Tańǵy saǵat 05:30. Saǵat shyr etip shyrt uıqyny buzdy. Jyly tósekti, tátti uıqyny qıyp, erte turý qıyn-aq. Alaıda turý kerek. Sebebi alda úsh kúndik tamasha týr kútip tur. Tez jýynyp, rıýkzakty arqaǵa asyp «Balýan Sholaq» saraıynyń janyna jetip bardym. Saǵat 06:00-de avtobýs ornynan jyljyp, saıahat bastalyp ketti. Alǵashqy aıaldama Jambyl aýdanyndaǵy «Tańbylytas» tarıhı kesheni. Jol uzaq. Sondyqtan qulaqqa qulaqqapty salyp, ádemi áýenmen jol qysqarttyq. Terezeden Almatynyń kúıbeń tirligi syrǵyp ótip, Almaty-Taraz tas jolyna da shyqtyq. Áne-mine degenshe «Tańbalytasqa» da jettik. Artta júzdegen shaqyrym men úsh saǵattyq jol qaldy.
«Tańbalytas» tarıhı kesheninde 5 myńnan astam sýret bar. Olar túrli kezeńde salynǵan. Qola dáýirinen bastap, orta ǵasyr aralyǵyn da qamtıdy. Sýretterdiń mazmuny men máni san qıly. Ańshylyq, jaýyngerlik, atty qolǵa úıretý men soǵys óneri, dinı joralǵylar. Bári osynda. Keshen jarty ǵasyr buryn tabylyp, zerttelse de, «Tańbalytastyń» tynysyn ashqan «Azııa daýysy» halyqaralyq án baıqaýy bolypty. «Azııa daýysynyń» sımvolıkasy esterińizde bolar. Nota men oǵan qabystyra jasalǵan kún basty adam beınesi. Mine, dál osy beınege sheteldik jankúıerler tańdanyspen qarap, qaıdan alynǵanyn surapty. Al ol «Tańbalytastan» alynǵan edi. Keshenniń ortasynda 7 Kún basty adam beınelengen, sondaı-aq 12 adam otty aınalyp bılep júrgenin de kóre alasyz. Tarıhshylar bul jeti kún men on eki aıdy bildiredi degen boljamǵa toqtaǵan. Keı jandar «Naýryzdyń toılanýy beınelengen» degen de boljamdy aıtýda. Bul jerde otyryp Hararı Noıdyń ǵalamdyq týyndysy «Adamzattyń qysqasha tarıhy» eske tústi. Rasymen sapıenstyń qaldyrmaǵan izi joq, tek kóre bilý kerek. «Qazaq tarıhyn tasqa qashap jazǵan halyq» degendi osynda kórip, túsinýge bolady. Qysqasy myń ret oqyp, júz ret estigenshe, bir ret kelip kóretin jer. Tarıhpen tildesip, tastarmen syrlasýdy qalasańyz, «Tańbalytasqa» tartyp turyńyz.
«Tańbalytas» kesheninen keıin taǵy da jolǵa shyqtyq. Taǵy áýen, taǵy qulaqqap, júzdegen shaqyrym trassa. Kelesi aıaldama Sharyn ózenin boılaı ósken «Sheten toǵaıy». Sheten aǵashy ósetin bul toǵaı 20 shaqyrymǵa sozylyp jatyr. Jalpy sheten aǵashy kóptegen halyqtarda qasıetti sanalady. Amerıka qurlyǵynyń úndisteri alǵashqy adamdar shetende paıda bolǵan dese, Skandınav halyqtary shetendi Odın qudaımen jáne máńgilik ómirmen baılanystyrady. German taıpalary sheten aǵashynan rýna jazýlaryn jazyp, ony qasıetti sanaǵan. Kóptegen halyqtar sheten aǵashy aspan, jer jáne jer asty álemin baılanystyrýshy dep qadir tutqan. San túrli halyqtyń mádenıeti men dininde kórinis tapqan shetendi óz kózińizben kórgińiz kelse, marhabat. Almatydan eki saǵattyq jerde qalyń toǵaıy jaıqalyp tur.
Sheten toǵaıyn aralap shyqqannan keıin Shońjynyń ystyq sýyna tússeńiz, janyńyz jadyrap, tánińiz bir rahattanyp qalady. Jer qoınaýynan atqylap shyǵyp, bar paıdaly mıneralyn boıyna jıǵan sý bul. Islandııanyń ystyq bulaqtary men Japonııanyń qaınaǵan sý kózderiniń jarnamasy jańǵyryp tur demeseńiz, olardan Shońjynyń ystyq sýlary da kem túspeıdi. Tek únemi ózgeniki artyq bolyp kóriner adamzat degen biz bolamyz. Shońjynyń sýlaryna túsip, sergip, boıyńyz balqyp, demalyp, kórgen aqparatty mıyńyzda súzip, saraptap alǵannan keıin, Jarkentke jolǵa shyǵyńyz. Bir shegesiz salynǵan áıgili Jarkent meshitin kórmeı ketýge bolmas. Tarıhy tereńde. Jergilikti kópes Valı Ahýn Iýldashev 1887 jyly Beıjińnen sáýletshi Hon Pıkti aldyryp, saldyrǵan bul meshittiń kórmegeni joq. Qyzyl ımperııa tusynda at qoraǵa aınalyp, keı jyldary astyq qoımasy da bolǵan. 1600 adam bir mezette sájdege jyǵylǵan úlken zaly búginde mýzeı bolyp tur. Kelip kórgisi kelgen janǵa qushaǵy qashanda ashyq.
Jarkentte damyldap alǵan soń, úsh saǵattyq jol kútip tur. Ol Jarkent – Kólsaı arasy. Jolda Qara shatqalǵa (Chernyı kanon) toqtap, sýretke túsýdi umytpańyz. Eýropa halyqtary «shatqaldar Qudaılardyń shaıqasynan qalǵan, qaı jerge qylyshy tıse, sol jerde shatqal paıda bolǵan» degen ańyzdy aıtady. Árıne bul tek qana ańyz. Biraq soǵan qaramastan, Almatynyń mańyzda «Qudaıdyń qylyshy eki jerge tıipti».
Qara shatqaldan keıin Kólsaıǵa jol tartyńyz. Kólsaıdyń sulýlyǵyn sózben sýretteý múmkin emes. Tek kózben kórý kerek. Shveıarııadan artyq bolmasa kem emes. Sákender kózimen kórse, Ilııastar bar bolsa san óleńin arnaıtyndaı-aq sulý meken. Qaıtar jolda tanystyrýdy qajet etpeıtin Sharyn shatqalyna kirińiz. Shatqaldyń ortasymen júrgen sátte boıyńyzdy túrli sezim bıleýi múmkin. Oń jaqtan úndister atyp shyǵatyndaı, sol jaqtan kovboılar atysa ketetindeı sezim bolsa ol qalypty. Sebebi rasymen kórinisi sondaı áser qaldyrady.
Almaty oblysynyń sulýlyǵyn «Jańa Jibek Joly» atty týrızm salasyn damytýǵa negizdelgen baǵdarlama aıasynda kórip shyqtym. Bir oblystan «Shveıarııa, Kolorado, Nıýspeıper-Rokty» qatar kórý keremet sezim qaldyrady. Olaı bolsa rıýkzagyńdy al, kettik saıahatqa. Adam qartaıǵan shaǵynda qatty ókinetin bir dúnıe bolsa, ol jas kezinde az saıahattaǵanyna ǵana dep oılaımyn.
Ashat QASENǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly
