala beredı jäne jaqyn körşılerımızdıŋ naryqtarymen baǧa teŋespese, būl jaǧdai sol küiınde qalady.
Erlan JAUKİN
Ūqsas jaŋalyqtar
