(Esse)
Shaly kóp shańyraq
Aldaspany – birligim,
Alǵa asqany – bir ǵylym.
Alyptardyń sarqyty,
Aramyzda júr búgin!
(Taqyryptyń tuzdyǵy)
Bir shańyraqta bir aqsaqal júrse, sol jerge kıe qonady. Al sondaı qadirli qarttardyń bir emes, birnesheýi bolsa she?! Ol endi ortaımas qazyna, taýsylmas qut-bereke. Solar shańyraǵyńdy bıiktetip, keregeńdi keńeıtip turady. Sol kósheli kóp kisiniń ishinde kóshbastaýshy bir aqsaqal bolady. Eldiń bári sonyń aýzyna qarap, ımamǵa uıyǵandaı uııdy. Qaı jerde de barsha jurt bas ıetin bas ıeniń bolǵany qandaı jaqsy. Men shaly kóp shańyraq – M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda qyzmet istegen kezimde osyny uqtym. Alashqa aty tanymal aqsaqaldar ǵylymı mekemeniń ajary men bazary bolatyn. Bular – osy mekemeniń burynǵy basshylary, keshegi mınıstrler, búgingi akademıkter, memlekettik syılyqtyń laýreattary edi. Bári de shetinen suńǵyla. Ózderi ómir boıy ádebıet pen ónerdi zerttese, sóıtip abyroıly aqsaqaldyqqa jetse, suńǵyla bolmaı qaıtsin?! Áńgime tıegi aǵytylsa, shetinen tógile jóneledi. Tek tyńdaýdan jalyqpasań boldy. Bala kezinde asharshylyqtan aman qalǵan, bozbala kezinde soǵystyń zardabyn tartqan, eseıgende zulmat zamannyń zobalańyn kórgen býynnyń aıtary taýsylmaıdy.
Ol kezde ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jarytymsyz jalaqysymen jan baǵý múmkin emes-ti. Sondyqtan men sol jyldarda aty dúrkirep turǵan «Habar» agenttiginde qosymsha jumys istep júrdim. Instıtýt pen agenttiktiń arasy sonshalyqty alys emes. Biraq ekeýi eki ǵasyrdyń mekemesi sııaqty. Aıańdap «Habarǵa» kelsem, qarbalas tirshiliktiń ústinen shyǵam. Baqaıshaǵyna deıin sý jańa tehnıkamen jaraqtanǵan ábjil reporterler jan alysyp, jan berisip jatady. Qaınaǵan ómir, aǵyndy aqparat. Naızaǵaıǵa nan pisirip alatyn óńkeı julymyr jastar. Eki ıyǵyn julyp jep, janyǵyp júrgen jurt. Sol erekshe ekpinmen ınstıtýtqa aryndap kirip kelseń, búkil tirshilik toqtap qalǵandaı kórinedi. Telegeı teńiz tarıhtyń zil salmaǵyna ıyǵyn tosyp, tóbeni tirep turǵan qalyń qabyrǵalar. Talaıdyń tabany tıgen, túgi azaıǵan kónetoz kilemder. Elý jyldan beri jaqsyǵa da, jaısańǵa da tabaldyryǵyn tósep, tórge ozdyratyn eki qulash emen esikter. Sol esikten ár kirip-shyqqany oljaǵa balanatyn abyroıy asqaq, aqyryn sóılep, anyq basatyn, asyqpaıtyn aqsaqaldar. Solarǵa eliktep, ár sózin bappen bastap, bıpazdap uqtyratyn qyrmasaqaldar. Árıne, «Habardyń» da ózine jetetin «shal-shaýqany» joq emes. Dıas Omarov, Tileýqabyl Myńjasarov, Zamanbek Ábdeshov sııaqty aýzy dýaly, sózi ýáli «aqsaqaldar» ol jerde de bar. Biraq ınstıtýt shaldarynyń jóni bólek edi. «Myna shaldar ketedi erteń daý bar ma, Biz ózimiz aınalamyz taýlarǵa», – dep Esenǵalı aqyn aıtqandaı, olarmen yqylastana tildesip, emin-erkin áńgimelesýdiń rahatyna eshnárse jetpeıdi.
