(ەسسە)
شالى كوپ شاڭىراق
الداسپانى – بىرلىگىم،
العا اسقانى – ءبىر عىلىم.
الىپتاردىڭ سارقىتى،
ارامىزدا ءجۇر بۇگىن!
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)
ءبىر شاڭىراقتا ءبىر اقساقال جۇرسە، سول جەرگە كيە قونادى. ال سونداي قادىرلى قارتتاردىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشەۋى بولسا شە؟! ول ەندى ورتايماس قازىنا، تاۋسىلماس قۇت-بەرەكە. سولار شاڭىراعىڭدى بيىكتەتىپ، كەرەگەڭدى كەڭەيتىپ تۇرادى. سول كوشەلى كوپ كىسىنىڭ ىشىندە كوشباستاۋشى ءبىر اقساقال بولادى. ەلدىڭ ءبارى سونىڭ اۋزىنا قاراپ، يمامعا ۇيىعانداي ۇيدى. قاي جەردە دە بارشا جۇرت باس يەتىن باس يەنىڭ بولعانى قانداي جاقسى. مەن شالى كوپ شاڭىراق – م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەگەن كەزىمدە وسىنى ۇقتىم. الاشقا اتى تانىمال اقساقالدار عىلىمي مەكەمەنىڭ اجارى مەن بازارى بولاتىن. بۇلار – وسى مەكەمەنىڭ بۇرىنعى باسشىلارى، كەشەگى مينيسترلەر، بۇگىنگى اكادەميكتەر، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتتارى ەدى. ءبارى دە شەتىنەن سۇڭعىلا. وزدەرى ءومىر بويى ادەبيەت پەن ونەردى زەرتتەسە، ءسويتىپ ابىرويلى اقساقالدىققا جەتسە، سۇڭعىلا بولماي قايتسىن؟! اڭگىمە تيەگى اعىتىلسا، شەتىنەن توگىلە جونەلەدى. تەك تىڭداۋدان جالىقپاساڭ بولدى. بالا كەزىندە اشارشىلىقتان امان قالعان، بوزبالا كەزىندە سوعىستىڭ زاردابىن تارتقان، ەسەيگەندە زۇلمات زاماننىڭ زوبالاڭىن كورگەن بۋىننىڭ ايتارى تاۋسىلمايدى.
ول كەزدە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جارىتىمسىز جالاقىسىمەن جان باعۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. سوندىقتان مەن سول جىلداردا اتى دۇركىرەپ تۇرعان «حابار» اگەنتتىگىندە قوسىمشا جۇمىس ىستەپ ءجۇردىم. ينستيتۋت پەن اگەنتتىكتىڭ اراسى سونشالىقتى الىس ەمەس. بىراق ەكەۋى ەكى عاسىردىڭ مەكەمەسى سياقتى. اياڭداپ «حابارعا» كەلسەم، قاربالاس تىرشىلىكتىڭ ۇستىنەن شىعام. باقايشاعىنا دەيىن سۋ جاڭا تەحنيكامەن جاراقتانعان ءابجىل رەپورتەرلەر جان الىسىپ، جان بەرىسىپ جاتادى. قايناعان ءومىر، اعىندى اقپارات. نايزاعايعا نان ءپىسىرىپ الاتىن وڭكەي جۇلىمىر جاستار. ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، جانىعىپ جۇرگەن جۇرت. سول ەرەكشە ەكپىنمەن ينستيتۋتقا ارىنداپ كىرىپ كەلسەڭ، بۇكىل تىرشىلىك توقتاپ قالعانداي كورىنەدى. تەلەگەي تەڭىز تاريحتىڭ ءزىل سالماعىنا يىعىن توسىپ، توبەنى تىرەپ تۇرعان قالىڭ قابىرعالار. تالايدىڭ تابانى تيگەن، تۇگى ازايعان كونەتوز كىلەمدەر. ەلۋ جىلدان بەرى جاقسىعا دا، جايساڭعا دا تابالدىرىعىن توسەپ، تورگە وزدىراتىن ەكى قۇلاش ەمەن ەسىكتەر. سول ەسىكتەن ءار كىرىپ-شىققانى ولجاعا بالاناتىن ابىرويى اسقاق، اقىرىن سويلەپ، انىق باساتىن، اسىقپايتىن اقساقالدار. سولارعا ەلىكتەپ، ءار ءسوزىن باپپەن باستاپ، بيپازداپ ۇقتىراتىن قىرماساقالدار. ارينە، «حاباردىڭ» دا وزىنە جەتەتىن «شال-شاۋقانى» جوق ەمەس. دياس وماروۆ، تىلەۋقابىل مىڭجاساروۆ، زامانبەك ابدەشوۆ سياقتى اۋزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى «اقساقالدار» ول جەردە دە بار. بىراق ينستيتۋت شالدارىنىڭ ءجونى بولەك ەدى. «مىنا شالدار كەتەدى ەرتەڭ داۋ بار ما، ءبىز ءوزىمىز اينالامىز تاۋلارعا»، – دەپ ەسەنعالي اقىن ايتقانداي، ولارمەن ىقىلاستانا تىلدەسىپ، ەمىن-ەركىن اڭگىمەلەسۋدىڭ راحاتىنا ەشنارسە جەتپەيدى.
سونىڭ ىشىندە توپ باستاعان سەركەدەي بىرەۋىنىڭ ورنى ايرىقشا. ول بۇكىل بولمىسىمەن باسقالاردان ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. ازىراق سويلەپ، كوبىرەك تىڭدايدى. ەشكىمگە داۋىس كوتەرمەيدى، بىرەۋدى ورىنسىز سوكپەيدى. وزىنە ۇناماعان كىسىنى كەكەتىپ-مۇقاتىپ، قاجاپ-قىجىرتۋ ادەتىندە جوق. قاباعىن ءسال شىتقانىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. جايىلىپ سالا بەرگەن ەزۋىڭدى لەزدە جيناپ الاسىڭ. ايتار ءسوزىڭ كومەيىڭە جۇتىلىپ، قاپەلىمدە دىبىسىڭ شىقپاي قالادى.
ال ەندى ول كىسى الدا-جالدا كۇلە قالسا، اينالاعا ادەمى ءبىر شۋاق تارايدى. ول شۋاق ساعان دا اسەر ەتپەي قويمايدى. كەۋدەڭە نۇر، ساناڭا ساۋلە قۇيىلعانداي بولادى. بىراق اتاقتى اكادەميكتى ۇنەمى ارقا-جارقا بولىپ، كوڭىلدى جۇرەدى دەپ ايتا المايمىن. نەگىزىنەن ونى ءبىز اسا ءبىر ساليقالى كەيىپتە كورەمىز. بىرەۋ-مىرەۋگە ۇزىن-سونار اقىل ايتىپ، اۋىزەكى ديداكتيكانى قايتا-قايتا قازبالاپ تۇرىپ العانىن دا بايقاعان ەمەسپىن. بىراق، سونىڭ ءبارىن قاس-قاباعىمەن، ءىس-قيمىلىمەن-اق ۇقتىرادى. اعامىزدىڭ قاس-قاباعى نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن ءۇنسىز-اق اڭعارتىپ تۇرادى.
مەكەمە بولعان سوڭ، ارينە، ونىڭ باسشىسى بولادى. سول مىقتى دەگەن ءداۋ ديرەكتورىڭىزدىڭ ءوزى ينستيتۋتتاعى ءىرىلى-ۇساقتى شارۋانى الگى اقساقالمەن اقىلداسىپ شەشەتىن ءتارىزدى. «مەنىمەن نەگە اقىلداسپايسىڭدار؟»، – دەپ توتەنشە تالاپ قويىپ وتىرعان ول جوق. الايدا ونىڭ عىلىمداعى سالماعى، قوعامداعى ورنى، ومىردەگى بولمىسى وسىعان مىندەتتەيتىندەي. قىسقاسى، بۇل ينستيتۋت ماعان اتالار مەن اكەلەردى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جيناعان كادىمگى اۋىلدىڭ جاراسىمدى تىرشىلىگىن ەلەستەتتى. مۇنداي اۋلەتتە وسكەن بالالاردىڭ باعى جاناتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەمەس پە؟ الىپتاردىڭ سارقىتىن ىشكەن سۇيەگى اسىل اعالارمەن ءبىر مەكەمەدە قىزمەت ىستەيتىن بىزدەر شىنىندا دا باقىتتى ەدىك.
اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋى – اكادەميك سەرىك قيراباەۆتى قازاق رۋحانياتىنىڭ قاسيەتتى قۇتحاناسىنىڭ بويتۇمارى دەسە دە بولادى. دۇرىسى، بويتۇمار ەمەس، ءبىرتۋار. «ەكى كەنەن تۋمايدى، الاتاۋعا ەكسەڭ دە»، – دەگەندەي مۇنداي كىسىلەردىڭ بولمىسى ەندى ەشقاشان قايتالانبايدى.
شۋاعى مول شاڭىراققا العاش قىزمەتكە كەلگەندە مەن وسىنداي وي تۇيگەن ەدىم. ءالى دە سول پىكىرىم وزگەرە قويعان جوق. قيراباەۆتىڭ قاس-قاباعى – ءبىز ءۇشىن ءومىردىڭ وقۋلىعى. جەكىمەي-اق جولعا سالاتىن، جاسقاماي-اق تەزگە سالاتىن سول قاباقتاردى كادىمگىدەي ساعىناسىڭ كەيدە...
ايتپاقشى، قازىر ءبىر كەزدەگى شالى كوپ شاڭىراقتىڭ اقساقالى ەداۋىر ازايعان. سولاردىڭ ىشىندەگى ادەبيەتتانۋدىڭ الىپ بايتەرەگىنىڭ ءدىڭى بەرىك تۇردى.
