جاھاندانۋ داۋىرىمەن بىرگە ادامزات دامۋىنىڭ ءتورتىنشى – پوستيندۋستريالدى كەزەڭى كەلىپ جەتتى. بۇل قوعامدا دۇنيەگە كەلگەن Z ۇرپاعىن 2010 جىلدان باستاپ ءومىر ەسىگىن اشىپ جاتقان الفا(ا) ۇرپاعى الماستىرۋدا. جاساندى ينتەللەكت زامانىندا ەر جەتەتىن بۇل تۇلعالاردىڭ پايىم دەڭگەيى وزگەشە بولىپ كەلەدى، سول سياقتى، وزىندىك قۇندىلىقتارى دا باسقا بولاتىنى ءسوزسىز.
ءارىپ تانىماي جاتىپ گادجەت ءتىلىن الدىمەن مەڭگەرەتىن بۇل جەتكىنشەكتەر ءۇشىن تالعام ەركىندىگى مەن ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. ولار الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارى ارقىلى ءوز دارالىعىن جان-جاقتى ايشىقتايدى، سونىمەن قاتار، وزدەرى جاقسى كورەتىن مۋلتفيلمدەر مەن مۋزىكانى «اقىلدى الگوريتم» جۇيەلەپ بەرەتىنىنە ۇيرەنگەن. ساندىق تەحنولوگيالار جاڭالىعىن قالاي پايدالانۋدى ءسابي كەزىنەن مەڭگەرگەندىكتەن، بولاشاقتا جىلدام ارەكەتكە بەيىمدەلگەن ەرەكشە كەڭىستىكتە ءومىر سۇرەتىنى داۋسىز.
ولاي بولسا، بۇگىنگى اقپاراتتىق قوعامداعى عىلىم-ءبىلىم جۇيەسى وسىنداي دامۋ ۇردىسىندەگى تۇلعالارعا لايىقتى جۇيەلەنگەن بە؟ بۇل سالانىڭ قازىرگى احۋالى قانداي؟
پوستيندۋستريالدى قوعامداعى عىلىم-ءبىلىمنىڭ قازاقستاندىق مودەلى تۋرالى «Aspandau» عىلىمي-ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، عالىم، DBA قانات نۇروۆ ءوزىنىڭ «اقپاراتتىق قوعام اعارتۋشىلارىنىڭ مانيفەسى» كىتابىندا تالداپ، وزىندىك ەرەكشەلىگىن ايقىن كورسەتىپ بەرەدى.
اقپاراتتىق قوعامداعى ءبىلىم بەرۋدىڭ ماقساتى باسقا. ەندىگى ءبىلىم وبەكتىسى بولاتىن تۇلعا ءوز بويىنداعى رۋح، جان، ار-وجدان، ۇجىمدىق بەيسانالىق، سۋپەر-ەگو، ت.ب. سياقتى وبەكتيۆتى قۇندىلىقتار جۇيەسىن جەتە ءتۇسىنىپ الىپ، ءوزىن-ءوزى شىعارماشىلىق دامىتۋى ماڭىزدى. اقپاراتتىق قوعامدا ءبىلىم بەرۋشى مەن الۋشىنىڭ ماقساتقا جەتۋىنىڭ العىشارتى – ولاردىڭ بويىندا ىشكى موتيۆاتسيانىڭ بولۋىندا جاتىر. قازاقستانداعى عىلىم-ءبىلىم جۇيەسى اقپاراتتىق قوعام يدەولوگياسى مەن فيلوسوفياسىن نەگىزگە العاندا عانا ماقساتىنا جەتۋى مۇمكىن.
«اقپاراتتىق قوعام اعارتۋشىلارىنىڭ مانيفەسى» ەڭبەگىندە اۆتور ەلىمىزدەگى عىلىم-ءبىلىم جۇيەسىنىڭ دامۋىنا وسىعان دەيىن كەدەرگى كەلتىرىپ كەلگەن بىرنەشە فاكتوردى اتايدى.