Sonyń ishinde top bastaǵan serkedeı bireýiniń orny aıryqsha. Ol búkil bolmysymen basqalardan erekshelenip turady. Azyraq sóılep, kóbirek tyńdaıdy. Eshkimge daýys kótermeıdi, bireýdi orynsyz sókpeıdi. Ózine unamaǵan kisini keketip-muqatyp, qajap-qyjyrtý ádetinde joq. Qabaǵyn sál shytqanynyń ózi jetip jatyr. Jaıylyp sala bergen ezýińdi lezde jınap alasyń. Aıtar sóziń kómeıińe jutylyp, qapelimde dybysyń shyqpaı qalady.
Al endi ol kisi alda-jalda kúle qalsa, aınalaǵa ádemi bir shýaq taraıdy. Ol shýaq saǵan da áser etpeı qoımaıdy. Keýdeńe nur, sanańa sáýle quıylǵandaı bolady. Biraq ataqty akademıkti únemi arqa-jarqa bolyp, kóńildi júredi dep aıta almaımyn. Negizinen ony biz asa bir salıqaly keıipte kóremiz. Bireý-mireýge uzyn-sonar aqyl aıtyp, aýyzeki dıdaktıkany qaıta-qaıta qazbalap turyp alǵanyn da baıqaǵan emespin. Biraq, sonyń bárin qas-qabaǵymen, is-qımylymen-aq uqtyrady. Aǵamyzdyń qas-qabaǵy neniń durys, neniń burys ekenin únsiz-aq ańǵartyp turady.
Mekeme bolǵan soń, árıne, onyń basshysy bolady. Sol myqty degen dáý dırektoryńyzdyń ózi ınstıtýttaǵy irili-usaqty sharýany álgi aqsaqalmen aqyldasyp sheshetin tárizdi. «Menimen nege aqyldaspaısyńdar?», – dep tótenshe talap qoıyp otyrǵan ol joq. Alaıda onyń ǵylymdaǵy salmaǵy, qoǵamdaǵy orny, ómirdegi bolmysy osyǵan mindetteıtindeı. Qysqasy, bul ınstıtýt maǵan atalar men ákelerdi bir shańyraqtyń astyna jınaǵan kádimgi aýyldyń jarasymdy tirshiligin elestetti. Mundaı áýlette ósken balalardyń baǵy janatyny beseneden belgili emes pe? Alyptardyń sarqytyn ishken súıegi asyl aǵalarmen bir mekemede qyzmet isteıtin bizder shynynda da baqytty edik.
Áńgimemizdiń arqaýy – akademık Serik Qırabaevty qazaq rýhanııatynyń qasıetti quthanasynyń boıtumary dese de bolady. Durysy, boıtumar emes, birtýar. «Eki Kenen týmaıdy, Alataýǵa ekseń de», – degendeı mundaı kisilerdiń bolmysy endi eshqashan qaıtalanbaıdy.
Shýaǵy mol shańyraqqa alǵash qyzmetke kelgende men osyndaı oı túıgen edim. Áli de sol pikirim ózgere qoıǵan joq. Qırabaevtyń qas-qabaǵy – biz úshin ómirdiń oqýlyǵy. Jekimeı-aq jolǵa salatyn, jasqamaı-aq tezge salatyn sol qabaqtardy kádimgideı saǵynasyń keıde...
Aıtpaqshy, qazir bir kezdegi shaly kóp shańyraqtyń aqsaqaly edáýir azaıǵan. Solardyń ishindegi ádebıettanýdyń alyp báıtereginiń dińi berik turdy.
«Bes marshaldan» – bir marshal
Jigerimen jalyndy,
Jastaı kózge shalyndy.
Jańarqadan shyqty da,
Jalpaq jurtqa tanyldy!