«بەس مارشالدان» – ءبىر مارشال
جىگەرىمەن جالىندى،
جاستاي كوزگە شالىندى.
جاڭارقادان شىقتى دا،
جالپاق جۇرتقا تانىلدى!
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)
ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا جاڭارقادان جەتپىس شاقىرىمداي جەرگە سمايىل قيراباەۆ ءۇي تۇرعىزىپتى. ونىڭ كورگەن قاتارلاس ءتورت شال ءدال وسى تۇسقا ءۇي سالادى. «بۇل كىمنىڭ ۇيلەرى؟»، – دەپ سۇراعان سىرتتان كەلگەن وكىلگە ءوندىباي دەگەن ءتىلىنىڭ تىكەنى بار جىگىت: «مۇندا بەس مارشال تۇرادى»، – دەپ ازىلدەپ جاۋاپ بەرىپتى. سودان بەرى وسى جەر «بەس مارشال» دەپ اتالادى. ءتىپتى جەزقازعان جاققا قاتىنايتىن اۆتوبۋس ايالداماسىنىڭ اتى دا «بەس مارشال» دەلىنەتىن كورىنەدى. شەكپەن-شەنى جوق وسى «بەس مارشالدىڭ» نوقتا اعاسى سمايىل كوكەمىز سول جەردەن ماڭگىلىك ورىن تەۋىپتى. ءاۋ باستا ءوزىن وسىندا قويۋدى وسيەت ەتسە كەرەك. كەيىن اعايىن-تۋعان سول ماڭدى بىرتە-بىرتە ۇلكەن قورىمعا اينالدىرعان.
جاڭارقا جەرى التى الاشقا ايگىلى ازاماتتاردى توپتاپ تۇلەتسە دە، الدەقاشان باقيلىق بولعان «بەس مارشالدىڭ» اۋلەتىنەن اتاقتى اسكەري قولباسشىلار شىعا قويمادى، ارينە. ونىڭ ەسەسىنە ادەبيەتتانۋدىڭ ايدىك مارشالى شىقتى. جاستايىنان اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جاتتاپ ءوستى. ادەبيەتتانۋ سالاسىنان عىلىمي ەڭبەك قورعادى. اكادەميك اتاندى. ادەبيەتتانۋدىڭ ۇستاحاناسى – ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىن باسقاردى. ۇلى ابايدىڭ شىعارمالارىن زەردەلەگەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق الدى. قازىر دە قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ كوشىن باستاپ تۇر. ەندەشە، سەرىك سمايىلۇلى مارشال ەمەي كىم؟
عىلىمنىڭ قاي سالاسىندا دا اقتىق بايلام، كەسىمدى ءسوز ايتاتىن كەسەك مىنەزدى كىسىلەر بولادى. بەلگىلى ءبىر ماسەلە بويىنشا تىعىرىققا تىرەلگەندە ەل-جۇرت سوڭعى شەشىمدى سودان كۇتەدى. ءتىپتى ادەبيەتتانۋداعى سالماعى ەشكىمنەن كەم ەمەس، ءسوز ونەرىنىڭ سۇڭعىلاسى زەينوللا قابدولوۆ پەن تەوريانىڭ جىلىك مايىن شاعاتىن زيالىنىڭ زيالىسى زاكي احمەتوۆتىڭ ءوزى قاجەت كەزىندە قيراباەۆقا قۇلاق قوياتىن سەكىلدى كورىنەتىن. بۇل ۇيلەسىمدى ۇشتاعاننىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قادىر-قۇرمەتى كەرەمەت ەدى.
بارلىق سالا سەكىلدى ادەبيەتتانۋدىڭ دا وزىندىك جازىلماعان زاڭدارى مەن جاريالانباعان ەرەجەلەرى بار. ماسەلەن، ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالار الدىندا عىلىمي مەكەمە باسشىلارى سەرىك اعامەن اقىلداسادى. سەبەبى، تاعى ءبىر دوكتور قاتارعا قوسىلعالى تۇر. ول ەرتەڭ جاس ادەبيەتشىلەردىڭ تاعدىرىن شەشەدى. ول شىن عالىم با، الدە، كولدەنەڭ كوك اتتى ما، ونى ايقىنداپ العان دۇرىس. توبەدەن توقپاقتاپ، كيىز قازىقتى جەرگە كىرگىزگىسى كەلەتىندەر دە بولماي قالمايدى. سولارعا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن دە تەگەۋرىن كەرەك. ادەبيەتتانۋعا قادام باسقان ءار عالىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسىمىن يەلەنگەن ينستيتۋتتىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەۋى كەرەك. سوندىقتان ايگىلى اۋەزوۆتىڭ كوزىن كورگەن قادىرلى قيراباەۆتىڭ بيرەسمي باتاسى وتە ماڭىزدى. ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ اتاسى مەن باتاسىنا اينالعان ابىرويلى اقساقالدىڭ قولداۋىمەن وسى سالاعا كەلگەن قىز-جىگىتتەر ازىرگە ونى ۇياتقا قالدىرىپ كورگەن جوق.
