تاڭعى ساعات 05:30. ساعات شىر ەتىپ شىرت ۇيقىنى بۇزدى. جىلى توسەكتى، ءتاتتى ۇيقىنى قيىپ، ەرتە تۇرۋ قيىن-اق. الايدا تۇرۋ كەرەك. سەبەبى الدا ءۇش كۇندىك تاماشا تۋر كۇتىپ تۇر. تەز جۋىنىپ، ريۋكزاكتى ارقاعا اسىپ «بالۋان شولاق» سارايىنىڭ جانىنا جەتىپ باردىم. ساعات 06:00-دە اۆتوبۋس ورنىنان جىلجىپ، ساياحات باستالىپ كەتتى. العاشقى ايالداما جامبىل اۋدانىنداعى «تاڭبىلىتاس» تاريحي كەشەنى. جول ۇزاق. سوندىقتان قۇلاققا قۇلاققاپتى سالىپ، ادەمى اۋەنمەن جول قىسقارتتىق. تەرەزەدەن الماتىنىڭ كۇيبەڭ تىرلىگى سىرعىپ ءوتىپ، الماتى-تاراز تاس جولىنا دا شىقتىق. انە-مىنە دەگەنشە «تاڭبالىتاسقا» دا جەتتىك. ارتتا جۇزدەگەن شاقىرىم مەن ءۇش ساعاتتىق جول قالدى.
«تاڭبالىتاس» تاريحي كەشەنىندە 5 مىڭنان استام سۋرەت بار. ولار ءتۇرلى كەزەڭدە سالىنعان. قولا داۋىرىنەن باستاپ، ورتا عاسىر ارالىعىن دا قامتيدى. سۋرەتتەردىڭ مازمۇنى مەن ءمانى سان قيلى. اڭشىلىق، جاۋىنگەرلىك، اتتى قولعا ۇيرەتۋ مەن سوعىس ونەرى، ءدىني جورالعىلار. ءبارى وسىندا. كەشەن جارتى عاسىر بۇرىن تابىلىپ، زەرتتەلسە دە، «تاڭبالىتاستىڭ» تىنىسىن اشقان «ازيا داۋىسى» حالىقارالىق ءان بايقاۋى بولىپتى. «ازيا داۋىسىنىڭ» سيمۆوليكاسى ەستەرىڭىزدە بولار. نوتا مەن وعان قابىستىرا جاسالعان كۇن باستى ادام بەينەسى. مىنە، ءدال وسى بەينەگە شەتەلدىك جانكۇيەرلەر تاڭدانىسپەن قاراپ، قايدان الىنعانىن سۇراپتى. ال ول «تاڭبالىتاستان» الىنعان ەدى. كەشەننىڭ ورتاسىندا 7 كۇن باستى ادام بەينەلەنگەن، سونداي-اق 12 ادام وتتى اينالىپ بيلەپ جۇرگەنىن دە كورە الاسىز. تاريحشىلار بۇل جەتى كۇن مەن ون ەكى ايدى بىلدىرەدى دەگەن بولجامعا توقتاعان. كەي جاندار «ناۋرىزدىڭ تويلانۋى بەينەلەنگەن» دەگەن دە بولجامدى ايتۋدا. بۇل جەردە وتىرىپ حاراري نويدىڭ عالامدىق تۋىندىسى «ادامزاتتىڭ قىسقاشا تاريحى» ەسكە ءتۇستى. راسىمەن ساپيەنستىڭ قالدىرماعان ءىزى جوق، تەك كورە ءبىلۋ كەرەك. «قازاق تاريحىن تاسقا قاشاپ جازعان حالىق» دەگەندى وسىندا كورىپ، تۇسىنۋگە بولادى. قىسقاسى مىڭ رەت وقىپ، ءجۇز رەت ەستىگەنشە، ءبىر رەت كەلىپ كورەتىن جەر. تاريحپەن تىلدەسىپ، تاستارمەن سىرلاسۋدى قالاساڭىز، «تاڭبالىتاسقا» تارتىپ تۇرىڭىز.
«تاڭبالىتاس» كەشەنىنەن كەيىن تاعى دا جولعا شىقتىق. تاعى اۋەن، تاعى قۇلاققاپ، جۇزدەگەن شاقىرىم تراسسا. كەلەسى ايالداما شارىن وزەنىن بويلاي وسكەن «شەتەن توعايى». شەتەن اعاشى وسەتىن بۇل توعاي 20 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. جالپى شەتەن اعاشى كوپتەگەن حالىقتاردا قاسيەتتى سانالادى. امەريكا قۇرلىعىنىڭ ۇندىستەرى العاشقى ادامدار شەتەندە پايدا بولعان دەسە، سكانديناۆ حالىقتارى شەتەندى ودين قۇدايمەن جانە ماڭگىلىك ومىرمەن بايلانىستىرادى. گەرمان تايپالارى شەتەن اعاشىنان رۋنا جازۋلارىن جازىپ، ونى قاسيەتتى ساناعان. كوپتەگەن حالىقتار شەتەن اعاشى اسپان، جەر جانە جەر استى الەمىن بايلانىستىرۋشى دەپ قادىر تۇتقان. سان ءتۇرلى حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن دىنىندە كورىنىس تاپقان شەتەندى ءوز كوزىڭىزبەن كورگىڭىز كەلسە، مارحابات. الماتىدان ەكى ساعاتتىق جەردە قالىڭ توعايى جايقالىپ تۇر.