(Taqyryptyń tuzdyǵy)
Elýinshi jyldardyń basynda Jańarqadan jetpis shaqyrymdaı jerge Smaıyl Qırabaev úı turǵyzypty. Onyń kórgen qatarlas tórt shal dál osy tusqa úı salady. «Bul kimniń úıleri?», – dep suraǵan syrttan kelgen ókilge Óndibaı degen tiliniń tikeni bar jigit: «Munda bes marshal turady», – dep ázildep jaýap beripti. Sodan beri osy jer «Bes marshal» dep atalady. Tipti Jezqazǵan jaqqa qatynaıtyn avtobýs aıaldamasynyń aty da «Bes marshal» delinetin kórinedi. Shekpen-sheni joq osy «bes marshaldyń» noqta aǵasy Smaıyl kókemiz sol jerden máńgilik oryn teýipti. Áý basta ózin osynda qoıýdy ósıet etse kerek. Keıin aǵaıyn-týǵan sol mańdy birte-birte úlken qorymǵa aınaldyrǵan.
Jańarqa jeri alty alashqa áıgili azamattardy toptap túletse de, áldeqashan baqılyq bolǵan «bes marshaldyń» áýletinen ataqty áskerı qolbasshylar shyǵa qoımady, árıne. Onyń esesine ádebıettanýdyń áıdik marshaly shyqty. Jastaıynan aýyz ádebıetiniń úlgilerin jattap ósti. Ádebıettaný salasynan ǵylymı eńbek qorǵady. Akademık atandy. Ádebıettanýdyń ustahanasy – Ádebıet jáne óner ınstıtýtyn basqardy. Uly Abaıdyń shyǵarmalaryn zerdelegen eńbekteri úshin Memlekettik syılyq aldy. Qazir de qazaq ádebıetshileriniń kóshin bastap tur. Endeshe, Serik Smaıyluly marshal emeı kim?
Ǵylymnyń qaı salasynda da aqtyq baılam, kesimdi sóz aıtatyn kesek minezdi kisiler bolady. Belgili bir másele boıynsha tyǵyryqqa tirelgende el-jurt sońǵy sheshimdi sodan kútedi. Tipti ádebıettanýdaǵy salmaǵy eshkimnen kem emes, sóz óneriniń suńǵylasy Zeınolla Qabdolov pen teorııanyń jilik maıyn shaǵatyn zııalynyń zııalysy Zákı Ahmetovtiń ózi qajet kezinde Qırabaevqa qulaq qoıatyn sekildi kórinetin. Bul úılesimdi úshtaǵannyń bir-birine degen qadir-qurmeti keremet edi.
Barlyq sala sekildi ádebıettanýdyń da ózindik jazylmaǵan zańdary men jarııalanbaǵan erejeleri bar. Máselen, Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda doktorlyq dıssertaııalar qorǵalar aldynda ǵylymı mekeme basshylary Serik aǵamen aqyldasady. Sebebi, taǵy bir doktor qatarǵa qosylǵaly tur. Ol erteń jas ádebıetshilerdiń taǵdyryn sheshedi. Ol shyn ǵalym ba, álde, kóldeneń kók atty ma, ony aıqyndap alǵan durys. Tóbeden toqpaqtap, kıiz qazyqty jerge kirgizgisi keletinder de bolmaı qalmaıdy. Solarǵa tosqaýyl qoıý úshin de tegeýrin kerek. Ádebıettanýǵa qadam basqan ár ǵalym Muhtar Áýezovtiń esimin ıelengen ınstıtýttyń atyna kir keltirmeýi kerek. Sondyqtan áıgili Áýezovtiń kózin kórgen qadirli Qırabaevtyń bıresmı batasy óte mańyzdy. Ádebıettaný ǵylymynyń atasy men batasyna aınalǵan abyroıly aqsaqaldyń qoldaýymen osy salaǵa kelgen qyz-jigitter ázirge ony uıatqa qaldyryp kórgen joq.