ورىمدەي جاس كەزىندە ورتا مەكتەپكە ارنالعان ادەبيەت وقۋلىعىن جازدى. جازباسقا لاجى جوق ەدى. الدىڭعى تولقىن اعالار زوبالاڭعا ءىلىنىپ، جازىقتى بولىپ كەتتى. تاڭداۋ جيىرمادان ەندى عانا اسقان ءۇش جاس زەرتتەۋشىگە ءتۇستى. زەينوللا قابدولوۆ، ايقىن نۇرقاتوۆ ۇشەۋى جازعان سول وقۋلىقتىڭ جارىق كورگەنىنە الپىس جىل تولدى. ساپالى ازىرلەنگەن بۇل وقۋلىق ۇشەۋىن دە قالىڭ ەلگە تانىمال ەتتى. اكە مەن بالانىڭ جانە نەمەرەنىڭ قولىنان وتكەن عۇمىرلى وقۋلىق بولدى بۇل.
سەرىك قيراباەۆتىڭ «شىندىق پەن شىعارما»، «تالانتقا قۇرمەت»، «ادەبيەتتانۋدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى»، «تاريح جانە ادەبيەت»، «تاۋەلسىزدىك رۋحىمەن»، «ءومىر تاعىلىمدارى» اتتى عىلىمي-تانىمدىق كىتاپتارى ويلى وقىرماننىڭ قاستەرلى قازىناسىنا اينالدى.
1967 جىلى كسرو پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسى قۇرىلعان كەزدە وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى بولعان ءابدىحاميت سەمباەۆ ەكەۋى اكادەميانىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەلىگىنە ءوتتى. ال مالىك عابدۋللين تولىق مۇشەلىككە كىردى. وسىدان-اق مۇنىڭ قازاق عالىمدارىنىڭ باسىنا وڭايلىقپەن قونا بەرمەيتىن باق ەكەنىن باعامداي بەرىڭىز.
1966 جىلدان 1974 جىلعا دەيىن كسرو جوعارى جانە ارناۋلى ورتا ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىنداعى جوعارى اتتەستاتسيالىق كوميسسيانىڭ فيلولوگيا جانە ونەرتانۋ سالاسى بويىنشا ساراپتاۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى. بۇل قۇرىلىمعا بۇعان دەيىن مالىك عابدۋللين مەن ميتروفان سيلچەنكو عانا ەنىپتى. وسىناۋ بەدەلدى كوميسسيا قۇرامىنداعى شىعىس حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ سانى ءۇش-تورتەۋدەن اسپايتىن. سەرىك اعا ءوزى مۇشە بولعان سەگىز جىلدا قازاقتىڭ تالاي تالانتتى پەرزەنتتەرىنىڭ جولىن اشتى. قينالعانىنا قول ۇشىن بەردى. ءبىرازىن ۆاك-قا ديسسەرتاتسيامەن ىلەسە جەتكەن ارىزداردان، دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن داۋ-دامايدان اراشالادى. ماسكەۋ مارقاسقالارىنىڭ الدىندا جەرلەستەرى ءۇشىن سان رەت كۇيىپ-جاندى. عىلىمي ەڭبەگى بەكىگەن ارىپتەستەرىنىڭ ديپلومىن ەلگە الا كەلىپ، كول-كوسىر قۋانىش سىيلادى.
سەرىك اعامىز باسشىلىق قىزمەتتەردى دە ابىرويمەن اتقاردى. ەلدىڭ ەڭ ۇلكەن كەڭسەسى – ورتالىق كوميتەتتە يدەولوگياعا جاۋاپتى ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. بەدەلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن باسقاردى. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنەن پرورەكتورلىعىنا دەيىنگى جولدان ءوتتى. ابىرويمەن كەلگەن قىزمەتىن دەر كەزىندە ابىرويمەن تابىستاي ءبىلدى. ءوز ەركىمەن ورنىنان ءتۇسىپ، ۇنەمى جاستارعا جول اشتى. ديرەكتورلىقتى دا، ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىن دە لايىقتى شاكىرتتەرىنە قالدىردى. سودان سوڭ ولاردىڭ شارۋاسىنا ءومىرى ارالاسپايدى. ءوزى قاتارداعى قىزمەت يەلەنىپ، بولمەسىندە ەلەۋسىز عانا وتىرادى. بىراق ونى وسىدان سوڭ ەلەمەي كورىڭىز. كەيىنگى بۋىن ارداقتى اعانى وسى قاسيەتى ءۇشىن دە قۇدايداي سىيلايدى.
قاناعاتشىل قيراباەۆتىڭ تەكتى تۇلعاسى بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەي بەرەتىنى دە سوندىقتان.
كەلتەتالدان كەمەلدىككە دەيىن
سالىپ كورسەك بايىپقا،
سىزگە ۇقساۋ ايىپ پا؟
ءسوز ساپتايمىز ەلىكتەپ،
سەرىك قيراباەۆقا!