بىرىنشىدەن، پوستكەڭەستىك كەزەڭدە ءبىلىم بەرۋ سالاسى دەيدەولوگيزاتسياعا ۇشىراپ، مورالدىق تاربيەنىڭ كۇرت تومەندەپ كەتۋى قۇندىلىقتارىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا وزىندىك سالقىنىن تيگىزىپ كەتتى. بىرىزدىلىكتەن جىراقتالعان سوڭ، عىلىم قاڭتارىلىپ، ءبىلىم توزدى. سونىمەن قاتار، نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ كەزىندە تەرىس تاجىريبەنى يدەالداندىرۋ قوعامدىق مورال مەن ادامگەرشىلىكتىڭ قۇلدىراۋىنا الىپ كەلدى.
ەكىنشىدەن، پوستكەڭەستىك كەزەڭدە ءدىني كەرتارتپالىق بەلەڭ الىپ، پراگماتيزم مەن ۋتيليتاريزم ۇستەمدىك قۇردى. اتەيزمدى دارىپتەگەن كەڭەس يدەولوگياسى جۇيەسىنەن جاڭا بوساعان قازاق قوعامى ءارتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ تۇزاعىنا وپ-وڭاي ءتۇسىپ قالدى.
ۇشىنشىدەن، بەلەڭ العان جەمقورلىق فاكتورى عىلىم-ءبىلىم سالاسىن دامىتپادى. مەملەكەت تاراپىنان عىلىمعا بولىنگەن قارجى جەتكىلىكسىز بولۋعا اينالدى، ءبىلىم جۇيەسىن وسى سالادى ءدۇدامال جولمەن جەتىستىككە جەتكەن بىلىكسىز «عالىمدار» جاۋلاپ الدى. ولار شىن مانىندەگى دارىندى مامانداردىڭ عىلىمي ىزدەنىسىن ىعىستىرا باستادى. عىلىم ءولى كۇيگە ءتۇستى، ال ءبىلىم – عىلىمنان الشاقتاپ كەتتى.
اۆتوردىڭ ۋاجىنە جۇگىنسەك، ءدال قازىر ەلىمىزدەگى ءبىلىمنىڭ اكادەميالىق دەڭگەيى قاتتى تومەندەپ كەتكەن. «ارنايى ورتا ءبىلىم مەن كاسىپتىك-تەحنيكالىق، يا بولماسا، ينجەنەرلىك-پەداگوگيكالىق ءبىلىمدى بىلاي قويايىق، قازىر عىلىمي ىزدەنىستى كوزدەيتىن جوعارى ءبىلىمنىڭ ءوزى دە مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ ستاندارتى بويىنشا «كاسىبي» دەڭگەيدەن اسپاي قالدى»، - دەيدى عالىم. ونىڭ پىكىرىنشە، بارلىق جوعارعى ءبىلىم الدىمەن اكادەميالىق(عىلىمي) سيپاتقا يە بولۋى ءتيىس، سودان كەيىن عانا كاسىبي (پراكتيكالىق) سيپاتى بولۋى بولۋى كەرەك. مىسالى، عىلىمي-پەداگوگيكالىق سالادا ماماندىق العىسى كەلەتىن ءوز سالاسىنا يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار مەن وزگە دە عىلىمي جەتىستىكتەردى وندىرىسكە الىپ كەلۋى – دامۋعا سەرپىن بەرەدى.
عىلىم-ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ەندىگى جەردەگى ماقساتى – اقپاراتتىق قوعام تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋ بولعانى دۇرىس. قازىر دەنە ەڭبەگىنىڭ ءداۋىرى ءوتتى، بۇدان بىلاي، جەكە تۇلعانىڭ تالانتى مەن ينتەللەكتۋالدى قابىلەتىن دامىتۋعا كۇش سالۋ ماڭىزدى. بۇل جەردەگى تۇلعا — ءبىلىم بەرۋدىڭ ءپاسسيۆتى وبەكتىسى ەمەس، ءوزىنىڭ ءبىلىم پروتسەسىنىڭ بەلسەندى شىعارماشىلىق سۋبەكتىسى. وقىتۋشى مەن وقۋشى ءبىر رولدەن باسقا رولگە ەركىن اۋىسۋ ارقىلى ۇيرەنە دە، ۇيرەتە الادى.