Órimdeı jas kezinde orta mektepke arnalǵan ádebıet oqýlyǵyn jazdy. Jazbasqa lajy joq edi. Aldyńǵy tolqyn aǵalar zobalańǵa ilinip, jazyqty bolyp ketti. Tańdaý jıyrmadan endi ǵana asqan úsh jas zertteýshige tústi. Zeınolla Qabdolov, Aıqyn Nurqatov úsheýi jazǵan sol oqýlyqtyń jaryq kórgenine alpys jyl toldy. Sapaly ázirlengen bul oqýlyq úsheýin de qalyń elge tanymal etti. Áke men balanyń jáne nemereniń qolynan ótken ǵumyrly oqýlyq boldy bul.
Serik Qırabaevtyń «Shyndyq pen shyǵarma», «Talantqa qurmet», «Ádebıettanýdyń aqtańdaq betteri», «Tarıh jáne ádebıet», «Táýelsizdik rýhymen», «Ómir taǵylymdary» atty ǵylymı-tanymdyq kitaptary oıly oqyrmannyń qasterli qazynasyna aınaldy.
1967 jyly KSRO Pedagogıkalyq ǵylymdar akademııasy qurylǵan kezde Oqý-aǵartý mınıstri bolǵan Ábdihamıt Sembaev ekeýi akademııanyń korrespondent-músheligine ótti. Al Málik Ǵabdýllın tolyq múshelikke kirdi. Osydan-aq munyń qazaq ǵalymdarynyń basyna ońaılyqpen qona bermeıtin baq ekenin baǵamdaı berińiz.
1966 jyldan 1974 jylǵa deıin KSRO Joǵary jáne arnaýly orta bilim mınıstrliginiń qaraýyndaǵy Joǵary Attestaııalyq komıssııanyń fılologııa jáne ónertaný salasy boıynsha saraptaý keńesiniń múshesi boldy. Bul qurylymǵa buǵan deıin Málik Ǵabdýllın men Mıtrofan Sılchenko ǵana enipti. Osynaý bedeldi komıssııa quramyndaǵy shyǵys halyqtary ókilderiniń sany úsh-tórteýden aspaıtyn. Serik aǵa ózi múshe bolǵan segiz jylda qazaqtyń talaı talantty perzentteriniń jolyn ashty. Qınalǵanyna qol ushyn berdi. Birazyn VAK-qa dıssertaııamen ilese jetken aryzdardan, dúnıeni dúrliktirgen daý-damaıdan arashalady. Máskeý marqasqalarynyń aldynda jerlesteri úshin san ret kúıip-jandy. Ǵylymı eńbegi bekigen áriptesteriniń dıplomyn elge ala kelip, kól-kósir qýanysh syılady.
Serik aǵamyz basshylyq qyzmetterdi de abyroımen atqardy. Eldiń eń úlken keńsesi – Ortalyq Komıtette ıdeologııaǵa jaýapty bólim meńgerýshisiniń orynbasary boldy. Bedeldi buqaralyq aqparat quraldaryn basqardy. Joǵary oqý ornynyń kafedra meńgerýshiliginen prorektorlyǵyna deıingi joldan ótti. Abyroımen kelgen qyzmetin der kezinde abyroımen tabystaı bildi. Óz erkimen ornynan túsip, únemi jastarǵa jol ashty. Dırektorlyqty da, bólim meńgerýshiligin de laıyqty shákirtterine qaldyrdy. Sodan soń olardyń sharýasyna ómiri aralaspaıdy. Ózi qatardaǵy qyzmet ıelenip, bólmesinde eleýsiz ǵana otyrady. Biraq ony osydan soń elemeı kórińiz. Keıingi býyn ardaqty aǵany osy qasıeti úshin de qudaıdaı syılaıdy.
Qanaǵatshyl Qırabaevtyń tekti tulǵasy bıiktegen ústine bıikteı beretini de sondyqtan.