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)
كەيىن تانىمال ادەبيەتشى، سارابدال سىنشى بولارىنا كورىنگەن شىعار، جاستايىنان اقىندارمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇرۋ پەشەنەسىنە بۇيىردى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە اقىن عابديمان يگەنسارتوۆپەن كورشى تۇردى. ول سول كەزدە جاڭارقا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەپتى. ءوزى باستىق، ءوزى ولەڭ جازاتىن شەنەۋنىك شايىردىڭ بولمىسى جاس ۇلانعا ەداۋىر وي سالعانعا ۇقسايدى. كەيىن قاراعاندىدا ەسەپشىلەر كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە اقىن قايىپ اينابەكوۆپەن كورشى بولادى. 1929 جىلى «قىردىڭ قىزىل گۇلدەرى» دەگەن جىر جيناعى شىققان قايىپ اقىننىڭ ەڭكىش تارتىپ قالعان كەزى ەكەن. جىر سۇڭقارى ساكەننىڭ قايناعاسى قايىپ ول ۇستالىپ كەتكەن سوڭ مازاسىز كۇي كەشكەن كورىنەدى. ءسويتىپ، قايدا بارسا دا ولەڭنىڭ ءوزى سەرىك اعانىڭ سوڭىنان قالماي، ونى ۇنەمى توڭىرەكتەيدى دە جۇرەدى.
سونىڭ اسەرى بولار، قازاقتىڭ اۋىلدا وسكەن بار بالاسى سەكىلدى ءبىزدىڭ سەرىك اعامىز دا اقىن بولماققا بەل بۋىپ، جىر جازىپتى. العاشقى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى جاڭارقاداعى جارىق دەگەن ەلدى مەكەنگە ارنالعان. بۇل ولەڭ اۋداندىق گازەتكە باسىلادى. ءسويتىپ، سەرىك اعام بالا كۇنىندە كارل ماركس اتىنداعى مەكتەپتىڭ مۇعالىمى بولىپ جۇرگەندە پوەزياداعى تىرناقالدىسىنا گەوگرافيالىق نىساندى تاقىرىپ ەتىپ الىپ ەدى. ءسىرا، كەيىن قازاق گەوگرافيا عىلىمىنىڭ كەلەشەك كوشباستاۋشىسىن جار ەتىپ، باقىتتى عۇمىر كەشەتىنىنە كورىنگەن شىعار.
ونى ايتاسىڭ، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز اقىندار ايتىسىنا دا قاتىستى. ايتىس بولعاندا، اناۋ-مىناۋ ايتىس ەمەس، 1944 جىلى جاڭارقادا وتكەن بۇكىل ايماق اقىندارىنىڭ ءسوز سايىسى. سوعان قاتىساتىن اۋدان اقىندارىنىڭ توبىنا قوسىلدى. اۋىلدىڭ كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسى قويعان بەيىمبەت ءمايليننىڭ «شۇعاسىن» تاماشالاپ، شۇعانىڭ، ءابىشتىڭ مونولوگتارىنىڭ ءوڭىن وزگەرتىپ، سول ۇلگىمەن ناعاشىلارى مەن جەڭگەلەرىنە ارناپ ولەڭ ءوردى. حالىقتىق ۇلگىلەردى سول زامانعا بەيىمدەپ ايتتى. «سەرپىلدى، تۇمان، سەرپىلدى، الاسىڭ، قايات، ەركىڭدى. كورگەندە وسەر قۋانسىن، قۇبىلت، قايات، كوركىڭدى. جەڭىلدى، اكەڭ، جەڭىلدى، جەڭگەڭ بادەن كوڭىلدى. وكسىگىڭدى باس، قايات، ءومىر تاڭى كورىندى»، – دەپ دايار ۇلگىمەن ايەل تەڭدىگىن جىرعا قوستى.
ساكەننىڭ سەرىگى، سوزگە ۇتقىر، سايقىمازاق جىندى ابەندى كورىپ، ونى قىزىقتاپ، اڭگىمەسىن تىڭدادى. ابەننىڭ باستان كەشكەن حيكايالارى بىرىنەن ءبىرى وتەدى. جالپى، جاڭارقادا سۇيەگىنە ءسوز سىڭگەن مۇنداي كىسىلەر وتە كوپ. سونىڭ ءبارى ونىڭ جازۋ ونەرىنە دەگەن قۇمارلىعىن وياتتى.