شەتەن توعايىن ارالاپ شىققاننان كەيىن شوڭجىنىڭ ىستىق سۋىنا تۇسسەڭىز، جانىڭىز جادىراپ، ءتانىڭىز ءبىر راحاتتانىپ قالادى. جەر قويناۋىنان اتقىلاپ شىعىپ، بار پايدالى مينەرالىن بويىنا جيعان سۋ بۇل. يسلانديانىڭ ىستىق بۇلاقتارى مەن جاپونيانىڭ قايناعان سۋ كوزدەرىنىڭ جارناماسى جاڭعىرىپ تۇر دەمەسەڭىز، ولاردان شوڭجىنىڭ ىستىق سۋلارى دا كەم تۇسپەيدى. تەك ۇنەمى وزگەنىكى ارتىق بولىپ كورىنەر ادامزات دەگەن ءبىز بولامىز. شوڭجىنىڭ سۋلارىنا ءتۇسىپ، سەرگىپ، بويىڭىز بالقىپ، دەمالىپ، كورگەن اقپاراتتى ميىڭىزدا ءسۇزىپ، ساراپتاپ العاننان كەيىن، جاركەنتكە جولعا شىعىڭىز. ءبىر شەگەسىز سالىنعان ايگىلى جاركەنت مەشىتىن كورمەي كەتۋگە بولماس. تاريحى تەرەڭدە. جەرگىلىكتى كوپەس ۆالي احۋن يۋلداشەۆ 1887 جىلى بەيجىڭنەن ساۋلەتشى حون پيكتى الدىرىپ، سالدىرعان بۇل مەشىتتىڭ كورمەگەنى جوق. قىزىل يمپەريا تۇسىندا ات قوراعا اينالىپ، كەي جىلدارى استىق قويماسى دا بولعان. 1600 ادام ءبىر مەزەتتە ساجدەگە جىعىلعان ۇلكەن زالى بۇگىندە مۋزەي بولىپ تۇر. كەلىپ كورگىسى كەلگەن جانعا قۇشاعى قاشاندا اشىق.
جاركەنتتە دامىلداپ العان سوڭ، ءۇش ساعاتتىق جول كۇتىپ تۇر. ول جاركەنت – كولساي اراسى. جولدا قارا شاتقالعا (چەرنىي كانون) توقتاپ، سۋرەتكە ءتۇسۋدى ۇمىتپاڭىز. ەۋروپا حالىقتارى «شاتقالدار قۇدايلاردىڭ شايقاسىنان قالعان، قاي جەرگە قىلىشى تيسە، سول جەردە شاتقال پايدا بولعان» دەگەن اڭىزدى ايتادى. ارينە بۇل تەك قانا اڭىز. بىراق سوعان قاراماستان، الماتىنىڭ ماڭىزدا «قۇدايدىڭ قىلىشى ەكى جەرگە ءتيىپتى».
قارا شاتقالدان كەيىن كولسايعا جول تارتىڭىز. كولسايدىڭ سۇلۋلىعىن سوزبەن سۋرەتتەۋ مۇمكىن ەمەس. تەك كوزبەن كورۋ كەرەك. شۆەيتساريادان ارتىق بولماسا كەم ەمەس. ساكەندەر كوزىمەن كورسە، ءىلياستار بار بولسا سان ولەڭىن ارنايتىنداي-اق سۇلۋ مەكەن. قايتار جولدا تانىستىرۋدى قاجەت ەتپەيتىن شارىن شاتقالىنا كىرىڭىز. شاتقالدىڭ ورتاسىمەن جۇرگەن ساتتە بويىڭىزدى ءتۇرلى سەزىم بيلەۋى مۇمكىن. وڭ جاقتان ۇندىستەر اتىپ شىعاتىنداي، سول جاقتان كوۆبويلار اتىسا كەتەتىندەي سەزىم بولسا ول قالىپتى. سەبەبى راسىمەن كورىنىسى سونداي اسەر قالدىرادى.
الماتى وبلىسىنىڭ سۇلۋلىعىن «جاڭا جىبەك جولى» اتتى تۋريزم سالاسىن دامىتۋعا نەگىزدەلگەن باعدارلاما اياسىندا كورىپ شىقتىم. ءبىر وبلىستان «شۆەيتساريا، كولورادو، نيۋسپەيپەر-روكتى» قاتار كورۋ كەرەمەت سەزىم قالدىرادى. ولاي بولسا ريۋكزاگىڭدى ال، كەتتىك ساياحاتقا. ادام قارتايعان شاعىندا قاتتى وكىنەتىن ءبىر دۇنيە بولسا، ول جاس كەزىندە از ساياحاتتاعانىنا عانا دەپ ويلايمىن.
اسحات قاسەنعالي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