Keltetaldan kemeldikke deıin
Salyp kórsek baıypqa,
Sizge uqsaý aıyp pa?
Sóz saptaımyz eliktep,
Serik Qırabaevqa!
(Taqyryptyń tuzdyǵy)
Keıin tanymal ádebıetshi, sarabdal synshy bolaryna kóringen shyǵar, jastaıynan aqyndarmen aralasyp-quralasyp turý peshenesine buıyrdy. Mektepte oqyp júrgen kezinde aqyn Ǵabdıman Igensartovpen kórshi turdy. Ol sol kezde Jańarqa aýdandyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp qyzmet istepti. Ózi bastyq, ózi óleń jazatyn sheneýnik shaıyrdyń bolmysy jas ulanǵa edáýir oı salǵanǵa uqsaıdy. Keıin Qaraǵandyda esepshiler kýrsynda oqyp júrgende aqyn Qaıyp Aınabekovpen kórshi bolady. 1929 jyly «Qyrdyń qyzyl gúlderi» degen jyr jınaǵy shyqqan Qaıyp aqynnyń eńkish tartyp qalǵan kezi eken. Jyr suńqary Sákenniń qaınaǵasy Qaıyp ol ustalyp ketken soń mazasyz kúı keshken kórinedi. Sóıtip, qaıda barsa da óleńniń ózi Serik aǵanyń sońynan qalmaı, ony únemi tóńirekteıdi de júredi.
Sonyń áseri bolar, qazaqtyń aýylda ósken bar balasy sekildi bizdiń Serik aǵamyz da aqyn bolmaqqa bel býyp, jyr jazypty. Alǵashqy óleńderiniń biri Jańarqadaǵy Jaryq degen eldi mekenge arnalǵan. Bul óleń aýdandyq gazetke basylady. Sóıtip, Serik aǵam bala kúninde Karl Marks atyndaǵy mekteptiń muǵalimi bolyp júrgende poezııadaǵy tyrnaqaldysyna geografııalyq nysandy taqyryp etip alyp edi. Sirá, keıin qazaq geografııa ǵylymynyń keleshek kóshbastaýshysyn jar etip, baqytty ǵumyr keshetinine kóringen shyǵar.
Ony aıtasyń, bizdiń keıipkerimiz aqyndar aıtysyna da qatysty. Aıtys bolǵanda, anaý-mynaý aıtys emes, 1944 jyly Jańarqada ótken búkil aımaq aqyndarynyń sóz saıysy. Soǵan qatysatyn aýdan aqyndarynyń tobyna qosyldy. Aýyldyń kórkemónerpazdar úıirmesi qoıǵan Beıimbet Maılınniń «Shuǵasyn» tamashalap, Shuǵanyń, Ábishtiń monologtarynyń óńin ózgertip, sol úlgimen naǵashylary men jeńgelerine arnap óleń órdi. Halyqtyq úlgilerdi sol zamanǵa beıimdep aıtty. «Serpildi, tuman, serpildi, Alasyń, Qaıat, erkińdi. Kórgende Óser qýansyn, Qubylt, Qaıat, kórkińdi. Jeńildi, ákeń, jeńildi, Jeńgeń Báden kóńildi. Óksigińdi bas, Qaıat, Ómir tańy kórindi», – dep daıar úlgimen áıel teńdigin jyrǵa qosty.
Sákenniń serigi, sózge utqyr, saıqymazaq jyndy Ábendi kórip, ony qyzyqtap, áńgimesin tyńdady. Ábenniń bastan keshken hıkaıalary birinen biri ótedi. Jalpy, Jańarqada súıegine sóz sińgen mundaı kisiler óte kóp. Sonyń bári onyń jazý ónerine degen qumarlyǵyn oıatty.
Til men ádebıetten basqa birqatar pánderge de beıimi bar edi. Mektepte hımııa pánin óte jaqsy oqydy. «Túbinde senen myqty hımık shyǵady», – desetin ustazdary. Biraq Mendeleev kestesin jata-jastana zertteý mańdaıyna jazylmapty. «Keıingi jaǵdaılar (oqýdan qol úzip qalýym) bul oıdy iske asyrmady, – dep jazady ol óziniń esteliginde. – Hımııa sııaqty ǵylymdar únemi jattyǵýdy, laboratorııalyq jumysty talap etedi ǵoı». Qazirgi kúni Serik aǵamnyń aq halat kıip, hımııalyq qospalar men eritindilerdi mıdaı sapyrylystyryp, laboratorııada tájirıbe jasap júrgeni kózge elesteı qoımaıdy, árıne. Onyń esesine, qazaqtyń men degen ataqty aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmashylyq laboratorııasyna úńildi. Qaı isten de nátıje shyǵarmaı qoımaıtyn Serik aǵam hımııanyń jolyn shyndap qýǵanda búgingi áńgimemizdi «Ulttyq Ǵylym akademııasynyń akademıkteri, otandyq hımııa ǵylymynyń kóshbasshylary Murat Jurynov, Edil Erǵojın, Nádir Nádirov jáne Serik Qırabaev...» dep bastap otyrar ma edik, kim biledi...
Jas kúninde esep-qısapqa óte júırik boldy. Jazǵy demalysta mektepten bos kezinde aýdandyq bankte býhgalterdiń kómekshisi bolyp jumys istedi. Qaraǵandyǵa baryp, bank esepshileriniń úsh aılyq kýrsynda oqydy. Bul salany qýǵanda da óz isine jetik maıtalmannyń biri bolary anyq edi.
Al endi siz meniń Serik aǵamnyń aýdandyq ishki ister bóliminiń qyzmetkeri bolǵanyn bilesiz be? Ol aýdandyq bólim janyndaǵy eńbekpen túzeý ınspekııasynyń bastyǵy qyzmetin atqardy. Jumysyn adal isteıtin tártip saqshysyn eshkimniń ońaılyqpen jibergisi joq. «Oqımyn» degenine bastyqtary qulaq asa qoımady.
«Oqysań, ózimizdiń júıeniń oqýyn oqısyń», – dep siresip baqty. Aqyry, joǵaryǵa hat jazyp, Almatyǵa attanyp tyndy. Sóıtip, bir kezde mılııoner formasyn kıgen Ǵabıt Músirepov, tapanshasymen eldi tártipke shaqyrǵan Sábıt Muqanov sııaqty Seraǵań da osy salanyń dámin tatty. Óz basym isine myǵym, tııanaqty Serik aǵa ishki ister qyzmetinde júre berse, búginde symdaı tartylǵan symbatty general bolatynyna tıtteı de kúmándanbas edim.
Ol óz jolyn ózi tańdady. Ádebıettaný men synǵa sanaly túrde keldi. Óleń-jyrǵa qumarlyǵy tekke ketken joq. Spandııar Kóbeev pen Sáken Seıfýllınniń shyǵarmalaryn zerttep, kandıdattyq, doktorlyq dıssertaııa qorǵady. Abaı men Jambyl, Beıimbet pen Sábıt, Qasym men Isa, Ǵalı men Ábdilda, Asqar men Jumaǵalı syndy qazaq ádebıeti alyptarynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn zerdelep, monografııalyq eńbekter jazdy.
Jarııalylyqtyń jylymyq jeli esken tusta jazyqsyz jazalanǵan arystarymyzdyń ádebı muralaryn aqtańdaqtardan arashalaýǵa úlken úles qosty. Onyń bas-kóz bolýymen Shákárim Qudaıberdıev, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev, Júsipbek Aımaýytov shyǵarmalary ortamyzǵa qaıta oraldy.
Sóıtip, Arqadaǵy Keltetal aýylynda kindigi kesilgen parasatty perzent búginde Alashtyń aqyly kemel abyzyna aınaldy.
Baq pen bap
Shabysynan tanbaıdy,
Sharshap jolda qalmaıdy.