ءتىل مەن ادەبيەتتەن باسقا بىرقاتار پاندەرگە دە بەيىمى بار ەدى. مەكتەپتە حيميا ءپانىن وتە جاقسى وقىدى. «تۇبىندە سەنەن مىقتى حيميك شىعادى»، – دەسەتىن ۇستازدارى. بىراق مەندەلەەۆ كەستەسىن جاتا-جاستانا زەرتتەۋ ماڭدايىنا جازىلماپتى. «كەيىنگى جاعدايلار (وقۋدان قول ءۇزىپ قالۋىم) بۇل ويدى ىسكە اسىرمادى، – دەپ جازادى ول ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە. – حيميا سياقتى عىلىمدار ۇنەمى جاتتىعۋدى، لابوراتوريالىق جۇمىستى تالاپ ەتەدى عوي». قازىرگى كۇنى سەرىك اعامنىڭ اق حالات كيىپ، حيميالىق قوسپالار مەن ەرىتىندىلەردى ميداي ساپىرىلىستىرىپ، لابوراتوريادا تاجىريبە جاساپ جۇرگەنى كوزگە ەلەستەي قويمايدى، ارينە. ونىڭ ەسەسىنە، قازاقتىڭ مەن دەگەن اتاقتى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنا ءۇڭىلدى. قاي ىستەن دە ناتيجە شىعارماي قويمايتىن سەرىك اعام حيميانىڭ جولىن شىنداپ قۋعاندا بۇگىنگى اڭگىمەمىزدى «ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى، وتاندىق حيميا عىلىمىنىڭ كوشباسشىلارى مۇرات جۇرىنوۆ، ەدىل ەرعوجين، ءنادىر ءنادىروۆ جانە سەرىك قيراباەۆ...» دەپ باستاپ وتىرار ما ەدىك، كىم بىلەدى...
جاس كۇنىندە ەسەپ-قيساپقا وتە جۇيرىك بولدى. جازعى دەمالىستا مەكتەپتەن بوس كەزىندە اۋداندىق بانكتە بۋحگالتەردىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. قاراعاندىعا بارىپ، بانك ەسەپشىلەرىنىڭ ءۇش ايلىق كۋرسىندا وقىدى. بۇل سالانى قۋعاندا دا ءوز ىسىنە جەتىك مايتالماننىڭ ءبىرى بولارى انىق ەدى.
ال ەندى ءسىز مەنىڭ سەرىك اعامنىڭ اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى بولعانىن بىلەسىز بە؟ ول اۋداندىق ءبولىم جانىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ ينسپەكتسياسىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقاردى. جۇمىسىن ادال ىستەيتىن ءتارتىپ ساقشىسىن ەشكىمنىڭ وڭايلىقپەن جىبەرگىسى جوق. «وقيمىن» دەگەنىنە باستىقتارى قۇلاق اسا قويمادى.
«وقىساڭ، ءوزىمىزدىڭ جۇيەنىڭ وقۋىن وقيسىڭ»، – دەپ سىرەسىپ باقتى. اقىرى، جوعارىعا حات جازىپ، الماتىعا اتتانىپ تىندى. ءسويتىپ، ءبىر كەزدە ميليتسيونەر فورماسىن كيگەن عابيت مۇسىرەپوۆ، تاپانشاسىمەن ەلدى تارتىپكە شاقىرعان ءسابيت مۇقانوۆ سياقتى سەراعاڭ دا وسى سالانىڭ ءدامىن تاتتى. ءوز باسىم ىسىنە مىعىم، تياناقتى سەرىك اعا ىشكى ىستەر قىزمەتىندە جۇرە بەرسە، بۇگىندە سىمداي تارتىلعان سىمباتتى گەنەرال بولاتىنىنا تيتتەي دە كۇماندانباس ەدىم.
ول ءوز جولىن ءوزى تاڭدادى. ادەبيەتتانۋ مەن سىنعا سانالى تۇردە كەلدى. ولەڭ-جىرعا قۇمارلىعى تەككە كەتكەن جوق. سپانديار كوبەەۆ پەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ شىعارمالارىن زەرتتەپ، كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. اباي مەن جامبىل، بەيىمبەت پەن ءسابيت، قاسىم مەن يسا، عالي مەن ءابدىلدا، اسقار مەن جۇماعالي سىندى قازاق ادەبيەتى الىپتارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەردەلەپ، مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جازدى.
جاريالىلىقتىڭ جىلىمىق جەلى ەسكەن تۇستا جازىقسىز جازالانعان ارىستارىمىزدىڭ ادەبي مۇرالارىن اقتاڭداقتاردان اراشالاۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ونىڭ باس-كوز بولۋىمەن شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شىعارمالارى ورتامىزعا قايتا ورالدى.
ءسويتىپ، ارقاداعى كەلتەتال اۋىلىندا كىندىگى كەسىلگەن پاراساتتى پەرزەنت بۇگىندە الاشتىڭ اقىلى كەمەل ابىزىنا اينالدى.
باق پەن باپ
شابىسىنان تانبايدى،
شارشاپ جولدا قالمايدى.
شيراقتىعىن كورگەندە،
شال دەۋگە اۋىز بارمايدى!
