ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قازاقستان ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەكاراسىن انىقتاۋداعى ءرولى

3899
Adyrna.kz Telegram

1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورىنبوردا الاش وردا اۆتونومياسى جاريالانعاندا، قارالعان ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ونىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەڭبەرىن انىقتاپ الۋ ەكەندىگى بەلگىلى بولدى.

قازاقستان جەرى جاساندى تۇردە بىرنەشە بولىككە بولىنگەن بولاتىن. تورعاي، ورال، اقمولا، سەمەي دالالىق ولكەگە (ورتالىعى - ومسك) قارايتىن. بوكەي ورداسى رەسەيدىڭ استراحان گۋبەرنياسىنا، سىرداريا مەن جەتىسۋ، تۇركىستان ولكەسىنە(ورتالىعى - تاشكەنت), قازاقتاردىڭ ءبىرشاما بولىگى تارىداي شاشىراپ فەرعانا، سامارقاند، زاكاسپي وبلىستارىنا قارايتىن جەرلەردە ورنالاسقان.

حالەل عابباسوۆتىڭ اۆتونوميا تۋرالى بايانداماسىن تىڭداي كەلىپ, جالپى قازاقتاردىڭ IIسەزى، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن قۇرۋ قاجەت دەپ شەشىم قابىلدايدى.

سەزد الاش ۇلتتىق اۆتونومياسى بوكەي ورداسىن، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارىن، فەرعانا، سامارقاند وبلىستارى مەن ءامۋداريا اۋماعىن، زاكاسپي وبلىسىنىڭ قازاقتار مەكەندەگەن جەرلەرىن ءبىرىكتىرىپ، ەڭ باتىل مالىمدەمە جاساعانى بەلگىلى.

الاش وردا (حالىق كەڭەسى) ۇكىمەتىنىڭ, ونىڭ باسشىسى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ ارنايى تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا، الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى جەتەكشىلەرى حالەل جانە  جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، حالەل عابباسوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ ماسكەۋدى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى ۆ.ي.لەنينمەن جانە ي.ۆ.ستالينمەن ۇلتتىق اۆتونوميانى مويىنداۋ جانە ۇلتتىق- تەرريتوريا شەكاراسىن بەلگىلەۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى.

بىراق، كەڭەس ۇكىمەتى باسشىلارى تەك كەڭەستىك ۇلگىدەگى اۆتونوميا بەرەتىنىن جاريالاپ، ۇلتتىق الاش اۆتونومياسىن مويىندامايتىنىن ايتادى.

الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىلەرى تاراپىنان كەيىننەن دە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەكاراسىن ناقتىلاۋ توڭىرەگەندە ديپلوماتيالىق قادامدار جۇرگىزىلە بەردى.

ايرىقشا وسىنداي جۇمىستى اتقارۋ، قازاق حالقىنىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن  «الاش» قوزعالىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، قازاقتاردان شىققان العاشقى پروفەسسور-ماتەماتيك، عالىم، ۇستاز ءالىمحان ەرمەكوۆكە تاپسىرىلعانىن انىقتادىق.

قىرعىز(قازاق) رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ (كيررەۆكوم) 18-مامىرداعى قاۋلىسى بويىنشا جاڭادان قۇرىلماقشى قازاق اكسر-ءنىڭ جالپى جاعدايى جانە شەكارا ماسەلەسى جونىندە بايانداما جاساۋ ءۇشىن ارنايى مانداتپەن، نەبارى 29 جاستاعى ءالىمحان ەرمەكوۆ ماسكەۋگە اتتانادى. ماسكەۋدەگى جۇمىس ساپارىندا ونىمەن بىرگە جوعارىدا اتالعان، الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى دە بولادى.

وسى ساپارىندا ءالىمحان ەرمەكوۆ كيررەۆكوم مۇشەسى، ءارى كوللەگيا توراعاسى بولىپ سايلانادى.

ۆ.ي.لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن بۇكىل رەسەيلىك اتقارۋ كوميتەتىمەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ بىرىككەن وتىرىسىندا (17 تامىزدا), بولاشاق قىرعىز (قازاق) كەڭەستىك اۆتونوميانى قۇرۋ جانە ونىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋ تۋرالى نەگىزگى باياندامانى ءا.ەرمەكوۆ بايانداۋعا ءتيىس بولدى.

ءا.ەرمەكوۆ ءوز بايانداماسىندا شەكارانى انىقتاۋدا ۇلكەن ماڭىزى بار كۇردەلى دە شيەلەنىسكەن جەر ماسەلەسىنە توقتالادى. قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋدا ءوز ۇسىنىستارىن جاسايدى.

اقمولا، سەمەي وبلىستارىنىڭ سىبىررەۆكوم قاراماعىنان الىنىپ، قازاقستاندا قوسىلۋى وڭايعا تۇسكەن جوق. سىبىررەۆكومىنىڭ بارلىق دەرلىك مۇشەلەرى بۇل ماسەلەگە قارسى شىعادى. ۆ.ي.لەنين ءسىبىر شوۆينيستتەرىنىڭ بۇل ارەكەتىن: «پوسكرەبي ينوگو كوممۋنيستا وبنارۋجيش شوۆينستا» دەپ سيپاتتاعانىنان بىزدەر حاباردارمىز.

ءسويتىپ، ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاقستاننىڭ ساياسي تاريحى بەتتەرىندە ءوزىنىڭ جارقىن بەينەسىن ماڭگىلىككە قالدىرىپ ۇلگەردى. ونىڭ تىكەلەي قاتىسۋمەن قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ، شەكاراسىن انىقتاۋ سياقتى ەڭ ماڭىزدى جۇمىستار جۇرگىزىلدى.

                                     رايجان  سەيىتكەرەي

قازتۇتىنۋوداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى

                             عىلىمي جەتەكشىءسى:

ت.ع.ك.، پروفەسسور قىزداربەكوۆ ب.ك.

 

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. قىزداربەكوۆ بىرلىك. قازاقستاننىڭ قازىرگى زامانعى تاريحى ( كەڭەس ءداۋىرى: 1917-1991 جج) وقۋلىق. قاراعاندى. 2019. -72 بەت.
2. قانات وسكەمباەۆ. الاشتىڭ ءالىمحانى. استانا 2011ج.
3. جۇماسۇلتانوۆ ءا. الەكەڭ تۋرالى ەستە قالعاندار//ورتالىق قازاقستان, 1991 ج. 17-18 قازان.
4. ءالىمحان ەرمەكوۆ: «مەن لەنينمەن نەگە ءسوز جارىستىردىم؟». ەگەمەن قازاقستان 2000. 31 مامىر.

پىكىرلەر