Shıraqtyǵyn kórgende,
Shal deýge aýyz barmaıdy!
(Taqyryptyń tuzdyǵy)
Akademık Serik Qırabaev bıyl toqsan tórtke toldy. Oǵan jetken de, jetpegen de bar. Ǵylym adamdarynyń deni alpystan asar-aspasta mańdaıy jyltyraǵan qasqabas qartqa aınalady. Keıbiriniń tegeýrini tejelip, qýaty qaıtyp, taıaqqa súıenip, eńkish tartady. Endi biri qazir aıtqanyn qazir umytyp, «adam qartaıǵanda bir balanyń» kúıin keshedi. Birqatary qoǵam isinen, zaman tirshiliginen irgesin aýlaq salyp, kún uzaqqa qaǵazǵa kómilip, úıinde otyrady. Al ádebıettanýdyń alyby sanalatyn ataqty akademıkti bulardyń eshqaısysynyń qataryna qosa almaısyń. Til-aýzymyz tasqa, ázirge naızadaı tip-tik. Shashynyń ár taly shashaý shyqpaı, ornynda tur. Júris-turysy shıraq. Adymdap júrgende janyna ergen elýdegilerdi entiktiredi. Eske saqtaý qabileti esińdi tandyrady. Keýdesi – kómbe, zerdesi – qazyna. Bútindeı bir ǵasyrdyń búkil qupııasyn kókiregine hattaǵan altyn sandyq dersiń.
Sol baıaǵy qalpynan ózgergen emes. Áredik áńgime bastasa, derek pen dáıekten eshqashan jańylyspaıdy. Batyrlar jyrlaryn áli kúnge deıin jatqa soǵady. Ár sózin shegelep aıtady. Ádepkide atap óttik qoı, aǵynan jarylsa, uzaqqa siltep, jýyq arada toqtaı almaı, eldi de, ózin de ábden mezi etetin kókezý qartyń ol emes. Az sóılep, berekeli pikir aıtady. Únsiz otyryp-aq saǵan kóp nárseni ańǵartady. Tek sergek sana, kóregen kóz bolsa boldy. Tunjyrasa – tartynasyń, kúlimsirese – kóńildenesiń.
Almaty men Astananyń arasyna erkin qatynaıdy. Turpatynan tektiligi baıqalyp turady. Ýádesin eshqashan buzbaıdy. Tııanaqtylyǵy jaǵynan eshkimge upaı bermeıtin japondardyń ózin jolda qaldyrady. Iilmegen emendeı, máýeli báıterekteı tutastyq tanytady. Ádemi aqsaqaldyq, qadirli qarttyq degen osy shyǵar. Mine, sondyqtan bul belesti tuǵyrly toqsan tórt deımiz.
Átteń, jıyrma birinshi ǵasyrdyń kóshine áldeqashan ilesip kettik, baıaǵy zaman bolsa, akademıktiń kıgen kıiminiń shalǵaıynan shalǵaı, túımesinen túıme qalmas edi. Yrymshyl qazaq jaqsynyń jamylǵan shapanynyń shalǵaıyn sholtıtyp kesip, beshpentiniń túımesin qyrqyp alyp, pyshaq ústinen bólisip áketedi ǵoı. Qazir ol dástúr joq. Sondyqtan tekti tulǵanyń shalǵaıy bútin, túımesi túgel.
Serik aǵanyń syny buzylmaıtyn sebebi bar. Óıtkeni, áıgili akademıkti óz shańyraǵynda taǵy bir akademık baladaı baptap, bar jaǵdaıyn jasap keledi. Qazaq qyzdarynyń arasynan shyqqan tanymal ǵalym Álııa Beısenova qalyń elge qadirli Qırabaevtyń qartaıýyna jol bergen joq. Sondyqtan Serik aǵanyń baǵy men baby qatar júrdi. Akademık áli kúnge deıin ǵylymı qyzmetten qol úzgen emes. Kórnekti ǵalymdy shıraq kúıden ajyratpaı turǵan sebeptiń taǵy biri osy. Jumys adamdy shıryqtyrady, eńseni kóteredi.