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)
اكادەميك سەرىك قيراباەۆ بيىل توقسان تورتكە تولدى. وعان جەتكەن دە، جەتپەگەن دە بار. عىلىم ادامدارىنىڭ دەنى الپىستان اسار-اسپاستا ماڭدايى جىلتىراعان قاسقاباس قارتقا اينالادى. كەيبىرىنىڭ تەگەۋرىنى تەجەلىپ، قۋاتى قايتىپ، تاياققا سۇيەنىپ، ەڭكىش تارتادى. ەندى ءبىرى قازىر ايتقانىن قازىر ۇمىتىپ، «ادام قارتايعاندا ءبىر بالانىڭ» كۇيىن كەشەدى. بىرقاتارى قوعام ىسىنەن، زامان تىرشىلىگىنەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، كۇن ۇزاققا قاعازعا كومىلىپ، ۇيىندە وتىرادى. ال ادەبيەتتانۋدىڭ الىبى سانالاتىن اتاقتى اكادەميكتى بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ قاتارىنا قوسا المايسىڭ. ءتىل-اۋزىمىز تاسقا، ازىرگە نايزاداي ءتىپ-تىك. شاشىنىڭ ءار تالى شاشاۋ شىقپاي، ورنىندا تۇر. ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق. ادىمداپ جۇرگەندە جانىنا ەرگەن ەلۋدەگىلەردى ەنتىكتىرەدى. ەسكە ساقتاۋ قابىلەتى ەسىڭدى تاندىرادى. كەۋدەسى – كومبە، زەردەسى – قازىنا. بۇتىندەي ءبىر عاسىردىڭ بۇكىل قۇپياسىن كوكىرەگىنە حاتتاعان التىن ساندىق دەرسىڭ.
سول باياعى قالپىنان وزگەرگەن ەمەس. ارەدىك اڭگىمە باستاسا، دەرەك پەن دايەكتەن ەشقاشان جاڭىلىسپايدى. باتىرلار جىرلارىن ءالى كۇنگە دەيىن جاتقا سوعادى. ءار ءسوزىن شەگەلەپ ايتادى. ادەپكىدە اتاپ وتتىك قوي، اعىنان جارىلسا، ۇزاققا سىلتەپ، جۋىق ارادا توقتاي الماي، ەلدى دە، ءوزىن دە ابدەن مەزى ەتەتىن كوكەزۋ قارتىڭ ول ەمەس. از سويلەپ، بەرەكەلى پىكىر ايتادى. ءۇنسىز وتىرىپ-اق ساعان كوپ نارسەنى اڭعارتادى. تەك سەرگەك سانا، كورەگەن كوز بولسا بولدى. تۇنجىراسا – تارتىناسىڭ، كۇلىمسىرەسە – كوڭىلدەنەسىڭ.
الماتى مەن استانانىڭ اراسىنا ەركىن قاتىنايدى. تۇرپاتىنان تەكتىلىگى بايقالىپ تۇرادى. ۋادەسىن ەشقاشان بۇزبايدى. تياناقتىلىعى جاعىنان ەشكىمگە ۇپاي بەرمەيتىن جاپونداردىڭ ءوزىن جولدا قالدىرادى. يىلمەگەن ەمەندەي، ماۋەلى بايتەرەكتەي تۇتاستىق تانىتادى. ادەمى اقساقالدىق، قادىرلى قارتتىق دەگەن وسى شىعار. مىنە، سوندىقتان بۇل بەلەستى تۇعىرلى توقسان ءتورت دەيمىز.
اتتەڭ، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ كوشىنە الدەقاشان ىلەسىپ كەتتىك، باياعى زامان بولسا، اكادەميكتىڭ كيگەن كيىمىنىڭ شالعايىنان شالعاي، تۇيمەسىنەن تۇيمە قالماس ەدى. ىرىمشىل قازاق جاقسىنىڭ جامىلعان شاپانىنىڭ شالعايىن شولتيتىپ كەسىپ، بەشپەنتىنىڭ تۇيمەسىن قىرقىپ الىپ، پىشاق ۇستىنەن ءبولىسىپ اكەتەدى عوي. قازىر ول ءداستۇر جوق. سوندىقتان تەكتى تۇلعانىڭ شالعايى ءبۇتىن، تۇيمەسى تۇگەل.
سەرىك اعانىڭ سىنى بۇزىلمايتىن سەبەبى بار. ويتكەنى، ايگىلى اكادەميكتى ءوز شاڭىراعىندا تاعى ءبىر اكادەميك بالاداي باپتاپ، بار جاعدايىن جاساپ كەلەدى. قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان شىققان تانىمال عالىم ءاليا بەيسەنوۆا قالىڭ ەلگە قادىرلى قيراباەۆتىڭ قارتايۋىنا جول بەرگەن جوق. سوندىقتان سەرىك اعانىڭ باعى مەن بابى قاتار ءجۇردى. اكادەميك ءالى كۇنگە دەيىن عىلىمي قىزمەتتەن قول ۇزگەن ەمەس. كورنەكتى عالىمدى شيراق كۇيدەن اجىراتپاي تۇرعان سەبەپتىڭ تاعى ءبىرى وسى. جۇمىس ادامدى شيرىقتىرادى، ەڭسەنى كوتەرەدى.