اكادەميالىق ءبىلىمنىڭ زاماناۋي پروتسەسى ءومىر بويى — تۋعاننان سوڭعى دەمى تاۋسىلعانعا دەيىن سوزىلاتىنى بەلگىلى. الايدا، ءبىلىم نەعۇرلىم پروگرەسسيۆتى عىلىمي جەتىستىكتەرگە سۇيەنەتىن بولسا عانا اقپاراتتىق قوعام تۇلعاسىنىڭ ءوزىن-ءوزى دامىتۋى ءۇشىن وڭتايلى جاعداي تۋعىزا الادى. بۇل جۇيە دامۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، فيلوسوفياسى ءھام يدەولوگياسىمەن ەرەكشەلەنەدى. ساندىق تەحنولوگيالار مەن تەلەكوممۋنيكاتسيالاردىڭ ومىرىمىزگە دەندەپ ەنۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان، بۇل جۇيەدە ادام نەعۇرلىم ءوز-ءوزىن ۇزدىكسىز جەتىلدىرىپ، اقپارات الماسىپ، جان-جاعىمەن قارىم-قاتىناسقا اشىق بولۋى ماڭىزدى. دەنە ەڭبەگىنىڭ ءداۋىرى وتكەندىكتەن، ەندىگى جەردە تالانتى مەن ينتەللەكتۋالدى قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ناپاقاسىن تاۋىپ جەي الاتىن بولۋى كەرەك.
جاڭا جۇيەدە تاريح، دەموگرافيا، پسيحولوگيا، الەۋمەتتانۋ جانە ت.ب. عىلىمدارى نەعۇرلىم ۇلكەن مانگە يە بولادى. تەك وسى عىلىمدار عانا ءبىلىم بەرۋ تەورياسى مەن پراكتيكاسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن قاجەتتى الەۋمەتتىك پروتسەستەردىڭ بولجامدىق مودەلىن قۇرۋعا قابىلەتتى. ەگەر اقپاراتتىق قوعام تۇلعاسى وسىنداي وزگەرىستەرگە دايىن بولىپ، باسقالاردان وزا دامۋىنا مۇمكىنشىلىك اشىلسىن دەسەك، بۇلاردىڭ جۇيەلى دامۋى اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
ءوز ەڭبەگىندە عالىم ع.ي.نۇروۆ اقپاراتتىق قوعامداعى ءبىلىم بەرۋ ستراتەگياسىن ۇسىنادى. جەكە تۇلعالىق پوتەنتسيالدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تۇتاس قوعامدى سانانى وزگەرتۋ كەرەك، ول ءۇشىن ءتورت ءتۇرلى ماڭىزدى مىندەت العا تارتىلادى.
ونىڭ العاشقىسى، «تانىمنىڭ جەدەل كومپونەنتى» (تجك) بويىنشا الەمدە، اينالاسىندا بولىپ جاتقان وزگەرىس-وقيعالاردىڭ اق-قاراسىن اجىراتا الاتىنداي جەكە تۇلعانىڭ قالىپتاسقان ۇعىم-تانىمى بولۋى كەرەكتىگى ايتىلادى. ۇلكەن كولەمدى اقپاراتتى وڭدەي الاتىنداي، توتاليتارلىق رەجيم جەتەگىندەگى قوعامدىق سانا مانيپۋلياتسيالارىنا ءتۇسىپ قالمايتىنداي، جۇيەلى سىني ويلاۋ ەرەكشەلىگىن دامىتۋ ماڭىزدى.