Osynshama bıik beleske jetkenine qaramastan Serik Qırabaevtyń ómir joly taqtaıdaı tegis boldy deı almaımyz. Onyń da tirshiliginiń óri men eńisi bar. Aldymen ákesi qıyndyq kórdi. «Qırabaev – halyq jaýynyń qaldyǵy» degen attanshyl maqala bulardyń áýletine pále bolyp jabysty. Keıin ózi de talaı ret ádiletsizdikke tap boldy. Kún saıyn bireýi ustalyp, ıtjekkenge aıdalyp jatqan ustazdarynyń qasiret-qaıǵysy júregine jara saldy. Ashsań aýzyńnan, tildesseń tilińnen tabatyn zulmat zamanda ómir súrdi. Turlaýy joq tirshilik «tabanym tasqa tıer dep, qııaǵa saqsynyp shyǵýǵa» úıretti. Qazaq bolmysynyń qanshama qupııasy kókirek kózine shemen bolyp qatyp qaldy. Jylymyqtyń jylylyǵy erite almaǵan talaı tylsym dúnıe áli de abzal aǵanyń ishki álemin torlap turǵan sekildi kórinedi.
Osydan on toǵyz jyl buryn Serik aǵanyń jetpis bes jyldyǵy toılanyp jatqan tusta qurdasyn «Seraǵa» dep áspetteıtin akademık Zeınolla Qabdolov mynadaı syrdyń ushtyǵyn shyǵardy. «Qajym Jumalıev qapastan qaıtyp kelgende eki adamǵa bas ıdi. Biri – Jumaǵalı Saın. Ekinshisi – órimdeı jap-jas Qırabaev. Ekeýi de tergeýshiniń qınaǵanyna qaramastan Qajekeńdi ustap bermegen, «ondaı óleńdi aıtqanyn bilmeımiz» dep otyryp alǵan». Qazynaly Qırabaevtyń qyryq qatparly qupııasynyń biri osy. Onyń da qulpyn ózi ashpady. Úzeńgiles dosy aıtty. Kiltin tappaǵan qanshama syr kókirek kenishinde shógip jatyr deseńizshi. Talaı ret tuǵyrǵa shyqty. Talaı ret eńiske tústi. Úmit kútetin úlgili perzentinen ǵaıypta kóz jazyp qaldy. Sonyń bári janyna batpaıdy ǵoı deısiz be?!
Bul ómirde tórt qubylasy túgel jan bolmaıdy. Biraq báribir ol – baqytty adam.
Qanaǵatshyldyǵymen, týrashyldyǵymen, kishipeıildigimen, tııanaqtylyǵymen, ýádege beriktigimen baqytty. Sol úshin keıingi urpaqtyń aldynda qadiri bar ekendigimen baqytty. Tuǵyrly toqsannyń tórteýine sáýletti seksen toǵyzdyń sóresine taıaǵan jaryn jetelep, aman kelgendigimen baqytty!
* * *
Osydan toǵyz jyl buryn jazǵan maqalamyzdy «Sáýletti seksen bes ózińizdi tuǵyrly toqsanǵa, jotaly júzge jetkizsin, aǵa! Áýdem jerde tóbesi kórinip turǵan on bes jyldy da aman-esen attap, attaı jelip ótkenińizdi kórýge jazsyn! 15-qazan kúni 15-lınııadaǵy 15-úıde shańyraq kótergen sizge bul san jaǵatyn edi ǵoı...», – dep aıaqtap edik. «Sol sózimiz – sóz!» degenbiz. Alaıda taǵdyr onyń ǵıbratty ǵumyryn toqsan tórt jaspen tuıyqtapty.
Búgin Qazaq eli Qırabaevpen qoshtasyp jatyr...
Baýyrjan OMARULY