وسىنشاما بيىك بەلەسكە جەتكەنىنە قاراماستان سەرىك قيراباەۆتىڭ ءومىر جولى تاقتايداي تەگىس بولدى دەي المايمىز. ونىڭ دا تىرشىلىگىنىڭ ءورى مەن ەڭىسى بار. الدىمەن اكەسى قيىندىق كوردى. «قيراباەۆ – حالىق جاۋىنىڭ قالدىعى» دەگەن اتتانشىل ماقالا بۇلاردىڭ اۋلەتىنە پالە بولىپ جابىستى. كەيىن ءوزى دە تالاي رەت ادىلەتسىزدىككە تاپ بولدى. كۇن سايىن بىرەۋى ۇستالىپ، يتجەككەنگە ايدالىپ جاتقان ۇستازدارىنىڭ قاسىرەت-قايعىسى جۇرەگىنە جارا سالدى. اشساڭ اۋزىڭنان، تىلدەسسەڭ تىلىڭنەن تاباتىن زۇلمات زاماندا ءومىر ءسۇردى. تۇرلاۋى جوق تىرشىلىك «تابانىم تاسقا تيەر دەپ، قياعا ساقسىنىپ شىعۋعا» ۇيرەتتى. قازاق بولمىسىنىڭ قانشاما قۇپياسى كوكىرەك كوزىنە شەمەن بولىپ قاتىپ قالدى. جىلىمىقتىڭ جىلىلىعى ەرىتە الماعان تالاي تىلسىم دۇنيە ءالى دە ابزال اعانىڭ ىشكى الەمىن تورلاپ تۇرعان سەكىلدى كورىنەدى.
وسىدان ون توعىز جىل بۇرىن سەرىك اعانىڭ جەتپىس بەس جىلدىعى تويلانىپ جاتقان تۇستا قۇرداسىن «سەراعا» دەپ اسپەتتەيتىن اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ مىناداي سىردىڭ ۇشتىعىن شىعاردى. «قاجىم جۇماليەۆ قاپاستان قايتىپ كەلگەندە ەكى ادامعا باس ءيدى. ءبىرى – جۇماعالي ساين. ەكىنشىسى – ورىمدەي جاپ-جاس قيراباەۆ. ەكەۋى دە تەرگەۋشىنىڭ قيناعانىنا قاراماستان قاجەكەڭدى ۇستاپ بەرمەگەن، «ونداي ولەڭدى ايتقانىن بىلمەيمىز» دەپ وتىرىپ العان». قازىنالى قيراباەۆتىڭ قىرىق قاتپارلى قۇپياسىنىڭ ءبىرى وسى. ونىڭ دا قۇلپىن ءوزى اشپادى. ۇزەڭگىلەس دوسى ايتتى. كىلتىن تاپپاعان قانشاما سىر كوكىرەك كەنىشىندە شوگىپ جاتىر دەسەڭىزشى. تالاي رەت تۇعىرعا شىقتى. تالاي رەت ەڭىسكە ءتۇستى. ءۇمىت كۇتەتىن ۇلگىلى پەرزەنتىنەن عايىپتا كوز جازىپ قالدى. سونىڭ ءبارى جانىنا باتپايدى عوي دەيسىز بە؟!
بۇل ومىردە ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل جان بولمايدى. بىراق ءبارىبىر ول – باقىتتى ادام.
قاناعاتشىلدىعىمەن، تۋراشىلدىعىمەن، كىشىپەيىلدىگىمەن، تياناقتىلىعىمەن، ۋادەگە بەرىكتىگىمەن باقىتتى. سول ءۇشىن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ الدىندا قادىرى بار ەكەندىگىمەن باقىتتى. تۇعىرلى توقساننىڭ تورتەۋىنە ساۋلەتتى سەكسەن توعىزدىڭ سورەسىنە تاياعان جارىن جەتەلەپ، امان كەلگەندىگىمەن باقىتتى!
* * *
وسىدان توعىز جىل بۇرىن جازعان ماقالامىزدى «ساۋلەتتى سەكسەن بەس ءوزىڭىزدى تۇعىرلى توقسانعا، جوتالى جۇزگە جەتكىزسىن، اعا! اۋدەم جەردە توبەسى كورىنىپ تۇرعان ون بەس جىلدى دا امان-ەسەن اتتاپ، اتتاي جەلىپ وتكەنىڭىزدى كورۋگە جازسىن! 15-قازان كۇنى 15-لينياداعى 15-ۇيدە شاڭىراق كوتەرگەن سىزگە بۇل سان جاعاتىن ەدى عوي...»، – دەپ اياقتاپ ەدىك. «سول ءسوزىمىز – ءسوز!» دەگەنبىز. الايدا تاعدىر ونىڭ عيبراتتى عۇمىرىن توقسان ءتورت جاسپەن تۇيىقتاپتى.
بۇگىن قازاق ەلى قيراباەۆپەن قوشتاسىپ جاتىر...
باۋىرجان ومارۇلى