كەلەسى، «قۇندىلىقتاردىڭ وبەكتيۆتى جۇيەسى» (قوج) بويىنشا سانانى ۋلايتىن كەرى ىلىمدەرگە جول بەرمەيتىن رۋحاني جانە زايىرلى قۇندىلىقتاردىڭ وبەكتيۆتى ءمورالىن اشۋ باعىتىنا باسىمدىلىق بەرىلسە، ءۇشىنشى، «جالپىادامزاتتىق ۇلتتىق يدەيادا» (جۇي) بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ بويىندا پوستكەڭەستىك، پوستكولونيالدىق، نەوكولونيالدىق، پانيسلامدىق جانە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەتىنە يا ۇلتقا ۇستەمدىك جۇرگىزگىسى كەلەتىن كەز كەلگەن يمپەريالىق ىقپالعا قارسى تۇرا الاتىن تيتۋلدىق ۇلتتىڭ ەگيداسىندا ازاماتتىق ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگى ءسوز بولادى.
دەگەنمەن، اقپاراتتىق قوعامدا كوزدەلەتىن ەڭ باستى يدەيا – «ەركىن قۇقىقتىق ساناعا» (ەقس) يە بولۋ. ەڭ سوڭىندا، اۆتور جالپىعا ورتاق دۇنيەتانىمدا قۇقىقتىق سانانىڭ ەركىن بولۋى – قوعامدىق سانانىڭ وسۋىنە باستايتىن توتە جول ەكەنىن اتاپ وتەدى. مۇنىڭ ءبارى عىلىمي نەگىزدە، جۇيەلى جۇزەگە اسۋى كەرەك.
بۇل ەڭبەكتە عىلىمي-تەحنيكالىق ۇدەرىس قازىرگى عىلىم-ءبىلىمنىڭ بولىنبەس بولشەگى ەكەنى كورىنەدى. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ اكادەميالىق ەركىندىگىن جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ اۆتونومدىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، ۇزدىكسىز اكادەميالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ بىرىڭعاي ۇلتتىق مودەلىن ورناتۋ قاجەت. سونىڭ ىشىندە «اشىق تۇلعانى قالىپتاستىرۋ» – ۋاقىت تالابى رەتىندە كورىنىس بەرەدى. عىلىمي نەگىزدەلگەن سىني ويلاۋ، قۇندىلىقتاردىڭ وبەكتيۆتى جۇيەسىن وزەكتەندىرۋ جانە ناسيحاتتاۋ، بارشا الەمگە اشىق بولۋ، ەركىن قۇقىقتىق سانانى دامىتۋ ارقىلى قوعامدىق سانانى وزگەرتۋ، اكادەميالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋدە ت.ب. ۇلتتىق مودەل قالىپتاستىرۋ دا اۆتور ءۇشىن وزەكتى ماسەلە.
اقپاراتتىق قوعام – جاھاندانۋ وركەنيەتى جەتىستىكتەرى ارقىلى جاڭادان كەلىپ جاتقان جۇيە بولعاندىقتان، ونى مادەني جاڭعىرتۋ، اقپاراتتىق تۇلعا قالىپتاستىرۋ جولىندا ماڭداي تەرىن توگەتىن اعارتۋشىلاردىڭ بولۋى ماڭىزدى. مانيفەست – جاڭانىڭ جارشىسى. اقپاراتتىق قوعامنىڭ دا ءوز جۇيەسى، ەرەجەسى بولۋى ءتيىس. بۇل ەڭبەكتىڭ «اقپاراتتىق قوعام اعارتۋشىلارى مانيفەسى» دەپ اتالۋى دا سوندىقتان. بۇل كىتاپ «اسپانداۋ» قورىنىڭ aspandau.kz سايتىندا بارشا وقىرماندارعا قولجەتىمدى. مانيفەسكە ونىڭ قۇندىلىقتارىن، يدەيالارىن بولىسەتىن كەز كەلگەن ادام قوسىلا الادى. ول ءۇشىن سايتتا ارنايى مەموراندۋمعا قول قويۋ فورماسى دا كورسەتىلگەن.
انار قابىلقاق، ادەبيەتتانۋشى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
